Соңғы он жылдың ішіндегі көп сөз болған да, бардан жоқ болған да, жоқтан бар ете алмай жатқан да мәселе – ұлттық идеология. Бәріміз де білетін сияқтымыз, бірақ сынапша сырғып, қолымызға түспейді. Кейде мен осының басты себебі – бүгінгі жүргізіп отырған мемлекеттік идеологияда ма деп те ойлаймын. Егер ұлтымыз өзінің мемлекетін өмірге әкелсе, ұлттық идеологияны іздеп не жынымыз бар? Әлде Тәуелсіздік алғаннан бері ешқандай идеологиясыз, тақыр жерде өмір сүрдік пе? Қысқасы, біз қандай идеологияны ұстанып, соған қатысты қандай идеологиялық жұмыстар жүргізіп жатырмыз?
Тәуелсіздік алған күннен бастап, Кеңес Одағының ішінде болған республикалардың басым көпшілігі тоталитарлық басқару жүйесіне негізделген коммунистік идеология мен өзге ұлттарды орыстандыру, орыс мәдениетіне, орыс тіліне көшіру идеологиясынан арылу мәселесін алдарына қойды. Тоталитарлық жүйенің әсерінен қалыптасқан аурудан толықтай құтылмайынша, жаңа, ұлттық идеологияны ендіре алмайтындығын олар жақсы түсінді.
Әңгіме – мемлекеттік ту мен әнұранды, елтаңбаны ауыстыру емес, адамдардың мемлекетке деген көзқарасын, адам құқығы мен еркіндігіне деген түсінігін, ұлттың тарихы мен мәдениетіне, тілі мен дініне деген көзқарасын бүтіндей өзгертуде болатын. Өкінішке орай, біздің еліміз бұл мәселелердің біріне де бармады. Биліктің идеологиялық бағыттағы жасаған алғашқы қадамы – қазақ халқының сан ғасырлар бойы армандаған Қазақ республикасының атын «Қазақстанға» ауыстыру болды.
90-жылдардағы Тәуелсіздік алуға бағытталған ұлт-азаттық қозғалысының бір құрамдас бөлігі – тоталитарлық басқару жүйесін ауыстырып, демократиялық жүйеге бет бұру болатын. Сондықтан болу керек, бұрынғы одақтағы көптеген елдер коммунистік идеологияның теориясын жасаушылар мен оны жүзеге асырушыларды биліктен аластатуға күш салды.
Жаңа сипаттағы жаңа елді бұрынғы идеологтардың билеуі – сол идеологияның қайта тірілуі болып табылатыны да айдан анық мәселе. Прибалтика елдерінде бұрынғы компартияның басшылары барлық мемлекеттік басқару жұмыстарынан шығарылды (көп жағдайда азаматтық мінезі бар қайсар жандардың өздері-ақ «компартияның сара жолын» мойындамайтын жүйеге қызмет істеуден бас тартты. Әрине, біздің қарсыласымыз болса да, бұлар – нағыз адамшылық, принципшілдік екенін мойындауымыз керек).
Бұрынғы компартия тарихынан не ғылыми коммунизмнен атақ, лауазым алған, оқытушы болған докторлар «жалған ғылымды насихаттағаны үшін» атақтарынан айырылды, заң бойынша жұмыстан шығарылды. Коммунистік идеологияны халықтың санасына сіңдіру үшін жасалынған белгілер (ескерткіштер, қала, көше аттары) алынылып тасталды, идеологиялық мақсаттағы кино-теле өнімдер көрсетілмейтін болды, т.т. Сонымен қатар Кеңес өкіметі кезіндегі сыртқы және ішкі саяси қателіктер жаңа тұрғыдан бағаланды.
Айта кету керек, демократияға бір табан жақын Европадағы социалистік елдер бұдан да әрі кетті. Сол уақыттағы компартияның жасаған қылмыстары (коммунистердің ұғымынша – «жетістіктері») әшкереленіп, басшылар мен идеологтар сотқа тартылды.
Қазақ республикасында да айқай-шусыз коммунистердің съезі болып, бір сәттің ішінде олар өздерін «социалистік партиямыз» деп жариялады да, партияның атын өзгертуші компарияның басшылары өздерінің партиясына кіруден бас тартты… Әрине, бәрі де баланың ойыны сияқты болды, бірақ тәуелсіздік дүбірі жақындап келе жатқанда, ондай ойындарға ешкім пәлендей мән берген жоқ. «Егер компартия сүттен – ақ, судан – таза болса, неліктен жабылды, ал халықтың алдында қылмысы болса, неліктен соның басшылары жауап бермейді?» деген ақылға қонымды сұрақ күн тәртібінен түсіп қалды.
