Досай КЕНЖЕТАЙ: САЛАФИЗМГЕ ҚАРСЫ АНТИВИРУС – СОПЫЛЫҚ

«Обще­ствен­ная позиция»

(про­ект «DAT» №18 (430) от 10 мая 2018 г.

 

Талқы-тақы­рып: Ясса­уи ілі­мі – қаза­қтың негізі

 

(Соңы. Басы газет­тің 13 сәуір күн­гі № 14 (426) санында)

 

– Бар­лық сопы­лық тариқат өзінің ишан­дар тіз­бе­гін айнал­ды­рып әкеліп, Ясса­у­и­ге тірей­ді, – деп сабақта­ды сұх­ба­тын бел­гілі тео­лог, фило­со­фия ғылым­да­ры­ның док­то­ры, про­фес­сор Досай Кен­же­тай. – Мыса­лы, шежірені Адам ата, Нұх пай­ғам­бар, Әнес саха­баға тіре­ген сияқты. Бәл­кім, бұл Ясса­уи абы­рой­ы­ның тым жоға­ры екенін көр­се­тер неме­се тариқат­тар тоқ­сан тоғы­зға бөлініп кет­пес үшін, түп­кі бір­лік­ті сақтау ниетін­де жасалған.

Мыса­лы, Татар­стан­дағы нақы­шпан­ди сопы­ла­ры­ның иман шар­тын көр­дім. Онда бар­лық сопы­ға Ясса­уи сил­са­ла­сы­нан екеніне сену – шарт болып сана­ла­ды. Бұл дәстүр біз­де жой­ы­лған. Қазір­гі имам­дар қазақ бала­сы­на ислам үйрет­кен­де, сил­са­ла­ны иман шар­ты­на қос­пай­ды. Бірақ фольк­лор­дағы «сұрақ-жау­ап» деген таным дәстүрін­де бар. Алла­ның құлы­мын, пай­ғам­бар үмбеті­мін, Адам ата ұрпағы­мын, Ыбы­рай­ым қауы­мы­нан­мын, Имам Ағзам маз­ха­бын­да­мын, Мату­ру­ди сені­мін­де­мін, Қожа Ахмет Ясса­уи сил­са­ла­сы­нан­мын деп айта­ды. Қожа­лар инсти­ту­ты осы дәстүр­ді рево­лю­ци­яға дей­ін қазақ таны­мы­на сіңір­ген. Тіп­ті бері­ге дей­ін кей қари­я­лар айтып оты­ра­ды. Имам­дар осы дәстүр­ді тірілт­се, халы­ққа бір табан жақын­дап, сала­фи­лер­мен күре­сте үстем­ді­гі артар еді. Себебі бала күнін­де сұрақ-жау­ап­тың шет жаға­сын есті­ген қаза­қтар қазір­гі имам­дар­ды бөтен­сіп тұра­ды. Түп­са­на­дағы «баяғы атам үйрет­кен ілім бұлар­да неге жоқ» деген сұрақ жау­ап­сыз тұра береді.

 

– Деген­мен сопы­лар­ды шариғатқа салақ, парыз үкім­дер­ге жеңіл қарай­ды, намаз оқы­май­ды деп те айып­тай­ды ғой. Оған не айтасыз?

– Бірін­ші­ден, тариқат­тың дұрыс-бұры­сты­ғын пір­ге қарап аны­қтай­ды. Пір шариғат үкім­дерін орын­дай ма, жоқ па? Зерт­те­уші ретін­де олар­дың хана­ка­сы­на талай барғам. Кон­фе­рен­ци­я­ла­ры­на бір­не­ше рет қаты­сып, талай сын-ескер­ту­лер де айтқам. Құл­шы­лық уақы­ты болған­да, жамы­рап Хана­фи маз­ха­бы бой­ын­ша намаз оқып жата­тын. Шейх­тың мүрид­тері­мен намаз оқып жатқан видео­сы да жарияланды.

