18 наурызда Астанада ондаған көп балалы ана Министрлер үйіне Қазақстан премьер-министрінің орынбасары Гүлшара Әбдіқалықова және үкіметтің тағы бірнеше мүшесі наурыздың 15-інде Жаңаөзенге барып, тұрғындармен кездесті деп хабарлады ақпарат агенттіктері. Кездесуде Жаңаөзен тұрғындары көптен бері шағымданып келе жатқан жұмыссыздық мәселесі сөз болған. Бірақ Әбдіхалықова ханым бастаған комиссия тұрақты жұмыс сұрап, наразылық білдіріп жүрген Жаңаөзен тұрғындарымен кездеспеген.
Жаңаөзен тұрғындары ақпан айынан бері жергілікті мемлекеттік мекемелер алдына жиналып, мұнай өндіру саласынан жұмыс тауып берулерін талап етіп келеді. Олар президент Нұрсұлтан Назарбаевтың атына да бірнеше рет арнайы үндеу жолдағаны әлеуметтік желілерге тарап кетті. Жұмыс сұраған Жаңаөзен ереуілшілерінің осы жиындарынан соң, наразылық танытушыларға қысым жасалып жатқаны белгілі болды. Ал ресми БАҚ жаңаөзендіктердің жағдайы жөнінде ләм-мим демейді. Осыған орай «Азаттықтың» батыс өңірдегі тілшісі Сәния Тойкенге хабарластық. Сол сұхбаттасуда журналист Жаңаөзеннің ғана емес, сонымен бірге Жайықта қырылып жатқан балыққа қатысты да мән-жайды сөз етті.
Оқырманның есіне сала кетейік, Сәния Тойкен – 2017 жылы журналист әйелдердің халықаралық қоры (IWMF – АҚШ) тағайындаған «Журналистикадағы батылдығы үшін» сыйлығын алған алғашқы қазақстандық журналист.
– Дүйсенбі күні Маңғыстаудан Атырауға келдім, – деп бастады сөзін Сәния бике. – Жайықтың жағасына барып, жағалаудың әр жерінде үйіліп жатқан өлі балықтарды өз көзіммен көрдім. Сом балықтың бірін үйіндіден тартып шығарайын деп едім, күшім жетпеді. Жайықты жайлаған табиғи апаттың жария болғанына да 4 айдай уақыт өтті. Бірақ балықтың неден қырылғаны әлі күнге дейін белгісіз.
– Жайықтағы балықтың қырылу себебін анықтау неге соншалықты созылып кетті деп ойлайсыз?
– Ең алдымен айтайын – Атырау тұрғындары осы балық қырылған Жайықтың суын ішеді. Осыдан-ақ экологиялық апаттың зардабын мөлшерлей беріңіз. Ал өзеннің суы Каспий теңізіне құятынын ескерсек, табиғатты ластаудың көлемі қандай деңгейге жеткенін айтудың өзі қорқынышты. Жергілікті тұрғындар балықтың қырылуына себеп болған – Атырау мұнай өңдеу зауытының қалдықтары деп ашық айтып отыр. Өткен аптада осы жерге келген үкіметтік «десант» өлген балық көрмегендерін ресми түрде мәлімдеді. Алда президент сайлауы деп сайрап жүргендер мен үкімет мүшелері бұл апатты жасырып-жаппақ болғаны мені қайран қалдырды.
Міне, көктем де келді, алдағы күндерде Жайықтың арнасы суға толғанда, қайраңда қалған балықтар су бетіне шығатыны белгілі. Мемлекетке, халыққа жасалған қиянаттың жауабын кімнен сұрау керектігін ешкім де білмейді. Әзірге білген-түйгенім осы. Бір-екі күннің ішінде ақпарат жинап, елге жариялаймын деген жоспарым бар, оқырмандарды сол кезде хабардар етермін.
