Бүгін – 8 қараша күні Қызылжарда (Петропавл) Қазақстан-Ресей аймақтық-шекаралас ынтымақтастығының екі күнге созылатын он бесінші форумы басталады. Бұған дейін дәстүрлі түрде өтіп тұрған бұл жиын бұдан былай Қазақстанға не береді? Ресеймен ынтымақтастықтың болашағы қандай?
Кремльдің агрессиялық-империялық саясатына қарсы АҚШ тарапынан салынған санкция салдарынан Ресей экономикасы күн санап құрдырау үстінде. Қаржы тапшылығынан Федерацияның көптеген әлеуметтік бағдарламалары жабылды, оның зейнет реформасына қарсы халықтық қозғалыс өрши түсуде. Аймақтық құрылымдардың орталыққа деген наразылығы артуда.
Ресейліктердің Владимир Путинге деген сенім рейтингі балаққа дейін түсті. Оның күндіз – күлкіден, түнде – ұйқыдан қалғанына біраз уақыт болды. Ресей – жаһандық жексұрын (изгой) елге айналды.
Дүниежүзілік өркениетке қарсы регрессивтік саясат ұстанған осындай елмен экономикалық тұрғыда ғана емес, біртұтас саяси одақтастықта болу – Қазақстан үшін қаншалықты қолайлы болуы мүмкін? Әлемде дамыған 30 елдің қатарына кіруді жоспарлаған біздің ел озбырлығы үшін оқшауландырылған орыс мемлекетімен достықтан қандай опа таппақ?
Амал жоқ, геосаяси тұрғыдағы орналасуымызға байланысты және бес елі сорымызға қарай орыспен көрші болуды жазған екен.
Кезінде Бұхар жырау:
«Батыстан келер бір кәпір,
Аузы-басы жүн кәпір.
Санаққа алар малыңды,
Бауыздамай сояр қаныңды,
Суырып алар жаныңды», – деп еді.
Алашорда үкіметін құрушылардың бірі Халел Досмұхамедұлының: «Қазақтың батыс өңірі 250 жылы қанмен жазылды. Сол қанды төккен – орыстар» деген сөзінен біздің соры қайнаған билік тәлім алмады.
Қазір заман өзгерді, бірақ тәуелсіздік алғанымызға 27 жылдан асса да, сол Ресейдің артынан сүйретіліп жүргеніміздің ақыр соңы неге алып келетінін түсінетін уақыт болды. Басқа былай тұрсын, славянның бір емшегін бірге емген Беларусь президенті Александр Лукашенконың өзі Ресейге азуын ақситып, нақты ынтымақтастық талаптарды орындамайтын болсаңдар, «24 сағаттың ішінде Еуразиялық экономикалық одақтан шығып кетеміз» деп сұс көрсетті.
Біздікі олай айта алмайды. Себебі – саяси мүдделілік қамытын кептеп киіп алған. Кремльдің аузына қараумен көпвекторлы сыртқы саясат әдірам қалды. Санкциялар сорып бата жатқан американдық саясаттың салқын ызғары бізге де сезіле бастады: құнсызданған рубльмен бірге теңгеміз тереңге батып барады.
Ал АҚШ тарапынан Ресейге салынып жатқан кез келген санкцияның мақсаты – қарсы тараптың тынысын тарылту, сағын сындыру, аяғына тұсау салу, дамуын тежеу ғана емес, оны тұңғиыққа батыру болып табылады. Санкцияның сорынан Ресейдің экономикасы іштен іріп, іргетасы біржолата шайқала бастады. АҚШ тарапынан салынған санкциялар, біріншіден, Ресейдің тұтас экономикасын ғана емес, жекелеген олигарх-тұлғаларын, кәсіпорындарын, қаржылық құрылымдарын тұңғиыққа тартып барады. Бұл тізімге енгендердің қатары күн сайын толығуда. Ал санкцияның әсері ресейлік кәсіпорындарда, банктерде, өндіріс ошақтарында біте қайнасып жұмыс істейтін қазақстандық компанияларды теңселте бастады.
Ол – ол ма? Одақтас елдер арасында еркін тауар айналымы мен жұмыс нарығы орнайды деген бастапқы болжам былжырақ болып шықты: Ресей Қазақстанды өз нарығына енгізуді шектеу саясатын барған сайын үдете түсуде. Ресей жылдың басында өз өнімдерін «одақтас» елдеріне өткізіп жібереді де, жылдың соңына қарай Қазақстанға рұқсат етеді. Осыған көніп жүрген қазақтардан басқа ешкім жоқ. Ресей нарығын «жаулаймыз» деп дәметкен біздің біраз кәсіпкерлер Мәскеуге дейін барып: «Тауымыз шағылды, тауарымызды өткізбейді, өткізбеудің мың түрлі амалымен жоқ жерден ілік іздейді, кеденаралық дау шығарады», – деп, зарлап отыр. Яғни, Еуразиялық экономикалық одақтың еркін сауда принципі мүлде жүрмеуде деген сөз.
Өз нарығын қорғауға келгенде, Ресей бұл одақтың кез келген заңын іске алғысыз етуге әзір. Бұлардың техрегламенттермен, малдәрігерлік талаптармен шектелген өз заңы бар. Ол талаптарды аттап, Ресей нарығына кіріп көр: қай жерде болмасын, нарығын оқшаулау заңы кесе-көлденең тұрады.