Сопы­лы­қта мына­дай түсінік бар. Намаз­да жүре­гің дүние шаруа­сын уай­ым­дап тұр­са, құл­шы­лы­қтан ләз­зат алмай­сың. Жебірей­іл пері­ш­те пай­ғам­барға Ихсан­ды түсін­діріп, сабақ бер­ген­де: «Құл­шы­лы­қта Алла­ны көріп тұрған­дай, Алла­ны көре алма­саң, Құдай мені көріп тұр» деген хәл­де мінә­жат ет деген. Сопы­лы­қта мұны Алла­ны «хәзір-нәзір көру» дей­ді. Зікір алқа­сы­на жаңа­дан кел­ген кісінің намазға құмар­лы­ғы табиғи жол­мен оянған­ша күтуі мүм­кін. Себебі намаз­ды асы­қты­рып үйре­тудің бір зия­ны бар. Жамағат­тың қысы­мы­м­ен намаз үйрен­ген кей адам рақа­ты жоқ деп, намаз­ды тастап кете­ді. Бірақ осы­ған қарап, «сопы­лар намаз­ды мой­ын­да­май­ды» деп үкім шыға­ру – жала.

Қала бер­ді, мына­дай хадис тағы бар. Бір кісі пай­ғам­барға келіп «Ислам жақ­сы. Ұнай­ды. Бірақ шариғат шар­ты тым көп. Бәрін бұл­жыт­пай орын­да­уға уақы­тым жоқ. Маған бір ғана бұй­ры­ғын айт. Бірақ ол Алла­ның бар­лық әмірі­нен мықты бол­сын. Соны жасап жүре берей­ін» дей­ді. Пай­ғам­бар: «Жақ­сы, сен күні-түні тілің­мен зікір айтып жүр. Саған сол жете­ді» дейді.

Пай­ғам­бар бұл жер­де әде­мі әдіс қол­данған. Үне­мі Алла­ны еске ала­тын адам­ның жүре­гі жұм­са­рып, дін­нің басқа пары­зын махаб­бат­пен орын­да­уға ынтық бола­ды. Яғни, оны эво­лю­ци­я­лық жол­мен Исла­мға толық кір­гі­зеді. Бұдан бөлек бала-шаға­сы­на қинап намаз оқы­та­тын ата-ана­лар да бар. Олар­дың ұрпағы ержет­кен­де нама­зын тастап, дін­ді жек көріп кетеді…

Кем­шіліксіз нәр­се жоқ. Бүкіл сопы­лық тариқат­та бір қателік бар. Ұста­зын мін­сіз көру. Мүрид­тер тариқат жетек­шісін қате­ле­с­пей­тін әулие деп ойлай­ды. Көз­сіз сенеді. Кез кел­ген ісі­нен кере­мет көр­гісі келіп тұра­тын ауруға ұшырайды…

Бұдан бөлек, сопы­лар ғана емес, бар­лық діни жамағат ұры­на­тын бір қателік бар. «Ең ақиқат ілім – біз­де» деген күпір­лік­тен айы­қты­ра алмай­сың. Зікір­шілер де осы док­три­на­сы­мен абы­рой­сыз бол­ды. Бір шеті­нен олар­ды да түсі­нем. Ұста­зы­нан Шығы­стың бүкіл шай­ы­ры­ның мисти­ка­лық ғазал­да­рын үйрен­ген­де, еріксіз сон­дай эйфо­ри­яға түседі. Қала бер­ді, салған зікір­лерінің де хик­мет­пен дәл үндесуі көңілін өсіріп жібер­ді. Бірақ бір­та­рап­ты кету­ге бол­май­ды. Үкі­мет орган­да­ры да оларға кедер­гі келтірді.

 

– Қалай кедер­гі кел­тір­ді? Үкі­мет­тің не қаты­сы бар?

– Бірін­ші­ден, сала­физммен күре­сте біраз пай­да­лан­ды. Үкі­мет­тік орган­дар тек зікір­шілер­ді қол­дап тұрған­дай атмо­сфе­ра туғы­зды. Текетірес әбден қызған шақта олар­ды аяу­сыз талқан­да­ды. Әйт­пе­се нашақор жігіт­тер 1999 жылы зікір алқа­сын­да еріксіз оты­ра­тын. 2003 жылы под­вал­да қамауда жат­ты. Осы себеп­пен олар­ды сот­тау керек бол­са, сол жылы-ақ сот­тар еді. Шейх те, мүрид­тер де осы­ған қарап өздерін үкі­мет­тік орган сияқты сезініп қал­ды. Ұстаз олар­ды өлсе де маңы­на жолат­па­уы керек еді. Себебі құбыл­ма­лы сая­сат пен мәң­гілік ілім­нің баста­ры бір қаза­нға сыймайды.