– Сәния, ал Жаңаөзенде не болып жатыр? Ресми БАҚ хабар бермей жатқан соң, оқиға ортасында болған сізге хабарласып отырмыз: қала тұрғындарының ереуілі тоқтады ма, жоқ әлі де жалғасып жатыр ма?
– Ереуіл дейтіндей, мыңдаған адамның қарасы жиналған жоқ, бірақ наразылық танытқан жаңаөзендіктердің мұң-зары жанайқайға пара-пар болып тұр. Облыс билігі Маңғыстау өңіріндегі жұмыссыздық 4 пайыз ғана деп жалған мәлімет беруде. Шын мәнінде, Жаңаөзендегі жұмыссыздардың саны төрт емес, бірнеше ондаған пайызды құрайды. Осы жұмыссыздық мәселесі қозғалғаннан бері, қаладағы жұмыспен қамту бөлімі тізімде 1850 адам бұрыннан бері тіркеуде тұр, сол тізім көбейген жоқ деген мәліметті алға тартады. Осындай шындыққа сәйкес келмейтін мәліметпен билік жергілікті жұмыссыз халықты алдаймын дей ме екен? Біз ақпан айында Жаңаөзенге барғанда, «Ардагерлер үйінде» жұмыссыздардың санын тіркеп жатқан кезде екі мыңнан астам адамның жаңа тізімін өз көзімізбен көргенбіз.
– Ереуілдеп жұмыс сұраған елдің билікке қойған басқа талабы қандай?
– Талаптарының ең негізгісі – жұмыссыздық мәселесінің шешілуі. Әлеуметтік тұрмыс жағдайы өте мүшкіл халге жеткендер үшін жұмыс тауып беру – бір мәселе де, әлеуметтік пакетпен қамту – келесі мәселе. Үй-жайы, пәтері жоқтар да сол – жұмыссыз азаматтар. «Екі қолға – бір күрек» деп, кез келген жұмысты істеп, тапқан азын-аулақ тиын-тебені пәтер ақысынан да аспайды, күнделікті ас-суына жырымдап әрең жеткізеді. Әр отбасында 6–7 бала барын ескерсек, қара жұмыстың ақысы тұрмыс қажетіне жетпейді.
18 наурызда Жаңаөзен қалалық әкімдігі тұрақты әрі жалақысы жоғары жұмыс талап еткен тұрғындарды қабылдады. Әкімдіктің алдына күнде барған азаматтарға құқық қорғау орындары тарапынан қысым күн сайын үдегеннен кейін, бәрі жиналып, талаптарын қағазға түсірді. Тұрғындар әкімдікке меморандум ұсынып, мынадай талаптар қойды: нақты жұмыс орындарын ұсыну; түрлі салықтар мен зейнетақы қорына аударылатын пайыздарды есептемегенде, жалақыны бұрынғы 150–200 мың теңгеден 500 мың теңгеге өсіру; жұмыс орындарында кәсіподақ ұйымдарын құру; жұмыс орындары қысқарса, Қазақстан заңдарына сай, әлеуметтік қорғау шараларын ұйымдастыру; жұмыстан қысқаратындары туралы екі ай бұрын хабарлау.
Әкімдік өкілдері бұл меморандумды қабылдап алды. Сондай-ақ қаладағы мұнай және тағы да басқа өндірістік мекемелерге жұмысқа алынған кадрларға мониторинг жүргізу үшін, биліктен, Еңбек және әлеуметтік қорғау министрлігі мен «ҚазМұнайГаз» компаниясынан, облыстан, кәсіподақтан құрылған комиссия құру жөнінде талаптары бар. Әлеуметтік пакеттердің сақталуы, оның ішінде ауырып қалған жағдайда айлығының төленуі, емделу үшін шипажайларға жолдама берілуі меморандумда атап тұрып көрсетілген. Мұнай өңдейтін өндіріс орындарын ашу жөніндегі жобаны үкіметпен бірге талқылау үшін, алты ай уақыттың ішінде билік тарапынан ұсынылған жұмысқа баратындарын, белгіленген мерзім аяқталған соң, өздері талап еткен жаңа кәсіпорынның ашылуын, сол жерде тұрақты жұмыс істейтіндерін ескерткен.
