Жәмила Стехликова: ҚАЗАҚ ҚОҒАМЫ ОЯНДЫ – АРТҚА ҚАЙТАР ЖОЛ ЖОҚ

Чех Рес­пуб­ли­ка­сы­ның адам құқы­ғы және ұлт­тық азшы­лы­қтар жөнін­де­гі экс-мини­стрі, қазір Чехи­я­ның оппо­зи­ци­я­лық либе­рал-эко­ло­ги­я­лық пар­ти­я­сы төраға­сы­ның орын­ба­са­ры Жәми­ла Сте­х­ли­ко­ва тари­хи ота­ны – Қаза­қстан­да болып жатқан жағ­дай­лар­ды мұқи­ят бақы­лай­ды. «Азатты­ққа» бер­ген сұх­ба­тын­да ол қаза­қстан­дық сая­сат, Нұр­сұл­тан Назар­ба­ев­тың маңай­ын­дағы­лар тура­лы пікірі­мен бөлісіп, билік пен қоғам­ның диа­ло­гы қажет­ті­гін айтты.

Жәми­ла Сте­х­ли­ко­ва – чех сая­са­тын­дағы бірін­ші әрі жалғыз қазақ қызы. Мәс­кеу меди­ци­на­лық жоға­ры оқу орнын бітір­ген алма­ты­лық 1980 жыл­дар­дың соңын­да Чехи­яға қоныс аударған, ол жақта эко­ло­ги­я­лық бел­сен­ділік таны­тып, азшы­лы­қтың құқы­ғын қорға­у­мен айналысты.

2007–2009 жыл­да­ры Жәми­ла Сте­х­ли­ко­ва Чехи­я­ның адам құқы­ғы және ұлт­тық азшы­лық жөнін­де­гі мини­стрі қыз­метін атқар­ды және үкі­мет жанын­дағы Адам құқы­ғы жөнін­де­гі кеңе­сті басқар­ды. Ол түр­лі азшы­лы­қтың құқы­ғын қорға­уға бағыт­талған дис­кри­ми­на­ци­яға қар­сы заң­ды әзір­ле­ушілер­дің бірі. 2016 жылы Сте­х­ли­ко­ва ЛГБТ құқы­ғын қорға­уға қосқан үлесі үшін «bePROUD» («Мақтан тұт») сый­лы­ғын алды.

– Сте­х­ли­ко­ва ханым, қазір немен айна­лы­сып жүрсіз?

– Оппо­зи­ци­я­лық қыз­мет­пен айна­лы­са­мын, қай­та құру кезі­нен бері қолға алған жұмысым, Вац­лав Гавел­мен ынты­мақ­тас болған кез­де­гі, үкі­мет­те жұмыс істе­ген кез­де­гі ісім­ді жалға­сты­рып келе­мін. Ол – адам құқы­ғын қорғау. Адам сая­си өмір­ді бір бас­та­са тоқтай алмай­ды, есірт­кі сияқты тар­тып тұрады.

– Министр болған кезіңіз­де жүзе­ге асы­ра алмай кет­кен жоба­ла­ры­ңыз бар ма?

– Мен дис­кри­ми­на­ци­яға қар­сы заң­ды өткіздім. Ол ұлт­тық азшы­лы­қты ғана емес, адам­дар­ды жыны­сы­на, жасы­на, сек­су­ал­ды бағ­да­ры мен дініне және нәсіліне бай­ла­ны­сты ала­ла­мауды көз­дей­ді. 2008 жылы Чехия Еуро­одаққа бас­шы­лық етті, мен Адам құқы­ғы жөнін­де­гі еуро­па­лық елдер­дің бар­лық мини­стр­леріне төрай­ым болдым.

