«Общественная позиция»
(проект «DAT» №18 (430) от 10 мая 2018 г.
Орыстілді қазақтың жан айқайы
Бұл хатты жолдауға түрткі болған – ана тілімнің жағдайы мен қазағымның тағдыры, – деп жазады редакцияға жолдаған хатында павлодарлық Серік Айыпұлы. – Алдын ала айтып кетейін, мен 4-5 жасымнан 18-ге дейін кілең орыс пен немістің ортасында өстім. Қазақ достарым болған жоқ, туыстарымды айтпағанда. Орыс мектебінде оқыдым, қазақ тілі мен қазақ әдебиеті деген пәндер болған жоқ. Сондықтан мынау қазақша жазуымда қателіктер болса – кешірерсіздер».
Біз Серік мырза қозғаған мәселенің маңыздылығын ескере отырып, оның жүрекжарды жазбасын сәл-пәл түзеп, оқырмандар назарына ұсынуды жөн көрдік.
Соңғы үш жыл бойғы менің жұмысым қаланың ішінде болғандықтан, қалалық көлікпен және көшеде жаяу көп жүремін. Мектеп, балабақшаларда, әртүрлі мекемелерде жиі болып тұрамын. Осыдан 30–40 жыл бұрын Павлодардың көшелерінде қазақтарды кездестіру өте сирек болатын. Кейбір «Химгородки», «Дачный», «Горторг», «МДС», «Восточный» атты ықшамаудандарда қазақты кездестіру түгілі, исі де болмайтын.
Ал енді қазіргі кезде қаланың көшесін кезіп жүргендердің 90 пайызы – өзімнің қаракөздерім. Көпшілік мекемелер мен мектептерде, банктер мен дүкендерде, емханалар мен ауруханаларда 100%-ға жуық қазақтар жүреді десем, қатты қателеспеймін. Орыстардың көбі көшіп кетті.
Кетпегенінде – тұрақты жұмыстары бар. Басым бөлігі энергетика саласында, ГРЭС, ТЭЦ, машина жөндеу, компьютерлік, жарнамалық, жаңа технологиялық фирмалар мен заводтарда істейді. Көшеде жүргені – кемпір-шалдар ғана.
Енді осы үш жылда байқағаным – әлгі 100 пайыз қазағымның 90%-ы орыстілді – мәңгүрт болып кетіпті. Мен ішімнен мұндағы қазақтарды екіге бөліп қойдым: 90 пайызы «мәңгүрттер», ал 10%-ы – «алдабайлар». Осы 10%-дың ішінде өзім де бармын, отбасыммен бірге.
Мәңгүрттенген қазақтар – тілі жаңа шыққан сәбилерден бастап, 35–40 жастағы ұл-қыздарымыз. Бұл топтың ерекшелігі – бұлар Қазақ елі тәуелсіздік алып, қазақи қоғам тұтаса бастағанда туып-өскен ұрпақ. Басым бөлігі қазақша мектепте оқып, қазақ балабақшаларда тәрбиеленген. Көбі орыс ұлтымен араласпаған. Бірақ та олар бір-бірімен таза орысша сөйлейді, бір сөз қазақша қоспайды.
Ал «алдабайлар» – 40-45 жастан бастап 75-80 жастағы қарттар. Бұл ортада «қоспа тіл» жүреді. Екі сөздің бірі орысша немесе сөйлейтін сөзін орысша құрастырады. Ол сөздердің құрамы мынадай: и, или, уже, еще, вот, конечно, потому что, т.с.с, ал аяғында – «алдабаймен» аяқтайды. Бұл сөздер қазақтың қанына, санасына соншалықты сіңіп алған, енді ешқашан жойылмайды. Жойылмақ түгілі, күн сайын өршіп барады. Мысалға, менің аға-апаларым кілең қазақи ауылдарда өсіп, қазақ мектебінде оқыған. Олар есейгенше орыс тілін білмек түгілі, орысты көргенде, үкі көргендей шошитын. Ал қазір әрқайсының үйіне бара қалсаң, балаларымен, немерелерімен орысша азан-қазан болып жатқанын көресің.
Сорлы қазағым өз ана тілін жарылқамаған соң, басқа тілді қайдан жарылқасын?! Орысшасының өзі әдеби тілден жұрдай, күнделікті қолданылатын жабайы (косноязычие) тілден және екі сөзінің бірі орысша немесе былапыт, «боқауыз» сөзден тұрады. Мектептегі кішкентай баладан бастап, студент ұл-қыздардың бір-бірімен сөйлегенін естісең, тура шетінен түрмеде отырып шыққандай, жаргон сөздерді жаудырады.
