Қоғамға танымал қайраткер азамат, философ-публицист Әбдірашит Бәкірұлы өзінің «Фейсбуктағы» парақшасында мынадай жазба жариялапты (қаз-қалпында): «Жыл сайын 16–17 желтоқсан күндері қазақ жұрты ыңғайсыздыққа тап болуда: бір жағынан – Тәуелсіздік мерекесі, екінші жағынан – Желтоқсан көтерілісі. Екеуі де қазақ жаны үшін қасиетті ұғымдар…
Сол себепті азалы күнді еске алғандар мен мерекені тойлағандар арасында кикілжің жағдай жиі орын алып қалуда. Сондықтан осы – бір-біріне моральдық тұрғыдан қайшылық туғызған бұл даталарды болашақта бәрібір реттеуге тура келеді.
Желтоқсан көтерілісі 1986 жылы, тәуелсіздікке дейін орын алды – енді оны ешкім де, ешқашан да өзгерте алмайды! Оның үстіне ол көтерілісті көптеген елдер мойындап та үлгерді…
Ал Тәуелсіздік күні елімізде орын алған көптеген тәуелсіздік атрибуттарымен, заңдарымен байланыста қарастырыла алады. Сондықтан сол оқиғалар тізбегінен Тәуелсіздікке қатысы бар деген ең маңыздысын анықтап алып, сол күнді Мереке жариялап, қазақ жұртын екіұдайылықтан құтқару керек.
Біз, шынымен де, «басымыз біріксін», «бірлікті болайық» дейтін болсақ, «Аза күні» мен «Қуаныш күнін» «бір қазанға тоғытпаудың» амалын қарастырғанымыз жөн…».
Міне, Әбдірашит мырза қозғап отырған, бұған дейін де әр жерде тиіп-қашып айтылып жүрген осы қарама-қайшылықты «өгізді де өлтірмей, арбаны да сындырмай», қалай реттеуге болады? Осы сұрақпен қамкөңіл қоғамшыл азамат – Әбдірашит Бәкірұлының өзін «ДАТ» айдарының аясындағы сұхбатқа тарттық.
– Иә, Әбеке, «жоғары жақта» – Ақордада еститін құлақ болса, өте орынды мәселені әлеуметтік желіде сөз еткен екенсіз. Расында да, аталы күн мен азалы күннің қатар аталғаны қоғамда біраз қолайсыздықтар тудырып жүр. Сіз қалай ойлайсыз, Тәуелсіздік күнін Желтоқсан көтерілісі датасына міңгестіріп қоюдың астарында қандай қитұрқы саясат болуы мүмкін?
– Иә, жыл сайын 16–7 желтоқсан күндері тек мен ғана емес, мыңдаған жанның көңіл-күйінде әйтеуір бір мазасыздық болады деп ойлаймын. Мұнда сіздер «аталы күн» деп отырған Тәуелсіздік күні – қазақ халқының ұлы мерекесі! Ол – тайға мінген баладан бастап, ата сақал данаға дейін дүркіретіп тойлауы тиіс той! Себебі қазақ халқы өзінің мемлекеттік тарихында тәуелсіздіктің ащы дәмін әбден татқан халық. Сондықтан Тәуелсіздіктің қадірі қазақ үшін ерекше! Бірақ басқаны қайдам, дәл өзім сол күні Ұлы тойды сезіне алмай келемін. Ойымды 1986 жылғы Желтоқсан көтерілісі оқиғаларының елестері басады… Кейбір сәттер, мысалы, әйеліммен бірге алаңға кіріп кеткен жеті жасар қызымның аяқ астында тапталып қалуы мүмкін болғаны еске түскенде – денем түршігіп, кеудені қорқыныш кеулейді… Осы уақытқа дейін, бүгінде сол қыздан немере сүйіп отырғандықтан, оларды қолынан жетелеп алаңнан шығарып жіберген қазақтың екі жас милиционер жігіттеріне рахметімді айтамын… Қайдағы той ондайда!
– Рас, 1986 жылғы 16–17 желтоқсан күндергі қанды оқиғаның датасын басқа күнге ауыстыра алмаймыз. Ал Тәуелсіздік күнін атап өтуді 25 қазанға – ҚазақССР Жоғарғы Кеңесі «Тәуелсіздік декларациясын» қабылдаған күнге ауыстыруға болар ма еді?