Еуро­па елдерінің бәрі адам құқы­ғын қорға­уға ниет таныт­ты. Басқа елдер де Еуро­па­ның ізі­мен жүреді деп үміт­тен­дік. Қаза­қстан­ның да сол кез­де Еуро­одаққа қосы­лу­ды стра­те­ги­я­лық мақ­сат еткені құпия емес. Министр қыз­меті­нен кет­кен­де, бар мақ­са­тым орын­далған­дай көрін­ді, қуа­на-қуа­на зей­нет­ке шыға бер­сем бола­ды деп ойла­дым. Бірақ олай бол­май шықты, тез ара­да жағ­дай кері кет­ті. Қазір попу­лизм күшей­іп тұр, әсі­ре оңшыл­дар бас көтер­ді, мигра­ци­я­лық толқын жүріп жатыр, жаңа азшы­лық топ­тар пай­да бол­ды, олар­ды қорғау керек. Адам құқы­ғы бел­гілі бір азшы­лы­қты ғана қам­ты­май­ды. Ол бар­лық адам­ның құқы­ғы­на қаты­сты, себебі әркез қан­дай да бір топ­тағы адам­ды қор­ла­удан баста­ла­ды. Кей­ін ол тұтас қоға­мға жай­ы­ла­ды, індет тәрізді жек­көріні­шпен улай­ды. Бәрінің құқы­ғын қорғау керек, сон­да қоғам сауығады.

– Қаза­қстан­да соңғы рет қашан бол­ды­ңыз? Адам құқы­ғы­на қаты­сты жағ­дай­ды қалай сипаттар едіңіз?

– Қаза­қстан­да был­тыр мау­сым­да бол­дым. Құқық қорға­у­шы доста­рым­мен кез­де­стім. Аты-жөн­дерін ата­май-ақ қояй­ын, доста­рым­ның үштен бірі Укра­и­наға көшіп кет­ті, үштен бірі қоғам­дық қыз­мет­ке тый­ым салы­нға­нын айта­ды, енді үштен бірі түр­ме­де отыр. Бұның бәрі ауыр әсер қал­ды­ра­ды, бірақ қозға­лы­сты тоқта­туға бол­май­ты­ны­на сенім­ді­мін. Жер рефор­ма­сы­на қаты­сты жағ­дай­дан соң қаза­қстан­дық, қазақ халқы демо­кра­ти­яға дай­ын, пісіп-жетіл­ді деп санаймын.

Қаза­қстан­дағы адам құқы­ғын қорға­ма­сақ, әріп­те­стері­міз­ге көмек­тес­пе­сек, жерін сату­дан қорға­мақ болға­ны үшін адам­дар­ды түр­ме­ге жаба бер­сек, халы­қтың нара­зы­лы­ғы ради­кал­дық сипат алуы мүм­кін. Жер рефор­ма­сы, расын­да да, Қаза­қстан аза­мат­та­ры үшін өте тиім­сіз болды.

Оппо­зи­ци­я­лық пар­ти­я­лар­дың жұмыс істе­уіне мүм­кін­дік бер­сек, құқық қорға­у­шы­лар­дың ой-пікірін айтып, пікір­та­ласқа қаты­суы­на жол ашсақ, билік халы­қ­пен, соның ішін­де құқық қорға­у­шы­лар­мен сөй­лес­се, Қаза­қстан­да қауіп­ті ради­кал­ды қозға­лы­стар­дың алдын алуға бола­ды деп ойлаймын.

– Бір сұх­ба­ты­ңы­зда Қаза­қстан­да «ерте ме, кеш пе, жылы­мық баста­ла­ды» деген едіңіз. Оны­мен не айтқы­ңыз келді?

– Жылы­мық – қазақ халқы­ның оянуы. Оған тек Жел­тоқ­сан оқиға­сы ғана емес, жер рефор­ма­сы­на қаты­сты болған жағ­дай да кіреді. Аяқ асты­нан болған жайт, ешкім оларға ештеңе төле­ген жоқ, адам­дар жерін қорғағы­сы келетінін түсін­ді, аяқ асты­нан шеру­ге шықты, оңтүстік көр­шісінің отар­ла­у­ы­ның алдын алғы­сы кел­ді. Ұлт­тың оянуы деген осы.