Сондықтан болу керек, белгілі бір «рекламалық паузадан» соң, бұрынғы идеология қайта тірілді де – компартияның идеологтары – мемлекеттік идеологияның сенімді солдаттарына айналды. Мәскеуге қызмет еткен, Кеңестік идеологияны қазақ жерінде жүргізушілер тәуелсіз Қазақ елінің егеменді идеологиясын жүргізуге кірісті. 1991 жылғы Қазақ жеріндегі екіжүзділік осылай басталды: облыстық компартия басшылары бір күннің ішінде облыстың әкімі болып аталды; «КПСС тарихынан» сабақ берген ғалымдар бір күннің ішінде «Қазақстан тарихының» маманы болып шыға келді; ал өмір бойы Құдайдың жоқ екендігін ғылыми түрде дәлелдеген «Ғылыми атеизмнің» білікті ғұламалары «Діннің тарихынан» сабақ бере бастады. Меніңше, бұл жағдай қазақ тілі маманының кванттық физикадан дәріс оқуынан бір де кем емес.
Қысқасы, Қазақстандағы мемлекеттік идеологияны жүргізетін адамдар әуелі шапандарын ауыстырып алды. Әрине, компартияның басшылары болғанын тарих бетінен өшіріп тастай алмайсың, сондықтан олардың жүргізген алғашқы идеологиялық жұмыстары «Бәріне Мәскеу кінәлі, біздер сүттен – ақ, судан – тазамыз» болды. Сондықтан болуы керек, қазіргі басшылардың өмірдерегінен «жоғарғы партия мектебін бітірген» деген сөздер алынған да жоқ. Қазақстан комсомолдары өздерінің тойларын (100 жылдық – Ред.) ашықтан-ашық дүрілдеп өткізгендері де осы кеңестік идеологияның толықтай сақталғанының куәсі.
Советтік идеологияны сақтау және оны Қазақ мемлекетінің идеологиясына айналдыру жөнінде біздер Ресейдің өзінен асып түсеміз. Ресей Федерациясы өзінің жеке туын көтерген күннің ертеңіне коммунистік идеологияның белгілерінен құтылуға кірісіп, Ульяновск қаласын – Екатеринбург, Ленинградты – Санк-Петербург, Куйбышевті – Самара, т.т., жалпы саны мыңдаған елді мекендердің аттарын ауыстырып тастаса, Қазақ мемлекетінің билігі екі қаланың (Павлодар мен Петропавл) патшалық кезеңдегі аттарын ауыстырудан бас тартып, жер тіреп отыр…
Әлі есімде, 1991 жылы Алматыдағы Дзержинскийдің ескерткішін құлатуға ниет білдірген азаматтар тұтқындалған болатын. Ал Москваның қақ ортасындағы «темір Феликстің» ескерткішін демонтаж жасағанда, Ресейде кішігірім той болды… Бұл да біздің коммунистік идеяға орыстардан да артық берілгендігіміздің белгісі. Сондықтан болар, Қазақ жеріне, Қазақ еліне қандай жақсылық жасағаны белгісіз Фурманов, Ушанов, Чапаев, Киров пен Калининдердің тас мүсіндері қасқайып әлі де тұр. Құдайға шүкір, біздер үшін басқыншы болып табылатын Ермактың ескерткіші «Азат» қозғалысының күшімен алынып тасталды.
Советтік идеологияға мінсіз берілудің тамаша үлгісі – Кеңес өкіметінің басқыншылық соғыстарына бүгінге дейін жоғары баға беру дер едім. Кеңес өкіметінің бейбіт жатқан Ауғанстанға басып кіруі – сол уақытта халықаралық деңгейде, кейін Кеңес өкіметінің тарихында да «саяси қателік» деп бағаланғаны белгілі. Әрине, Советтік идеология бұл басқыншылық әрекетті «туысқан халыққа интернационалдық көмек» деп көрсетті. Өкінішке орай, бұл «қателіктің» салдарынан мыңдаған жастар өмірлерін беріп, мыңдаған жандар жарымжан болды.