– Биліктің осы талаптарды қалай орындайтынын уақытында білерміз. Ал өткен аптада Жаңаөзенге үкімет комиссиясы тығылып келіп және жұмыссыз жүрген азаматтарды алдап-сулап, жұмыс тауып береміз деп әкімшіліктің ішіне кіргізіп, сол делегация кеткенше үш сағат ұстап, делегация кеткен соң шығарып жіберген деген хабарды естідік. Осы мәселенің анық-қанығын біле алдыңыз ба?
– Үкімет делегациясының Жаңаөзенге келгенін ешкім естіген жоқ. Тіпті үкімет делегациясы былай тұрсын, наурыздың 14-інде Маңғыстауда «Амал күні» өтіп жатқанда, бір топ жұмыссыз азамат әкімшіліктің алдында жиналып тұрған кезде Маңғыстау облысының әкімі Ералы Тоқжанов мерекелік мәдени шараға қатысып, өз жөнімен кете барған.Жаңаөзендіктер қалалық әкімдіктің алдына келіп жүргендеріне де бір айдан астам уақыт өтті, бірақ облыс әкімі бір рет те жергілікті халыққа бетін бұрған емес.
Үкіметтік делегацияны «Нұр Отан» партиясы филиалы ғимаратының ішінде жүрген көп балалы әке Ғазиз Маханбет кездейсоқ көріп қалып, жаңа министр Сапарбаевқа жұмыссыздық туралы, 21 мың теңгені алу үшін отбасының кіріс көзінің жоқ екендігіне ешкімнің көзін жеткізе алмай жатқанын айтады. Бірақ министр Сапарбаев ешқандай жауап бермеген.
Бір сөзбен айтқанда, ел аралаған үкіметтік комиссияға жергілікті халық наразы. Ел-жұрттың жағдайын білу үшін, олармен неге кездесу өткізбегендері белгісіз.
– Жаңаөзенге барған үкімет делегациясының наразылық танытқан азаматтармен кездесу ниеті болмағанына қарағанда, Жаңаөзеннің жарасы жуық маңда жазыла қоймайтын сияқты ма?
– Жаңаөзеннің жарасы – жазылмайтын дертке айналғаны қашан… Әлеуметтік мәселе ушығып тұр, жергілікті әкім өз бетінше шешетіндей қауқары жоқ. Ол үшін үкіметтен қомақты қаражат бөлінуі керек. Ал 2012–2020 жылдарға арналған моноқалаларды дамыту жөніндегі бағдарламадағы тізімге Маңғыстау өңірінен Жаңаөзен мен Форт-Шевченко қалалары енген. Жаңаөзеннің осы бағдарламаға кіруінің өзі – 2011 жылғы қанды қырғыннан кейін қолға алынған болатын. 2012 жылы Жаңаөзенге бөлінген 13 млрд теңге там-тұмдап, бөлініп-бөлініп берілген болатын. Одан кейінгі қаржы 2015 жылы бөлініпті. Алайда сол қаржының есебінен салынған өндіріс орындары жоқ, есесіне қала көшелері жөнделіп, орталықтағы алаңға адамдар жиналмас үшін, хауыз (фонтан) жасап, көше бойындағы үйлердің беттері ғана әрленді. Сол қаржыға зауыт-фабрика сияқты өндіріс ошақтары ашылса, бүгінгі жұмыссыздық мәселесі ушықпас еді.
– Үкіметтік делегация жұмыс тауып бере алмаса, жұмыс сұраушылардың мәселесін шеше алмаса, не үшін барғанын білмей дал болып отырған ел-жұрттың пікірін біле алдыңыз ба?