– Иә, Желтоқсан көтерілісі болған күнді өзгерту енді ешкімнің қолынан келмейді. Ол қазақ халқының тарихына енді. Сондықтан ол күндер қазақ халқы үшін әр уақытта да азалы күндер болып қала береді… Біз не себептен ол күндерді баяғы КСРО кезіндегі «Ұлы Октябрь революциясы мейрамы» сияқты мерекеге айналдыра алмаймыз? Себебі Желтоқсан көтерілісі Қазақстанның Тәуелсіздік алуы жеңісімен аяқталған жоқ. Көтеріліс жеңіліспен аяқталды. Көтерілістен кейін қазақ халқы кезекті репрессияға ұшырады: оны – азаттық күресі деп қабылдамады. Оған «солақай ұлтшылдық», «бұзақылық», «билікке таласқандардың интригалық ойыны» дегендей бағалар берілді. Жастар осының ойыншығына айналды делінді. Бізге Тәуелсіздік араға тек 5 жыл салып қана келді. Сондықтан Желтоқсан билікті төтесінен басып алған «Ұлы Октябрь революциясы» сияқты бола алмайды. Бірақ Желтоқсан көпұлтты КСРО-дағы бұғып жатқан «ұлттық саналарды» дүр еткізіп көтеріп кетті… Нәтижесінде ұлттық саналардың еркіндікке ұмтылысы 70 жылдай формальды түрде «ұлттық мәдениеттің дамуы», ал іс жүзінде «ұлттардың өзара сіңуі» (орыстандыру – Ә.Б.) принципін жүзеге асырған, соңында оны жасыру үшін «Ұлы совет халқы» дегенді ойлап тапқан КСРО-ның ұлттық саясатын қиратты. 90-жылдары бір философиялық кітаптан З.Бжезинскийдің 1973 жылы қабылданған «КСРО-ны қирату туралы» жоспарын оқып едім. Сонда АҚШ-та экономикадан өзге, ұлтаралық қатынасты да КСРО-ны қирату құралына айналдыру көзделген екен. Ақыры сол іске асып, «қайта құру» деген атпен батыспен «демократия ойынын» ойнамақ болған М.Горбачевтың қолы КСРО-дағы ұлтаралық қатынастың тізгінінен ажырап қалды. Аты айдалаға шауып, КСРО мерт болды…
Дегенмен, «Желтоқсанның жеңісі бізге төтесінен келген емес, өзге республикалардағы ұлт-азаттық күрестердің, оқиғалардың тізбегімен жалғасып жетті» дегеніміз – шындыққа әлдеқайда жақын. Ендеше қазақтар «біз бастап едік» деп кеудені қаға бермей, аракідік, қазақ жастарының азаттыққа ұмтылысын бірден қолдай кеткен басқа да республикалардың халықтарына, олардың жастарына ризашылығымызды білдіріп отырғанымыз дұрыс болады. Сондықтан басқа болмаса да, ең алдымен Желтоқсан күндері Прибалтика мемлекеттерінің, Грузия мен Әзербайжан мемлекеттерінің жастары атына арнайы «Желтоқсан көтерілісі күнімен құттықтау» хаттарын жолдап қою артық етпейді деп санаймын…
Меніңше, біздің депутаттар бастапқы кездегі Тәуелсіздік эйфориясымен бір-біріне моральды тұрғыда қайшы даталарды біріктіріп жіберген сыңайлы. Бейнелі түрде айтсақ, бұл жерде «Желтоқсанның Тәуелсіздік алдында еш айыбы жоқ, керісінше, Желтоқсан күніне Тәуелсіздік рұқсатсыз кіріп алған» дейтін жағдай орын алып отыр. Әрине, мұны қабылдаған депутаттар: «Желтоқсан тәуелсіздік бастауы», «Тәуелсіздік пен Желтоқсан бір ұғым», «Тәуелсіздік ұлы той» деген формальды логика шеңберінен шыға алмай қалған сыңайлы. Сөйтіп, бірігуі міндетті емес нәрселер бірігіп кеткен. Нәтижесінде халықтың жартысы тойлап жатады, қалғаны ас беріп жатады… Тіптен осылай жалғаса берсе, Желтоқсан көтерілісі біртіндеп ұмытыла беруі де мүмкін… Онда сонымен бірге Тәуелсіздіктің де құндылығы төмендемей ме?