Идеологиялық ойынның құрбандары қазір де арамызда жүр. Мен олардың сол бір әділетсіз (басқыншылық!) соғыста көрсеткен ерліктерін жоққа шығарайын деп отырған жоқпын. Жауынгерлердің міндеті – бұйрықты орындау. Бірақ оларға Қазақ жерінің қалаларында ескерткіштер қойып, идеологиялық құралға айналдыру – түсініксіз мәселе… Өзінің елін-жерін (мейлі ол Кеңес өкіметі болсын) қорғамаған, не болмаса өз халқының тәуелсіздігі үшін күреспеген жандарға құрмет көрсету – сол басқыншылық соғысты құрметтеу, насихаттау болып табылмайды ма?
Менің білуімше, тәуелсіздік үшін күрескен Желтоқсандықтарға бір ғана ескерткіш орнатылса, Ауған соғысына қатысушыларға арналған оншақты ескерткіш бар екен! (Айта кету керек, Кеңес өкіметі тараған уақытта Ресей өзін СССР-дің мұрагері деп жариялап, сол мемлекеттің барлық міндетін де, байлығын да өздерінің мойындарына алған. Демек, Ауған соғысына қатысқан азаматтарға әлеуметтік көмек те сол Ресей тарапынан берілуі керек). Бұл – жүзеге асылуы керек Қазақ мемлекетінің идеологиясы мен қазіргі жүргізіліп отырған Кеңес өкіметінің идеологиясын салыстырудың ең қарапайым түрі.
Меніңше, Астананың ортасынан қолына автомат ұстаған, сәлдесі желбіреген, қаба сақалды моджахеттің (Ауғандық сарбаздың) ескерткішін қоятын уақыт жеткен сияқты. Ескерткіштің астына «Отаныңды, жеріңді дәл осы Ауған азаматтарындай қорға!» деген сөз жазылуы керек. Ешқашан басқа елдің қол астына түспеген, жері үшін өмірлерін беруге дайын ауған халқының ерлігі біздерге де үлгі болсын. Бұндай ескерткіштің жақын арада бой көтермейтінін жақсы білемін, себебі бұл – ауған сарбаздарын дұшпан ретінде көрсететін Советтік идеологияға қарсы бастама.
Ал тәуелсіз Қазақ елі әлі де сол идеологияның құлы болып отыр. Алайда әлімсақтан бастап басқа елге, жерге басып кіргендер – дұшпан болып саналады. Мүмкін, «Ауған соғысына көзқарас» идеологиясы – мемлекеттің жүргізіп отырған саясатының дұрыс-бұрыстығына қарамай, көзіңді жұмып, бағына беруді насихаттайтын идеология шығар. Бұл да – нағыз тоталитарлық, советтік идеология болып табылады.
Советтік идеология өз кезінде ұлт-азаттық күрестің құрбандарынан – Ұлы Отан соғысының құрбандарын жоғары қоятын. Біздің Қазақ мемлекетінің идеологиясы бүгін де осы жолдан таймай келеді. Сондықтан болуы керек, біз қазақ ұлтын, қазақ елін сақтап қалған Аңырақай шайқасын емес, Екінші дүниежүзілік соғыстың аяқталған күнін ерекше тойлаймыз.
Идеологияны халыққа жеткізудің басты жолдары – оқу-білім мен мәдениет болып табылады. Тәуелсіздік жариялап, мүлдем басқа қоғамдық формацияға көшсек те, біздің оқу бағдарламамыз да Советтік идеологияны таратушы болып отыр; оқулықтарды ашып қалсаңыз, ұлтымызды қан жылатқан коллективтендіру де, жерімізді орыстандырудың ең тиімді жоспарына айналған тың игеру де қазақ халқы үшін үлкен жетістік екен. Біздің публицистика жанры тарихшылармен біріге отырып, 30-жылдардағы коллективтендірудің зобалаңын алдымызға тартса, 50-жылдардағы тың игерудің ұлттық мәселеге, экономикаға тигізген зардаптарын жеріне жеткізе көрсетсе, ресми идеология 80-жылдардағы көзқарасты тықпалайды. Мүмкін, сол оқулықтарды жазатын жандар мен оны қабылдайтын министрліктің қызметкерлері де кезінде коммунистік идеологияның жалынды сарбаздары болған шығар…
Ең қызығы, идеологияны тарату тәсілдері де бұрынғы советтік кезеңге қайтып келе жатыр. 90-жылдары қағазға қарап, сөз сөйлейтін басшыларға жұртшылық күле қарайтын, мазаққа айналдыратын. Брежневтің баяндамасы жазылған қағазын жоғалтып алып, басқа мәселе туралы лағып кеткені туралы анекдоттар да осы уақытта көп айтылды. Өзінің пікірін тыңдаушыларға жеткізе білетін, көзқарасын ашық пікірталаста дәлелдей білетін жандар алдыңғы сапқа шыққан болатын. Қазір біз таз қалпымызға қайтадан түстік. Басшы біткен қағаздан көзін алмайды, ал дайындықсыз сөз сөйлеу атымен жоқ.