 

– Қалай ойлай­сыз, сопы­лар бұл қателік­тен сабақ ала ма?

– Ала­ды! Ол да тари­хи эво­лю­ция. Сопы­лық тарихы осы­лай қалып­тасқан. Зікір­шілер Х ғасыр­да бірін­ші рет фено­мен ретін­де көрін­ген­де, тура осы­лай шалыс басқан. Мисти­ка­лық тәжіри­бесін ашық көр­сет­кен. Содан айтыс-тар­тыс туған. Кей сопы­лар «нағыз сопы кере­мет көр­сет­пей­ді. Көр­сет­се, етек­кірі кел­ген әйел сияқты Алла­дан алы­стай­ды» деп уәж айтқан. Діни тәжіри­бенің жоқты­ғы­нан Хал­ладж сияқты сопы­лар «Әнәл-Хақ» деп, ашық айтып, тра­ди­ци­о­на­ли­стер­дің қолы­нан өлді. Кей­ін Ғаза­ли Хал­ла­дж­ды ақтап, бұл хәлін күпір­лік емес, қателік деп аны­қта­ды. Бірін­ші рет Жуна­ид бастаған ақыл­ды сопы­лар осы мәсе­лені рет­те­у­ге кірісті. Рух­тың мас хәлін­де бастан кешетін сезім­дерін шариғат­пен негіз­деу дәстүрі бастал­ды. Сопы­лық ислам­ның ең көрік­ті, ажар­лы тар­мағы­на айнал­ды. Тіп­ті «ислам­ның жүре­гі» деп те атай­ды. Сопы­лы­қтың клас­си­ка­лық мәтін­дері пай­да бол­ды. Сол себеп­ті ғалым­дар Ясса­уи жолын «раци­о­нал­ды суфизм» неме­се «интел­лек­ту­ал суфизм» деп атай­ды. Мағы­на­сы зікір­ден шыққан соң, мас адам сияқты ойы­на кел­генін істеп кет­пей­ді. Ақыл­ды, сабыр­лы хәлін жоғалт­пай­ды. Мін­дет­ті түр­де діни тәжіри­бесіне сүй­еніп, артын­да жаз­ба еңбек­тер қал­ды­ра­ды. Оны қаза­қта «артын­да өлмес сөз қал­дыр­ды» деп айтады…

 

– Бірақ соңғы кез­де Ясса­уи бол­мысы­на қаты­сты түсін­бе­ушілік сұрақтар, айтыс-тар­ты­стар, дін­шіл­дер тара­пы­нан сын­дар неге көбей­іп кет­ті? Әлде бұры­нғы қазақ қоға­мын­да да мұн­дай айтыс-тар­тыс болып па еді?

– Қазір дін үйре­нетін қазақ бозба­ла күні­нен сырт­тан импорт­талған діни орта­лы­ққа түседі. Оқуын шетел­де жалға­сты­ра­ды. Ол жақта иман мен исла­мға қаты­сты дін шар­тта­ры ортақ бола береді. Әбу Хани­фа мен Мату­ру­ди сені­мін Каир­ден де оқып үйре­неді. Елге кел­ген соң, халы­қтың діни сау­а­тын аша­мын деп ойлай­ды. Халы­қтың діни таны­мы Ясса­у­и­ге жалғанған. Ұста­на­тын діни дәстүрі – таза түр­кілік. Мыса­лы, біреу марқұм ана­сы­на жеті шел­пек пісіріп, құдайы тамақ береді. Неме­се наурыз көже­ге құран оқып беріңіз деп, мол­да­ны үйіне шақы­ра­ды. Мол­да «бұл – ислам­да жоқ» деп, дүңк еткізіп қой­ып қала­ды. Диха­то­мия осы­лай баста­ла­ды. Халық пен діни орта­лық екі­ге жарылады.