Мен бұл оқиға­ны бақы­лаған кез­де жыла­дым, екі бел­сен­діні түр­ме­ге қамаған­да, қат­ты уай­ым­да­дым, олар­дың бірі қазір бостан­ды­ққа шықты. Өкініш­ке қарай, Макс Боқа­ев әлі қамауда отыр. Ол, расы­мен де, қазақ халқы­ның баты­ры, есі­мі ел аузын­да қала­ды деп ойлай­мын. Аза­мат­тық қоғам оян­ды, енді артқа қай­тар жол жоқ. Бұдан былай халы­қтың келісі­мін­сіз Қаза­қстан­ның табиғи бай­лы­ғын тара­ту мүм­кін емес, халық оянған­ды­қтан, жылы­мық келеді.

Мен эво­лю­ци­я­лық даму жолын қол­дай­мын. Қаза­қстан­да Май­дан неме­се «барқыт рево­лю­ци­я­сы» тәрізді оқиға­лар бола­ды деп ойла­май­мын. Қаза­қтар – өзге­ше халық. Жас буы­нға уақыт беру керек, олар елді өз қолы­на ала­ды. Сол кезең туа­ды деп сенемін.

– Халы­қа­ра­лық сахна­да Қаза­қстан­ды қалай елестетесіз?

– Бір жағы­нан, Қаза­қстан, шыны­мен де, Орта­лық Ази­ядағы эко­но­ми­ка­лық әрі гео­са­я­си көш­бас­шы бола­ды деп еле­с­те­те­мін. Бірақ, екін­ші жағы­нан, табиғи бай­лы­ғы­ның арқа­сын­да эко­но­ми­ка­лық әле­уеті зор болға­ны­на қара­ма­стан, қаза­қстан­дық сая­сат­тың көп­век­тор­лы­ғы шай­қа­ла бастады.

Кей­де Ресей­ге, кей­де Қытай­ға қарай бет бұрған­да, қапа­ла­нып қала­мын, олар өте күр­делі көр­шілер. Әрине, олар­мен дос болу керек, бірақ тәу­ел­сіз сая­сат­ты сақтау қажет. Алып мем­ле­кет­тер­ге сая­си тұрғы­да да, эко­но­ми­ка­лық тұрғы­да да тәу­ел­ді бол­мау керек.

Сон­ды­қтан бола­шақ тура­лы ойла­най­ық. Қытай бізді сатып алмауы үшін, оны­мен қалай қарым-қаты­нас жаса­уды ойла­най­ық. Ресей­мен қарым-қаты­нас қан­дай болу керек, жаңа эко­но­ми­ка­ны шикі­зат емес, тех­но­ло­ги­яға негіз­деу жол­да­рын ойла­сты­рай­ық. Себебі Қытай­дың шикі­зат көзіне айнал­мауы­мыз керек, ондай тағ­дыр керек емес.

Қаза­қтар өте талант­ты халық, бай­лы­ғы мен алып аумағы­на қарай, гео­са­я­си жағ­дай­ы­на орай Қытай мен Ресей­дің көлең­кесін­де қал­мауға тиіс. Қаза­қстан тәу­ел­сіз мем­ле­кет болуы керек, АҚШ сияқты үшін­ші век­то­ры бол­сын, ол үшін өте бай әрі мықты мем­ле­кет болға­ны керек.

– Қытай­дағы азшы­лы­ққа арналған «сая­си қай­та тәр­би­е­леу лагерь­лері» тура­лы не ойлайсыз?

– Бұл мәсе­ле мені қат­ты толған­дыр­ды. Бұл жер­де халы­қа­ра­лық қауым­да­стық көмек­ке келу­ге тиіс. Қытай­да тұра­тын қаза­қтар­дың құқы­ғы бұзы­лып жатыр. Өкініш­ке қарай, қаза­қстан­дық бас­шы­лар ел Кон­сти­ту­ци­я­сы талап еткен­дей, қатаң пози­ци­я­ны ұстан­бай отыр. Шетел мен ел ішін­де­гі отан­даста­ры­мы­здың құқы­ғы­на көңіл бөл­ме­сек, адам өзін мүл­дем қорған­сыз сезініп, әлем­де әділет­тік жоқ деп ойлай­ды. Сол кез­де адам ради­кал­да­на бастайды.