Тағы бір көңіл аударатын мәселе: бұрын басшылардың «біссімілдәсі» Компартияның кезекті съезі болатын. Әр баяндама: «XXIV съездің шешімімен қаруланған», «Компартияның дана басшылығының арқасында» деген сияқты клишелермен (таптауырын сөз тіркестері) басталатын. Қазір партияның орнын президент басқан сияқты.
«Президенттің жолдауымен қаруланған» немесе «Елбасының дана басшылығының арқасында» деп басталатын баяндамалар құлақты сарсылтатын болды. Оны баяндамашылар да жақсы біледі. Бірақ советтік идеологияның тәртібін сақтайды. Біреуді мақтау керек, барлық құрметті соған беру керек, себебі кейіннен «бәріне де сол кінәлі (компартия не президент), заман солай еді ғой» деп ақталуға жақсы.
Айтпақшы, елді бір шулатқан «Қазақстандық ұлт» идеясы да советтік кезеңдегі (Брежневтің басшылығы) «Советтік ұлт» жасаудан шыққан». Бұрынғы коммунистер бұрынғы идеяларынан айырылар емес!
Сыртқы саясатта да советтік идеологияның сарыны жоғалар емес. Америка империалистері әлі де дұшпан бейнесінде, ал Қытай «қазақ елін басып алатын тажал» рөлінде қалды.
Мемлекеттік идеяның тағы бір қатып қалған тәсілі – қаптаған мейрамдар күні. Оның ішінде ұлттық, халықтық мейрамның бірі де жоқ, бәрі де қолдан жасалған ресми мейрамдар. Әрине, Кеңес өкіметінен қалған (ол уақытта негізгі мейрамдар: Конституция күні, Октябрь мейрамы, 1 май күні) мерекелердің көпшілігі, өңдерін ауыстырса да, сол қалпында қалды. Тек қана 1 май – Халықаралық еңбекшілердің ынтымақ күнінің орнына «Қазақстандағы ұлттардың ынтымағы» сияқты өзімізді-өзіміз алдайтын болмашы өзгерістер енгізілді. Бұрынғыдан қалған «Құрылысшылар күні», «Ұстаздар күні», т.б сияқты кәсіптік мейрамдарға тағы бір қатар мереке қосылды.
Дегенмен, егер кәсіптік мейрамды бекітетін болсақ, бірінші болып бекітуге тиісті қазақ халқының басты кәсібі болып саналатын «қойшылар күні» атаусыз қалды. Ең қызығы – билік басында отырғандардың да басым көпшілігі сол қойшылардың немере-шөберелері екені даусыз. Бірақ ол – қазақтың кәсібі, ал қазақтың кәсібін көкке көтеру – Қазақ мемлекетінің идеологиясына жат құбылыс…
Жақында «мемлекет қызметкерлерінің күнін» де жеке мейрам ретінде белгілеу туралы мәселе көтеріліпті. Меніңше, көптеген кәсіптік мейрамның иелері – мемлекеттік қызметкерлер, демек олардың тойы бір емес, екі рет болатын болды. Тойға таршылық жасаудан аулақпын, сый-құрмет алып, төске белгі таққанға не жетсін…
«Белгі» демекші, біздегі марапаттар да ұлтсыздандыру идеясының нақты көрсеткіші тәрізді. Тәуелсіздік алғаннан соң, қазақтың ұлыларының атындағы орден-медаль, атақ-сыяпат болуы – талассыз мәселе деп ойлайтынбыз. Кеңес өкіметінің кезінде соғыс барысында үлкен ерлік жасаған батырларға Ушаков, Невский, Нахимов, т.б. атындағы орыс қолбасшыларының (!) суреті салынған, аты жазылған ордендер болатын. Енді біз де жеке ел болып, Кенесары, Сырым, Бөгенбай, Қабанбай атындағы орден- медалімізді жауынгерлік марапатқа айналдыруымыз керек қой. Спортшыларға Қажымұқан Мұңайтпасов, ғалымдарға Фараби, ақын-жазушыларға Абай атындағы төсбелгілер тағайындалса, қандай тамаша болар еді. Әлде біздің Бөгенбайлардың ерлігі Ушаковтардан төмен болғаны ма?