Кей надан­да­ры мұны­мен де тоқта­май, Ясса­у­иді сынау, адасқанға балау, Исла­мға жана­ма қаты­сты етіп көр­се­ту, шаман­ды­қ­пен, буд­да­мен бай­ла­ны­сты­ру акци­я­сы­на ара­ла­са­ды. Абай айтқан­дай, бар­лық жақ­сы­лы­қтың жауы – надан­дық. Бар­лық надан­дық оқы­маған­нан, біл­ме­ген­нен шығады…

Ясса­у­иді адасқанға балап оты­рған дін­шіл­дің түбін тек­сер­сең, қазақ тарихы, мәде­ни­еті, әде­би­еті, этно­гра­фи­я­сы, фольк­ло­ры, фило­со­фи­я­сы­нан бей­ха­бар біреу боп шыға­ды. Қазір дін­та­ну әбден терең­деп, сан салаға бөлініп кет­кен. Түр­кия сияқты оқуы озық елдер дін социо­ло­ги­я­сы, дін пси­хо­ло­ги­я­сы, дін аксио­ло­ги­я­сы, дін фило­со­фи­я­сы сияқты тар­мақта­рын терең зерт­теп, айна­лы­мға салып оты­ра­ды. Сал­ма­са – діни жамағат­тар тұй­ы­қта­лып, өрке­ни­ет дина­ми­ка­сы­на іле­се алмайды.

Біз­де­гі сау­ат­сыз дін­шіл­дер Ислам­ды әлі­ге дей­ін уағыз бен тәп­сір деп түсі­неді. Тіп­ті қара­пай­ым жыр-тер­ме, ән-күй­ді жат­сы­нып тұра­ды. Ясса­уи жай­лы зерт­те­улер, дис­сер­та­ция, моно­гра­фи­я­лар­мен таныспайды.

Сөй­те тұра, Ясса­уи жай­лы айта береді. «Ясса­у­иді оқы­ған сай­ын бір қате таба­мын» деп, жұрт­тан «сүй­ін­ші» сұрап оты­ра­ды. Расы­мен қате тап­са, соны ғылы­ми негіз­деп, ғылы­ми айна­лы­мға ұсын­бай ма? Осы­ның бәрі дін оқуын оқы­май тұрып, мың­даған жыл бойы сұрып­та­лып, сүзіліп, түзіл­ген мәде­ни қабат­тағы жыр, дастан, аңыз, қис­са, ерте­гі сияқты құн­ды­лы­қтар­ды сана­сы­на сіңір­ме­ген­нен бола­ды. Осы­ның кесірі­нен құн­ды­лық өндірудің орны­на, керісін­ше, бұры­нғы бар­ды қира­тып жібереді.

 

– Бірақ кей имам­дар қазақ жыр­ла­рын­да шиға­лық сарын басым деп ойлай­ды. Оны оқы­са, шиға болып кету қау­пі бар дей­ді. Бұған не дей­сіз? Расы­мен қауіп бар ма?

– Бірін­ші­ден ХХІ ғасыр­ды айт­паған­да, орта ғасыр­дың өзін­де мәде­ни кеңістік­тер тұй­ы­қта­лып тұр­маған. Мәде­ни-әде­би ауыс-беріс-түй­іс тоқта­у­сыз жүріп жат­ты. Бір елдің өндір­ген қис­са-даста­ны екін­ші елге нәзи­ра дәстүрі­мен жұқты. Оның прин­ци­пі былай. Дастан­дағы кей­іп­кер­дің аты мен заты ғана қала­ды. Қалған бітім-бол­мысын өзінің мәде­ни­етіне бей­ім­деп ала­ды. Қаза­қтың ауыз әде­би­етін қара­саң, расы­мен де, Әлиді ұлы­қтай­тын шиға­лық эле­мент­тер толып жүр. Кер­ба­ла­ның шөлін­де шей­іт болған Хусейн­ді жыра­у­лар жыр­лаған. Халық ағыл-тегіл әсер алып, жылай береді. Бірақ олар шиға болған­ды­қтан жыла­май­ды. Ет пен сүй­ек­тен жаралған адам болған соң жылай­ды. Жазы­қ­сыз жапа шек­кен адам­ның қаза­сы жүре­гін ауыр­та­ды. Бұл таза пси­хо­ло­ги­я­лық фактор.