Тағы бір айтып кететін жәйт, біз орыстанып бара жатқанымыз аздай, енді арабша өмір сүреміз деп әлек болып жүрген жастар көбейіп барады. Оларға: «Әу, қарағым, мынау түрің не, сен қазақ емессің бе?!» – дегенде: «Нет, я не казах, я мусульманин. А все мусульмане братья и сестры и на нации не делятся», – деп, орысша жауап бергені бар.
Осындайды естігенде, ішің қалай күймесін?! Қазағым, не болдың? Қандай қалға ұшырадың?
Марқұм әжем менің бала кезімде терең ойда, таспиық тартып отырып, өзінен-өзі айтатын: «Е, балам, азған-тозған заман болады, шайтанның ісі үстем болады…» – деп. Мен сонда: «Әже, сен үйден ешқайда шықпайсың, оқу-жазу білмейсің, осыны қайдан шығарасың?» – дейтінмін.
Ал енді қарап тұрсам, әжем айтқан заман туған сияқты. Бұған дәлел – әлемде болып жатқан зұлымдық, зорлық-зомбылық қазақ қоғамына да жайылып бара жатқан сияқты. Еріміз – ез, қызымыз – жез, ар-намыс, ұяттан жұрдай болып бара жатқан секілдіміз. Бұл біздің қазақи, ұлттық болмысымыздан алыстаған сайын, өршіп бара жатқан жағдай. Арымыз арсызданып, намысымыз құнсызданып, рухымыз жаншылған халық болдық. Тәуелсіз мемлекет болсақ та, рухани құлдықта жүргенімізді өзіміз де сезінбейтін сияқтымыз.
Бір байқағаным – кеңес кезінде туып-өскен қазақтар 70-жылдардың басында пайда болған «Стокгольм синдромына» шалдыққаны байқалады. Осы «орыстілділік» пен «орысқұлдық» мәселені қозғасаң болды – өзіңе дүрсе қоя береді: «Сен неге орыстарға тиісесің?! Орыс бізді адам қылды! Орыстың арқасында біз өмір сүріп жатырмыз! Жүруші едік осы күнге дейін мал бағып. Не бір-бірімізді қырып тастауш едік…» – деген нағыз құлдың сөзін естисің.
Осы жоғарыда айтылған жәйттерге дәлел ретінде күнделікті өзім көріп, естіп жүрген жағдайларды мысалға келтірейін. Менің үйімнің қасында азық-түлік дүкені бар. Нан, сүт сататын бөлімінде екі қазақ қыз-келіншегі сатушы болып істейді. Қашан барсаң да, орыс тілінде бір-бірімен шүйіркелесіп жатады. Менің қазақшама орысша жауап берген соң, шыдамай: «Қарақтарым, маған қазақша жауап берсеңдер, не, ауыздарың қисайып қала ма?» – деген соң, менімен қазақша сөйлейтін болды. Бір күні кешкісін сүт алайын деп кезекте тұрғам. Алдымда бір орыстың келіншегі нан алып жатты. Сатушы қыз нанды ұсынып жатып, қазақша: «Жүз теңге», – деді. Әлгі әйелдің: «А что такое, жуз тянга?» – деген ашуын естігенде, біздің сасып қалғанымыз соншалық, дамбалына оқыс дәрет «алып» қойған бала тәріздес болдық. Бір кезде сатушы қыздың таң қалған дауысы шықты: «Ка-а-ак?! Вы не знаете, что такое жүз теңге?!». Ал мен сол кезде есімді жиып, әлгі орыс әйелдің бетіне қарап едім, біздің бәрімізді әдейі мысқылдап тұрғаны анық байқалды. Бір кезде әлгі орыс әйелі басын кекірейтіп, даусын қатайтып жауап берді: «Не знала, не знаю и знать не хочу!» – деп қақшитып, шығып кетті. Беттері бозарып, аңырайып тұрған қыздарға бар айтқаным: «Не, қыздар, естиін дегендерің осы ма еді?» – деп, мен де шығып кеттім. Расында, мен әлгі орыс әйеліне ренжігем де жоқ. Неге десеңіз – бұған біз, өзіміз кінәліміз. Өз ана тілінен жиіркенген ұлт қашан оңып еді?