Кеңес өкіметі кезінде орыстардың ұлылары ұлықталса, тәуелсіздік кезінде біздер Американың үлгісін ұстанған сияқтымыз. Оларда да адамның атынан гөрі «Күміс крест», «Алқызыл жүрек» деген сияқты абстракті марапаттар басым. Біздер де жоғарыдағы қазақ ұлыларының атындағы марапаттан гөрі «Парасат», «Айбын», «Құрмет» сияқты иесіз (абстракті) сөздерді қолдануға көштік. Бұлардың барлығы – советтік кезден келе жатқан ұлтсыздандыру идеологиясының жалғасы.
Халықаралық тәжірибе тағы бір мәселені анық көрсетіп отыр. Ол – өзінің мемлекетін құрған ұлттың мейрамдарының мемлекеттік, ресми мейрамға айналуы. Франция республикасының басты мейрамы – Тәуелсіздік күні – француз халықының Бастилияны алған күні. Бұл күн тек қана француз халқының тарихына кірген дата, басқа ұлттардың бұл мейрамға ешқандай қатысы жоқ. Бірақ Францияда тұратын барлық ұлт өкілдері осы күнді мемлекеттік мейрам ретінде атап өтеді.
Қазақ елінде де ұлттың тарихында аталып өтуге тиісті азалы күндер де, айрықша той жасайтын күндер де жеткілікті деп ойлаймын. «Ұлт тағдыры» қозғалысының бастамасымен ұлттық бағыттағы азаматтар 3 жыл қатарынан Алматыдағы Амангелді батырдың ескерткішінің жанына жиналып, 1916 жылғы көтерілісті атап өтіп, сол көтерілісте қаза тапқан ата-бабаларымызға құран бағыштауды дәстүрге айналдыра бастадық. Сол жерде парламентке арнап, «Тәуелсіздік үшін күрескен азаматтарды» еске алу күнін белгілеу қажеттігі туралы Үндеу де қабылданды. Қазақ даласында бодандықта болған екі жарым ғасырда 300-ге жуық ірілі-ұсақты көтеріліс болғанын бәріміз білеміз. Бүгінгі біздің егеменді ел болуымызға олардың қосқан үлестері ұшан-теңіз. Оларды еске алып, құран бағыштайтын бір күннің болмауы біздің елдігімізге сын!
Қазақтың жартысына жуығын алып кеткен ашаршылықты азалы күн есебінде ресми атап өтудің қажеттілігін қанша дуалы ауыздан естідік. Бұл мәселені 70 пайызға жеткен қазақ халқының барлығы да қолдайтыны анық. Бірақ бұл идея да мемлекеттік идеологияны дайындаушылардың құлағына жеткен жоқ.
Өз басым, тәуелсіздік алған соң, тоталитарлық жүйеге алғашқы соққы берген Желтоқсан оқиғасы жастарға патриоттық тәрбие беретін мемлекеттік идеологияға айналар деген үмітім болатын. Ал қазіргі билік Желтоқсан күнін атап өтпек түгілі, сол күні студенттерді үйлеріне жіберіп, алаңға келулеріне, боздақтарға гүл қойып, құран оқуларына қолдан келгенше бөгет жасауда! Біздің мемлекеттік идеологиямыздың сиқы осы…
Тәуелсіз елдің сындарлы идеологиясының әлі күнге дейін қалыптаспағанының нақты мысалын жыл сайын 9 мамырда көреміз. Кейбір кәсіпорындардың (жеке, мемлекеттік) басшылары қызметкерлеріне «георгиев лентасын» (колорадо қоңызын) таққызса, енді біреулері Қазақстан туының түсі бар лентаны таратады. Бір-бірімізге дүрдие қарап, біреулеріміз: «Мынау орыс шовинистерінің белгісін алып таста!» десе, енді біреулеріміз: «Бұл біздің соғыстың, жеңістің белгісі!» деп көзін алайтады.
Шаңырақ – біреу, ал түсінігіміз – төртеу…
Дос КӨШІМ
(медиа-проект «DAT» №39 (451) от 1 ноября 2018 г.)