Сон­да не, қаза­қтар сун­ни бол­са, Хусейн­нің өлі­міне қай­ғыр­мау керек пе? Одан әсер алып жыла­мау керек пе? Жыр таң­дап оты­рған­да, іші­нен «мен сун­ни­мін, менің ақи­да­ма кел­мей­ді» деп бедірей­іп бей­та­рап оты­ру керек пе? Солай мүм­кін бе?

Біз­де шиға­лық эле­мент­тер діни док­три­на ретін­де бекітіл­ме­ген. Иман шар­ты­на енгізіл­мей­ді. Себебі Самарқан­дағы Мату­ру­ди мек­тебі олар­ды сенім аймағы­на өлсе де кір­гіз­бе­ген. Аксио­ло­гия ретін­де өте береді, сенім түрін­де кір­мей­ді. Қай қаза­қты көр­дің – Кер­ба­ла­ның шөлі­нен соң, шиға­лар сияқты үсті-басын сабап, азап тар­тып жүр­ген? Иран­да бұл діни мәтін­ге кіреді. Сенім ретін­де бекиді. Бар­лық шиға­ның Хусейн­ді жоқтап, азап тар­туы парыз болып жүк­те­леді. Олар мұны жыр­дың әсері­нен істе­мей­ді. Ақи­да­ның күші­мен солай жаса­ла­ды. Осын­дай нәзік нәр­сені сау­ат­ты имам айы­руы тиіс. Айыр­ма­са, жұрт­ты аксио­ло­ги­ядан кесіп тастайды.

Мыса­лы, мен Тео­дор Драй­зер­дің ква­кер­лер жай­лы «Оплот» деген шығар­ма­сын оқып, қат­ты әсер алдым. Кітап­тың соңын­да ең соңғы ква­кер­ді өлім­ге қимай, әбден жыла­дым. Осы­дан соң мені ква­кер деу керек пе? Неме­се Тол­стой­дың қысқа әңгі­ме­лері Інжіл аят­та­ры­мен баста­ла­ды. Соны оқы­ған қаза­қтар пра­во­слав шір­ке­уіне барып шоқы­нып жатыр ма? «Ясса­уи» вокал­ды тобын тебіреніп тың­дай­тын адам көп. Бірақ олар­дың бәрі зікір­ші емес қой. Егер шиға­лық әде­би­ет­ке тый­ым салы­на­тын бол­са, жал­пы әлем әде­би­етіне тый­ым салы­нуы керек. Тұран мен Иран ежел­ден ара­лас-құра­лас мәде­ни­ет. Ара­дағы бай­ла­ныс мәде­ни ықпал­да­стық түрін­де жүзе­ге асты. Бірақ тео­ло­ги­я­лық негіз­де шиға­лық дог­ма­лар біз­ге жұққан жоқ. Тек «әһлі бәй­іт­ке» деген құр­мет ауыз әде­би­еті арқы­лы жай­ы­лған. Сун­ни­лік шең­бер­ден аспай­тын дәре­же­де насихатталады.

Пай­ғам­бар әулетіне деген құр­мет шиға­лар­да ғана емес, әһлі сун­наға да ортақ. Біз­де­гі қожа­лар­ды да құр­мет­теу осы көзқа­рас­тан шыққан. Әде­би­ет оқып, шиға боп кете­ді деген үрей бол­са, онда әлем әде­би­етін оқып, хри­сти­ан­ды­ққа өтіп кете­ді деген қорқы­ныш қатар жүруі керек. Жал­пы, мен осын­дай пікір­ді есті­ген­де, дін­нің алтын қағи­да­сын көр­мей­мін. Бар­лық әулие-әнбие «адам­нан айыр­ма­шы­лық емес, ұқса­стық ізде» деген. Кез кел­ген жыр өзінің сені­мін өткі­зуді көз­де­мей­ді. Адам­за­тқа ортақ қай­ғы мен мұң­ды, азап пен шер­ді, шат­тық пен қуа­ны­шты, махаб­бат пен пара­сат­ты наси­хат­тай­ды. Қис­са-дастан­нан, әде­би­ет­тен орын­сыз үрей­ле­ну ақы­рын­да мынаған соқты­ра­ды: мол­да­лар он жыл­дан кей­ін, жұрт­ты әде­би­ет оқы­мауға шақы­ра­тын тен­ден­ци­я­ны бастайды.Тарихтағы кітап өртеу деген надан­дық осы­лай басталған…