​– Сіз ұлт­тық сана-сезім, қазақ мен­та­ли­теті мен ұлт­тық ар-намыстың оянуы тура­лы жиі айта­сыз. Қаза­қстан­ды­қтар­дың аза­мат­тық сана-сезі­мі қан­дай деңгейде?

– Ар-намыс дең­гей­іне кел­сек, соңғы 30 жыл­да үлкен про­гресс бол­ды. Қаза­қтар­дың ота­нын мақтан тұта­тын ұл-қыздарға айналға­ны­на күмәнім жоқ. Бірақ кей адам­дар­дың ұлт­тық сана-сезі­мі болға­ны­мен, аза­мат­тық сана­сы дамы­м­а­ды. Олар қорқып қалған, ештеңе­ге ара­лас­па­уға тырысады.

Жастар­дан: «Сон­дай жақ­сы білім алып­сыз, сая­сатқа бара­сыз ба?» деп сұрай­мын. «Жоқ, жоқ! Менің өмірім бөлек, Ақор­да­ның өмірі бөлек. Үйлен­дім, үй сала­мын, ата-анам қар­тай­ды, өз басы­ма жетіп арты­ла­тын машақа­тым бар» дейді.

Сол кез­де адам­дар­дың мем­ле­кет­тің бола­шағы­на үлес қосуға қорқа­ты­ны былай тұр­сын, оны мүм­кін емес деп санай­ты­нын, бәрібір «біз үшін бәрін шешіп қой­ған» деп ойлай­ты­нын түсі­не­мін. Бұл қамы­ға­тын жайт. «Олар деген кім?» деп сұра­сам, «билік­те­гілер» дей­ді. «Билік деген – сіз­сіз. Кон­сти­ту­ци­я­ны оқы­ды­ңыз ба?» десем, «Оны жатқа біле­міз» дей­ді. «Онда сай­ла­у­ға түсіңіз, жеңу­ге тыры­сы­ңыз» деймін.

Қаза­қстан­да жаңа пар­тия құру қиын, кедер­гі көп, бірақ сая­си құры­лым жасау жолын таң­дап, кей­ін үлкен пар­ти­я­лар­мен тала­суға бола­ды, оның бәрі уақыт­тың еншісін­де. Сол кез­де демо­кра­ти­я­лық диа­лог туады.

– Биыл Нұр­сұл­тан Назар­ба­ев­тың Қаза­қстан­ды басқарға­ны­на 30 жыл тола­ды. Оның сая­са­тын­дағы қан­дай жетістік­тер мен кем­шілік­тер­ді атап өтер едіңіз?

– Нұр­сұл­тан Назар­ба­ев – СССР тараған соң, билік­те бәрі­нен де ұзақ оты­рған мем­ле­кет бас­шы­сы. Үш сая­си кезеңді бастан өткер­ді, бірақ билік­тен кет­пе­ді. Бұл маған көк­пар ойы­нын еле­с­те­те­ді. Ол түл­кі­дей айла­кер, сұңғы­ла және аса сақ адам, сон­ды­қтан билік­те отыр. Оны­мен түр­лі кон­фе­рен­ци­я­лар­да кез­де­стім, өзі­мен жеке таны­спын, қыз­мет бабы­мен тар шең­бер­де ара­ла­стық. Мем­ле­кет үшін көп іс атқар­ды деп санай­мын, әсіре­се жаңа аста­на­ны салуға еңбе­гі сіңді, гео­са­я­си тұрғы­да бұл дана шешім бол­ды. Бір жағы­нан, ЭКСПО да Қаза­қстан­ның абы­рой­ын көтерді.

Екін­ші жағы­нан, мұнай қоры біте­ді, бірін­ші­ден, табиғи бай­лық тау­сы­ла­ды, екін­ші­ден, олар­дың баға­сы тұрақ­сыз, үшін­ші­ден, бүкіл әлем қал­пы­на келетін энер­гия көзіне өтіп жатыр. Ал біз олар­дан қалып қой­дық. Қаза­қстан табиғи бай­лы­ққа толы­қтай тәу­ел­ді. Тәр­бие, білім мен жаңа тех­но­ло­ги­яға жет­кілік­ті ресурс бөлін­бей отыр. Сән­дік мақ­сат­тағы жоба­лар­дан бас тар­туға әлі уақыт бар. Күл­лі әлем­ге Қаза­қстан­ның қан­дай кере­мет екенін көр­сетіп жатыр­мыз. Аста­на­да болған­дар­дың бәрі, баты­стағы әріп­те­стерім, чех­тар риза болады.