– Ел-жұрт үкімет делегациясының сапарына наразы күйде қалғанын айттым. Жергілікті халық талаптары орындалмаса, Ақордаға дейін баратындарын айтып, ашынып отыр. Жаңаөзеннің жұртымен ойнауға болмайтынын билік әлі түсінбеген сыңайлы… Жергілікті билік жұмыс істемейді, оның үстіне олардың қолдарында қаржысы да, мүмкіндігі де жоқ. Айлығы 150 мыңдық жұмыс орындарын ұсынған болады, оған ешкімнің барғысы келмейді. Үйелмелі-сүйелмелі көп балалы отбасылардың жағдайы тығырыққа тірелді. Қазақстанның өзге өңіріне қарағанда, мұнда күнделікті тұтынатын тауарлардың бағасы жоғары, қымбатшылықтың қыспағы да қысып барады.
– Жұмыс сұраймыз деп, бастары дауға қалған жаңаөзендік азаматтар заңға тартылып жатыр деген сөз естиміз. Одан сіздің қандай хабарыңыз бар?
– Әуелде жиналған халықтың саны көбейген кезде 11 жігітті полиция әкімшілік жауапкершілікке тартты. Жұмыссыздар наразылығына келіп жүрген оларды полиция 13 наурыз күні сағат 21.00 шамасында әлдебір іске куә ретінде шақырып, үйлерінен алып кеткен. Оларға жиналып тұрған жерде түкірді, тәртіп сақтамады деген айып тағылған. Кейінгілерінің ішінен белсенді азаматтарды қудалауға көшті. Ержан Елшібеков деген жігіттің бұрын сотты болғанын алға тартып, полицияға қайта-қайта шақыруда.
Ұсталғандардың арасында жасы келген аналар да болған. Үйінде немере бағып отырған әжелерден полицияның жауап алып жатқанын қайтерсіз? Олар бар болғаны – балаларына жұмыс сұрап, жиында сөз сөйлеген. Полиция қызметкерлері келіп, жиналғандарды, сөйлегендерді әкімдік терезесінен видеоға түсіріп, сол арқылы кім екенін анықтаған. Олардың айтуынша, полиция «әкімдік алдында не істеп тұрсың», «күн сайын неге келесің», «митингіге шығып тұрғаныңды білесің бе», «бұл әрекеттерің заңсыз», «енді шықпа, шықсаң – жауапқа тартыласың» деп қорқытқан. Наразы жұрт: «Біз митингіге шығып тұрған жоқпыз, жұмыс талап етіп келіп тұрмыз. Аштан-аш үйде отыра береміз бе?» – деп жауап берген. Тұрғындар наразылығынан соң, ізінше оларға қысым жасалды. Маңғыстау облыстық прокуратурасы 23–25 ақпан аралығында Жаңаөзенде «қоғамдық тәртіпті бұзды» деген айыппен 16 адамды жауапқа тартып, 5–7 күнге қамауға алған еді. Айтпақшы,үкімет комиссиясы келген күні Маңғыстау облысының прокуроры жұмыссыздармен кездескен еді. Оларға жиналғандары дұрыс еместігін түсіндіріп жатқан кезде комиссия да тайып тұрған.
– Ал жергілікті билік осы «жазалау» әрекеттерін өз беттерімен шешпейтінін ескерсек, нұсқау облыстық деңгейден, тіпті Ақорданың өзінен берілген деген ел ішіндегі күдікке не айтуға болады?
– Ел ішіндегі күдіктің негізі бар. 2011 жылғы «қанды қырғынға» нұсқау Ақордадан шыққанын ешкім ұмытқан жоқ. Әр облыстың әкімі Астанаға қарап бой түзейтіні белгілі. Ендеше Маңғыстау облысының әкімі де қалыс қалмайтыны белгіл. Қарамағындағы қала әкімдеріне жұмыссыздардың дауысын Ақордаға жеткізбеуге тапсырған. Сондықтан облыс әкімі Тоқжанов мырза соңғы ауыс-түйістен кейін отырған креслосын сақтап қалу үшін, әкімдер рейтингісінен түспес үшін, аймақтағы елдің дауысын естіртпеуге тырысады. Айналып келгенде, облыс әкімі бүгінгі таңда халыққа жақын жұмыс жүргізбей отыр деп айтуға толық болады. Себебі мен жұмыссыздардың сол жиындары кезінде «бізге жұмыс жүргізбейтін әкімнің керегі жоқ, өзімізге қажетті әкімді өзіміз сайлап аламыз» деген талаптарын да естідім.