 

– Сон­да қаза­ққа дін үйрет­кен бұры­нғы қожа­лар қай әдіс­ке сүйенген?

– Про­фес­си­о­нал қожа­лар – Мату­ру­ди мек­тебінің өкіл­дері. Әле­умет­тік қаты­на­сқа бай­ла­ны­сты про­бле­ма­ны Хана­фи құқы­ғы­на сәй­кес шеше ала­ды. Бірақ бұқа­ра халық тек шариғат пен ақи­да ұста­нып оты­ра бер­мей­ді. Өзін онсыз да мұсыл­ман санай­тын жұрт құн­ды­лық тұты­нғы­сы келеді. Осын­дай­да пай­ғам­бар­лар қис­са­сы, батыр­лар жыры, ғашы­қтар даста­ны, Қожа­на­сыр хика­я­ла­ры, сопы­лық ғазал­дар ел ішін­де айна­лы­мға кете­ді. Дін­нің мораль­ды негіз­дері жыр-тер­ме арқы­лы сопы­лық сарын­да жай­ы­ла­ды. Оны наси­хат­тай­тын жыра­у­лар Көкіл­таш пен Мира­ра­б­тан дәріс алды. Жыр­шы­ның өзі бата алмай, топқа түс­пей­ді. Біреу өзін жыр­шы­мын десе: «Кім­нен бата алып­ты?» деп сұрай­ды. Жыр­шы деген сөз «дамол­ла» деген сөздің сино­ни­мі сияқты қол­да­ныл­ды. «Өне­ге шашқан жыр­шы­лық, Құдай­ға бұл да құл­шы­лық» деген кре­до бар. Халы­қты мұсыл­ман­ды­ққа тәр­би­е­ле­ген­де, осы әдіс­ке көбірек сүй­е­неді. Жыр­шы­лар­дың ықпа­лы­ның зорын мен емес, Рад­лов айта­ды. «Бір «Жұм­жұ­ма» даста­ны­ның әсері дала кез­ген жүз мол­да­дан артық» дейді.

Бұқа­ра халық бұрын дін­нің аксио­ло­ги­я­сын тұты­нып кел­се, сол мұқтаж­дық әлі жой­ы­лған жоқ. Мол­да­лар осы жағын ескер­мей­ді. Жұрт өмір-бақи шариғат пен ақи­да­ның шар­тта­рын талқы­лап оты­ра бер­мей­ді. Ислам­ның Ихсан саты­сы бой­ын­ша, руха­ни құн­ды­лы­қты мәде­ни кеңістік­те түр­лен­діріп тұты­нғы­сы келеді.

Мей­лі ол – про­за, мей­лі – поэ­зия. Ислам­ның аксио­ло­ги­я­лық, құн­ды­лық кезеңі тұй­ы­ққа тірел­се, алды­ңғы Ислам мен Иман саты­ла­ры мән­сіз­де­неді. Арты­ң­да ғиб­рат­ты сөз, мән­ді өлең, мағы­на­лы жыр қал­ма­са: «Өмір- бақи кім үшін, не үшін тар­ты­сып өттің?» деген сұрақ туа­ды. Бұл сұрақтан имам­дар қашқан­мен, құты­ла алмай­ды. Қоғам қой­маған күн­нің өзін­де өлерін­де бұл сұрақты оларға өмір­дің өзі қояды.

 

Сұх­бат­тасқан –

Сан­жар КЕРІМБАЙ,

Ult.kz