Өзге әлемнен іргесі сөгілген елдің қандай күйге түсетіні бесенеден белгілі: экспорт пен импорт шектеледі, тауар айналымы тарылады, жаңа технологиялармен алмасу ережесі бұзылады. Ресей сырт көзге жалын күдірейтіп көрінгенімен, іс жүзінде іріп-шіріп бара жатқан елге айналды. Мұның кесірін Қазақстан да, сөзсіз, тартуда. Өйткені біз – саясаты сайқымазаққа айналған, экономикасы етекке түскен Еуразиялық одақтың бір мүшесіміз.
Қазақстан президенті Нұрсұлтан Назарбаев осы одақ құрылар алдындағы бір сөзінде: «Ресей – Қазақстанның ең ірі саяси һәм экономикалық тең әріптесінің бірі», – деген еді. Қайдағы тең әріптестік?! Тең әріптес болса, Қазақстан неге Кедендік одақтан – 15 миллиард доллар, Еуразиялық одақтан – $20 миллиард зардап шегеді?
«Ресей, Беларусь және Қазақстан – барлығы тең» деген қағида сөз жүзінде қалды. Ал анығында ЕАЭО – Ресейдің бодандығындағы елдер жиынтығы болып шықты. Ортақ одақ құрамыз деп, ақырында Қазақстан жыл сайын өсу үстіндегі әлемдік экономиканың көшінен қалып қойды. Соның салдарынан мемлекет тарапынан қолдауды қажет ететін салалар кенжелеп қалды. Одақ ішінде Ресейдің үстемдігі артқан соң, Қазақстандағы мұнай өңдейтін заводтар кенделеп қалды, жаңа «НПЗ» саламыз деген жоспар құр долбарға айналды, жанар-жағармай отынының тапшылығы артты, «Ай-Ти» (IT) саласы, көлік құрастыру, туризм және спорт, инженерия дамымай қалды.
«Қазақстанда жасалған» деген жобалармен шығатын тауарлардың өзіндік құны тым қымбат. Өйткені олар шын мәнінде «өзіміздікі» емес. Соларды құрастыруға қажетті тауардың бәрін сырттан алдыртамыз. Басқаны былай қойғанда, 18 миллион халықтың ішер тамағы мен киер киімінің 95 пайызы басқа елдерден келеді. Өз ішімізде күректің темір басын өндірмейміз. Қазақша айтатын болсақ, «таза нан соғармыз». Әр жылғы жолдауларда Нұрсұлтан Назарбаевқа «Made in Kazakstan» деп жазылған Түркияның костюмын кигізіп қойып, ел-жұртты алдап қою ғана қолымыздан келеді.
Мұнай мен газды, темір мен басқа шикізатты есептемегенде, біздің елдің нарығы Еуразиялық одақтан басқа ешкімге керегі жоқ. Себебі Ресейдің есіл-дерті ортақ экономика құрып, ортақтасып өркендеу емес, Қазақстанды ашса – алақанында, жұмса – жұдырығында ұстағысы келетін саяси мүдде ғана. Қазақта «жуас түйе жүндеуге жақсы» демекші, Ресей жылдар бойы бізді өз мүддесіне пайдаланумен келеді.
Ал Батыстың мақсаты айқын – әпербақан, ұр да жықтан басқаны білмейтін Ресейді біржолата тұқыртып тыну. Ресейдің сыртқы саясатында аяқ астынан өзгеріс болмаса, АҚШ та, Батыс та бұл мақсатынан тайынбайды. Ал оның кесірі Ресейге ғана емес, оның Қазақстан сияқты мүдделі одақтастарына сойылдың жұмыр басы болып тиюде.
Сондықтан, сарапшы-мамандардың пікіріне қарағанда, жаһандық әлемнен жырақтану – түптің-түбінде Ресейдің ыдырауына алып келуі әбден мүмкін. Осыдан кейін КСРО сияқты күйреп тынатын Ресеймен одақтас болу бізге қаншалықты қажет саясат?
Біз үшін Ресей АҚШ-пен араздасса да, басқа әлемдік елдерден бөлектенбейтін саяси ойын ережесін еркін қолданатын кез келді. Әйтпесе осылай сорлағанымыз – сорлаған! Ресей құрдымға кетсе, онымен бірге біз де қоса батуға міндетті емеспіз. Өз еліміздің тұрмыстық-экономикалық жағдайы Кремльдің курантымен емес, АҚШ-тағы Бостандық статуясының жарқыраған алауымен жылытып, Ұлыбританиядағы Биг-Бен мұнара сағатымен өлшейтін уақыт келді. Ол үшін Ресейдің шамына тиеміз деген қорқыныштан арылу керек.
Сондықтан Еуразиялық одақтан бас тартып, «ортақ өгізден оңаша бұзау артық» дегендей, өз алдымызға отау тігіп, басқалардың өркениетті сауда-экономикалық нарығына кіруді қарастырған абзал. Бірақ бұл саяси шешім Кремльге жалтақтаған жағымпаз қазақстандық биліктің қолынан келер ме екен? Міне, барлық мәселе осы сұраққа тіреледі.
Жұмамұрат ШӘМШІ, журналист,
тарих ғылымдарының кандидаты
(медиа-проект «DAT» №40 (452) от 8 ноября 2018 г.)