Бірақ ауыл­дағы адам­дар қалай тұрып жатыр? Түр­ки­ядан, Иран­нан ота­ны­на оралған адам­дар қалай күн көреді? Оларға жет­кілік­ті көтер­ме ақы бер­мей­ді, сон­ды­қтан кері қай­туға мәж­бүр. Яғни, үлкен теңсіздік байқалады.

Біз­ге Қаза­қстан­ды мадақта­удың кере­гі жоқ, зей­не­тақы рефор­ма­сы керек. Бәл­кім, зей­не­тақы қорын­дағы қан­дай да бір сома ЭКСПО сияқты жоба­ларға кетіп жатқан шығар. Біздің қаза­қтарға тән қателі­гі­міз: «Қараң­дар­шы, қан­дай бай­мыз, ұлы­мыз!» деген­ді жақ­сы көре­міз. Қазақ той жасаған кез­де соңғы қой­ын сой­ып тастайды!

Біз­ге қара­пай­ым болу керек, бола­шақты ойлап, үнем жаса­уға тиіс­піз. Мол қар­жы­ны әле­умет­тік жобаға, ден­са­улық сақтау, білім беру және жаңа тех­но­ло­ги­я­лар­ды дамы­туға салуы­мыз керек.

– Қаза­қстан пре­зи­ден­тінің төңіре­гін­де­гілер тура­лы не айтасыз?

– Пре­зи­дент­тің маңын­дағы­лар «кім оған адал­ды­ғы мен құр­метін көбірек көр­се­те­ді» деп жары­са­ды. Ол дұрыс емес, «көсем­де тун­нель­дік ойлау» пай­да бола­ды, орта буын­нан ақпа­рат алмай­ды. Ал орта буын өкілі, мыса­лы, бір әкім әлде­нені дұрыс айт­па­са, оны ауы­сты­рып жібе­реді. Солай­ша ол халы­қтан ақпа­рат алмай­ды, ақпа­рат­ты сүз­гі­ден өткізіп береді. Бұл өте қауіп­ті – билік­те­гі бір­не­ше адам (пре­зи­дент пен қасын­дағы­лар) халы­қ­пен диа­лог жасамайды.

– Қаза­қстан­да кім­дер­ді «ұлт­тың ар-ұяты» санай­сыз?

– Өзім жақ­сы тани­тын адам­дар, доста­рым ойы­ма келеді. Мыса­лы, Мұрат Мұх­тарұ­лы Әуе­зов – терең ойшыл ғана емес, ар-намысын биік қоя­тын адам. Құқық қорға­у­шы доста­рым. Таң қала­тын шығар­сыз, бірақ менің ойым­ша, қазір­гі Қаза­қстан­дағы жас сурет­шілер буы­ны Қаза­қстан­ның өткені ғана емес, бола­шағы­мен де айна­лы­сып жүр.

Мыса­лы, құр­бым Сәу­ле Сүлей­ме­но­ва­ны бір­ту­ар сурет­ші санай­мын. Ар-ұятқа не қаты­сы бар дер­сіз. Оның салған сурет­теріне қараңыз­шы, Қаза­қстан­дағы Ашар­шы­лық, эко­ло­гия мәсе­ле­лерін көте­реді. Ол Қаза­қстан­ды таза, зама­на­уи тех­но­ло­ги­я­ларға негіз­дел­ген, тех­ни­ка­лық про­гре­стің алдын­да тұрған, әйел­дер­ді кем­сіт­пей­тін қоғам ретін­де көр­гісі келеді. Біздің ар-ұяты­мыз сол деп ойлаймын.

Санат ОРЫНӘЛИ,

Azattyq.org