Осыған ұқсас жәйт – тағы бір мысал келтірейін. Бірде ауылға баратын болып, автобекетке билет алуға бардым. Кассада қазақ қызы отыр екен, кеудесіне таққан «бейджикте» толық аты-жөні жазылған. Мен қазақ тілінде амандасып, қойған сұрақтарыма ол толық орысша жауап беріп отырды. Ашуым келсе де, сабыр сақтап сөйледім: «Мен сізбен өз мемлекетімізде, мемлекеттік тілде сөйлеп тұрмын, ал сіз неге маған осы мемлекет тілінде жауап бермейсіз?! Мүмкін, мен орысша білмейтін шығармын?» – деп айтуым мұң екен, әлгі қыздың түрі бұзылып кетті. Беті сұрланып, қабағы түсіп, мұрыны тыржиып, ыза мен жиіркеніш аралас пейіл бетіне шықты. Бірақ тіс жарған жоқ. Сол тістеніп алған түрімен қызметін атқарып болып, билетті ұсынды да: «На каком языке хочу, на таком и буду говорить», – деп, терезесін сарт етіп жауып алды. Осындай жағдайлар бір-екеу емес, күн аралата болып тұрады. Ал енді осыдан кейін басқа ұлтты қалай кінәлайсың?
Иә, мүмкін, мені біреулер «ұлтшыл» деп айтар. Бірақ соған қарамастан, мен бірде-бір ұлтты кемсітейін деген ойым да жоқ. Шынымды айтсам, менің оларда жұмысым жоқ. Мен тек өз қазағым ешкімнен кем болмаса екен деп, өз жерінде «диаспора» болып, өгей баланың күйін кешпесе екен деп уайымдаймын. Мен қазағымды ешкімге де қимаймын, әрбір қазақты өзімнің бауырым деп санаймын. Қазақтың ішінде жүріп, қазағымды сағынам…
Иә, бұл мақаламнан мен күншіл, міншіл, өз ұлтын қаралаушы адам сияқты көрінуім мүмкін. Бірақ бұл мақаланы жазғандағы ойым – қазағыма жаным ашығандықтан, «мың өліп, мың тірілген» қазағымның намысына тиіп, рухын ояту үшін жаздым.
Бір өкініштісі – осы мақалам газет бетінде шыққаның өзінде әлгі 90 пайыз орыстілді қазақтар оны оқымайды. Оқығанның өзінде, не біреу оқып берсе де, олар түсінбейді. Сондықтан бұл мақала тек 10 пайыз «алдабайларға» арналған болып шығады.
Ескерте кетейін, жоғарыда айтылған жәйттер тек жеке өзімде қалыптасқан ой-пікірлерім. Ешкімге де міндетті түрде мойындатайын деп, не болмаса мен сияқты ойласын дегенім емес.
Ал енді жоғарыда айтылған жәйттерге күмәні бар қазақтар мен «алдабайларға» бір өтінішім бар. Сіздер үйлеріңізден шығып, көліктеріңізден түсіп, бір сағат, бір күн емес, кем дегенде бір аптаға, не болмаса бір айға жуық мерзімде қалың жұрттың ортасында жүріп, қоғамдық көліктерге мініп, әртүрлі мекемелерге, балабақша, мектептерге барып шықсаңыздар, қандай ой- пікірлеріңіз қалыптасатынын байқайсыздар. Қазақтың аянышты, қасіретті тілі мен жағдайын көресіздер! Бара-бара,осы түрімізбен өз тіліміз, салт-дәстүріміз, әдет-ғұрпымыз ортамыздан алыстап, қажетсіз зат болып, оларды тек теледидардан, көрмеден, не мұражайдан «этноауыл», «этнотіл», «этнокиімдер» ретінде ғана көреміз бе деп қорқам.
Енді осы ойларымды аяқтар алдында ішімде жүрген бір бұйымтайыммен бөлісе кетейін. Ол – қаламыздың атауына қатынасты. Байқасаңыз, мен өзімше қазақшыл бола тұрып, қаламызды «Кереку» деп атамай, «Павлодар» деп атап отырмын. Оған себеп – осы «Кереку» деген сөздің мағынасында орыстың «Коряков» деген көпесінің «қазақшаланған» тегі бар. Бірнеше ғасыр бұрын мүрдем кеткен ресейлік ақ патша біздің жерде өз басқыншылық саясатын жүргізе отырып, өзінің ұрпақтарына бір-бір қаладан сыйлап, аттарын қойған қаланың бірі – осы Павлодар. Ал енді үш ғасыр бойы өзгерте алмаған атауды қазіргі заманда қайдағы жоқ көпестің атымен атау – қай сасқанымыз?! Менің ойымша, бұл – құлдық сана-сезімнің біздің бойымызды жайлап алғандығының белгісі. Өз басыма келсек, маған «Сары-арқа» деген атау ұнайды. Бұл менің жеке өзімнің пікірім.
Осымен әңгімемді тоқтатпасам, тарқауы шексіз ойлар бітпейтін түрі бар. Ал қазағыма айтарым, оқыс кетсем, кешірерсіздер!
Қазақтың қара баласы –
Серік АЙЫПҰЛЫ,
әзірге Павлодар қаласының тұрғыны