Енді «басқа күнге ауыстыру» депсіз… Әрине, біз Желтоқсанды ешбір «басқа күнге» ауыстыра алмаймыз. Ал Тәуелсіздік күніне байланысты қоғамдық пікір ұйымдастыруға, қоғам қай күн деп шешсе – сол күнді таңдауға ешқандай кедергі жоқ. Бізде Тәуелсіздікке қатысты маңызды (күре тамырлы) істер аз емес! Соның біріне тоқталуымыз керек. Мысалы, Айдос Сарым оны бұрынғыдай қазан айына көшіруді ұсынады. Мен де сол пікірдемін. Себебі қазан айында бірқатар түркілік мемлекеттердің мерекелері атап өтіледі (мысалы, Түркия). Әрі ауа райы тұрғысынан да қазан айы ыңғайлы. Тәуелсіздіктің Ұлы тойын ызғарлы желтоқсанның шанасы мен шаңғысына мініп емес, қоңыр күздің жайма шуақ айында, қазақтың батырлық символының бірі – айғырға мініп қарсы алғанға не жетсін!
– Бірақ ондайда Тәуелсіздіктің атағы ҚР президенті Назарбаевтың үлесіне бұйырмай қалады деген жандайшаптық пікір бар. Оның түп-төркіні Нұрекеңнің өз қисабынан да тарап жатуы мүмкін. Себебі «Тәуелсіздік декларациясын» қабылдаған Жоғарғы Кеңестің төрағасы Серікболсын аға Әбділдин болды. Десек те, «тәуелсіздік» деген ұлы ұғымды саясаткерлердің жеке бастарына теліп қоюға бола ма? Бұл –ұлтқа, мемлекетке ортақ дата емес пе?
– Мен бұл мәселенің «саясилануын» қаламаймын. Саясаткерлер арасындағы бола беретін, орын алатын тартыстың «өз тақырыбы» бар. Қазақ дүниетанымында не нәрсеге болса да кірістіре беруге болмайтын көптеген киелі ұғымдар жеткілікті. Мысалы, Ана, Жер-ана, Отан, Халқым, Елім деген киелі құндылықтарға қатысты қазақ баласы ешқашан әбестікке, оғаш ойға бармайды. «Киесі ұрады» деп тартынады. Біз үшін де «Желтоқсан» көтерілісінің, «Тәуелсіздік» ұғымының орны ерекше! Екеуіне де қазақтың қаны төгілген! Сондықтан мен мұндай «есеп-қисапты» жан-тәніммен қабылдай алмаймын. Ондайға менің санамда орын жоқ – КИЕСІ ҰРАДЫ! Бірақ бұл мәселе түбінде реттеледі деп сенемін. Тәуелсіздік тізгінін жастар қолға алғанда – олар ең алдымен осы мәселені шешетін болады! Еш күмән болмасын!
– Жалпы, сіздің өзіңіз тәуелсіздіктің бүгінгі нәтижесіне разымын деп айта аласыз ба? Мәселен, ел тәуелсіз болса да, осы елдің азаматтары билікке тәуменді жағдайда жүргені жасырын емес қой…
– Адам тек өлгенде ғана разы болатын шығар… Ал сұрағыңа діни контексті қоя тұрып, дүниелік тұрғыдан жауап берсем – әрине, риза емеспін. Иә, мен биылдан бастап зейнеткерлікке шықтым. Қазір «мемлекет қамқорлығына өттім» деп айтсам болады. Зейнетақым аз ба, көп пе – мәселе онда емес. Сондықтан сұрақты «Еліміздің экономикалық қуаты еліміздің тәуелсіздігін сақтауға қабілетті ме?» деп өзгерткен дұрыс па деймін. Осы тұрғыдан алғанда, біз көштен кейін қалып барамыз. Мысалы, еліміздің индустрияландыру бағдарламасы экспорттық тауар өндірісін алға шығарады. Әрине, ол инвестиция тарту көзі. Алайда сонымен бір мезетте бізде «бизнестің әлеуметтік жауапкершілігі» жоқтың қасы. Бізде Қазақстан экономикасы арқасында орасан зор байлық тапқандардың капиталын ішкі нарыққа жұмыс істеуге, отандық тауар өндірісін дамытуға бұру жоқ. Мемлекетттің орасан зор ықпалы бола отырып, мемлекет бұл шараны қолға ала алмай отыр. Мәселен, әлемдік санкцияға ұшыраған Ресей олигархтары өз капиталының көп бөлігін өз экономикасына құюда. Олар жаңа жұмыс орындарын ашып, экономикалық және азық-түліктік қауіпсіздігін сақтау үшін жанталасуда. Бізде ол жоқ. Әрине, орта бизнес өкілдерінде ондай талпыныс бар. Бірақ олардың да қолын олигархия байлап тастаған. Міне, дәл осындай жағдайда ешкім де «барлық жағынан тұрақты елде тұрып жатырмыз» деп сеніммен айта алмайды. Себебі тұрақсыздық – сенімді шаяды. Болашаққа сенім азайғанда – әркім «сенімді орта» табуға ұмтылады… Сондықтан «қартайғанда немерелердің қызығын көріп отырсам ба» деген арманымның осындай «тәуекелге» тіреліп тұрғаны рас. Билік тарапынын оған кепіл болатын іс-шаралар әлі жеткіліксіз, себебі мемлекеттің тамыр жайып кеткен коррупцияға қарсы тұруға шамасы келер емес…
Сұрақтың екінші – «тәуменді» деген жағы қызықты екен. Меніңше, халықтың өз билігіне «тәуменді» болуы емес, «сенуі» маңызды. Сол сенімге лайық «ақылды» билік болуы маңызды! Бірақ бізде ол да жоқ қой. Қызметке тамыр-таныстықпен орналасу барда – «ақылды билік» қайдан шықсын. Ол туралы өткенде елбасының өзі де ашулы түрде мәлімдеді. Содан кейін кейінгі кезде осы мәселеде сең қозғалады деп жорамалдаймын… Бұл өзі коррупциямен қарама-қарсы, пропорционалды құбылыс – коррупциянының тамыры тартылған сайын, «ақылды биліктің» тамыры жуандай береді дегендей…
– Оның үстіне біздің тәуелсіз еліміз Еуразиялық экономикалық одақ арқылы Ресейдің империялық құшағына батып бара жатқанын жоққа шығара алмайтын шығарсыз? Кедендік одақ пен осы ЕАЭО құрылғаннан бері Қазақстанның экономикалық жағдайы, халықтың әлеуметтік-тұрмыстық ахуалы ауырлап кеткені шындық қой…
– Иә, Ресей тарапы «қиындықтан бірге шығайық» деп ұсынып жатыр дейді. Бұл «бірге кірейік» деген сөзбен пара-пар. Ресей – қандай жағдай болмасын, өзінің «империялық деңгейін» сақтап тұруға қабілетті ел. Оның табиғи ресурсы әлемде алдыңғы орында. Ал біз табиғи ресурс бойынша жоғары тұрсақ та, «империялық амбициясы» бар елдер қатарына жатпаймыз. Оның үстіне стратегиялық табиғи ресурстардың біразын ешбір қажетсіз шетелдік трансұлттық компаниялардың, шетелдік азаматтардың қолына өткізіп беріп қойдық. Әлі де беріп жатырмыз. Яғни, бұл біздің дамушы елдер қатарында екенімізді білдіреді. Сондықтан бізге кез келген империялық алпауыт мемлекеттің «ыстық құшағына» көзсіз енуге болмайды – тұншығамыз. Осы тұрғыда Белоруссиядан өнеге алсақ болар еді…
– Ал енді, Әбеке, желтоқсаншылардың өз ішінде де ауызбірлік жоқ екенін білесіз: Қазақстандағы бір қанды датаны «Желтоқсан» атауы бар 7-8 қоғамдық ұйым өзара бөлісе алмай, жік-жікке бөлініп кеткенін қалай түсіндірер едіңіз?
– Мен желтоқсаншы ретінде мынадай ой тастар едім: Қазақ қоғамы әр уақытта тарихи-мәдени-рухани сабақтастықты «Ата, әже – немере» тізбегі арқылы жалғастырып отырған. Яғни, «балаң –өскенше, немерең – өлгенше» деп қазақ тегін айтпаған. Жалпы мағынасында біз мұны «ұлттық тәрбие» деп атаймыз. Соның арқасында ұлттық намыс пен ұлттық мінез ерекшелігі (қазақилығы) уақыттан уақытқа жетіп отырған. Бүгінде желтоқсаншылардың көбі дерлік зейнетке шығып, ардагерлер қатарын толықтыруда. Яғни, жақын болашақта олар «ардагер» статусына байланысты жаппай «ұлттық-патриоттық тәрбиеге» араласа бастайды. Бүгінде мен өзіме «біз осыған дайынбыз ба?», «ұлттық маңызды мәселелерді мойынға алуға интеллектуалды өреміз бен адами қабілетіміз жеткілікті ме?» деген сұрақтарды қоя бастадым. Яғни, қазіргі «үй бер, жер бер, газ бер, тегін жолақы бер және т.т.» сұрақтардан гөрі, желтоқсан ұйымдары ұлттың болашағына көбірек «үңілсе» деп армандаймын. Кезінде ұлттық намыстың абыройын қорғаған жастар бүгінде – шау тартқан кезде, Абылайханның түсіндегідей «бақа-шаянға» айналып кетпесе екен деп армандаймын… Сондықтан Желтоқсан бүгінгі құрылған 9-10 ұйымға емес, ол Ұлттық намыстың барометріне, Ұлттық бағытқа үнемі жол сілтеуші шамшыраққа, Ұлттық ИДЕЯҒА – Қазақтың соңғы әрі нәтижелі ұлттық-азаттық көтерілісі деп танылып, осы жағынан тарихта қалса деген, сол үшін күресу керек деген ұстанымға келдім. Содан болар, мен «бөлініп жатыр екен», «қырқысып жатыр екен» дегенге аса назар аудара бермеймін. Шыным сол, ондай пендешілікке мүсіркеушілікпен қараймын. Мені өкіндіретіні – Желтоқсан көтерілісіне қатысқан мыңдаған зиялы қауым өкілдерінің әлі күнге дейін оны жасыратыны, бұғып отырғандары… (Сірә, Лениннің «интеллигенцияны» басты күшке санамауының да сыры осында ма деймін… (әзіл ғой)). Себебі олардың көбі әлі де Желтоқсанның болашақта өз тарихи бағасын аларына көздері жетпейді. Бүгінде Желтоқсан идеологиясын жасаушы һәм жүргізуші зиялы қауым қатары аз. Біріктіруші Идея әлсіз. Сол себепті де көбіне-көп әркім өз білгенімен жүр…
– «Постназарбаевтық кезең» демекші, қазақстандық қоғамда биліктің ауысуына дайындық нышандарын байқап жүрсіз бе? Мүмкін болар мұндай өзгерістерге қам жасаудың қандай нышандарын атап өтер едіңіз?
– Иә, әкімшілік деңгейде ол байқалады. Бүгінде әкімшіліктер қоғаммен жұмыс істеу форматын аздап өзгерте бастады. «Халықпен жақындасу» жолдарын іздеуде. Мұның оңдылығы сол – «халыққа бет бұрудың» әртүрлі мемлекеттік құрылымдарда қызмет етуші жастарды мемлекетшілдікке тәрбиелеуге әсер ете алатын мүмкіндігінде ме деймін! Шынында да, бізге олардың коррупция жетегіне емес, мемлекет пен халық мүддесіне бұрылғаны керек қой!
Сөз соңында барлықтарыңызды алдағы желтоқсан күндері еркіндік үшін өмірін берген намысшыл қазақ жастарын еске алып, оларға тағзым етуге шақырамын.
Тәуелсіздігіміздің тұғыры нығая берсін!
– Тұғыры мықты тәуелсіз елде өмір сүру – әр қазақтың арманы. Айтқаныңыз келсін, Әбеке!
Ермұрат БАПИ
«D»