– Жергілікті билік уәдені үйіп-төгіп беріп жатқаны жөнінде тіпті «Өзенинвест» кәсіпорнының жанынан ашылған 350 орындық, жалақысы 100 мың теңгелік жұмыс ұсынылыпты деген ақпаратты естідік…
– Оны жергілікті билік жұмыс орнын талап еткен жиындардан тығырыққа тірелген кезде ұсынды. Адам жүз мың теңгелік жұмысқа тұрмыс тауқыметі әбден титықтатқан соң, амал жоқтықтан ғана барады. Басым бөлігінің сол жұмысқа барғысы жоқ. Жұмыс орындарына қатысты сәйкес келмейтін ақпараттар көп, жұмыс беретін мекемеден жолдама алып, жұмыс орнына барса, оларды кері қайтаратын жағдайлар көп.
Соңғы дерек бойынша, Жаңаөзенде 450 орындық жұмыс орны ашылмақ екен. Бұл – құрылыс жұмыстарының айналысындағы уақытша кәсіп. Құрылыс компаниялары үй салатын жұмысшыларды еңбекке тартпақ. Жұмыссыздармен сөйлескен кезде көбінің мамандығы жоқ, бәрінің мұнайға барғысы келетінін естідім. Мамандығы барлардың өзі мұнайды маңайлай алмай отыр. Ұсынылған жалақының деңгейі – қымбатшылық деңгейінің сұранысын өтей алмайды.
– Өткен аптада өзіңізді де, «Азаттық» радиосының тілшісі екеніңізге қарамай, қамауға алды: не үшін, қандай әкімшілік тәртіпті бұздыңыз дейді?
– Жаңаөзенге барғанда, үнемі таныс құрбымның үйіне тоқтаймын. Наурыздың 11-інде кешкі ас ішу үшін жақын маңдағы дәмханаға барғанбыз. Одан шыққан кезде бір топ полиция қызметкерлері біз көрмеген төбелеске «куә боласыздар» деп, көліктеріне отырғызып, бөлімшелеріне алып келді. Содан бір дүрмек басталып кетті. Мені «қылмыскер» сияқты жан-жағымнан суретке түсірді. Бірақ саусақтарымның таңбасын алмақ болғанда, өзім қарсылығымды білдірдім. Таңға дейін ұстап, ертеңінде сотқа сүйреді.
Сот 12 наурыз күні түскі 12.00 шамасында басталды. Полиция толтырған әкімшілік құқық бұзушылық туралы хаттамада «полиция талабына бағынбады» деп жазылған екен. Прокурор Ермек Килибаев судьядан 20 айлық есептік көрсеткіш көлемінде айыппұл салуды сұрады. Үш рет үзіліс жариялап, 20 минуттай ақылдасу бөлмесінде болған судья Серік Жұмабаев прокурордың өтінішін толық қанағаттандырды. Егер мені қолдаған жұрт жиналып, сотқа келмегенде, бес тәулікке қамайтын еді. Себебі наурыздың 15‑і күні Жамбыл Көбейсінов деген азаматты дәл осы мені соттаған бап бойынша жауапқа тартты. Ол «Ашық есік күні» шарасына барып, әкімге сұрақ қоймақ болған еді. Сот оны Әкімшілік кодекстің «құқық қорғау органдарының қызметкерлеріне бағынбау» бабы бойынша айыпты деп тауып, бес күнге қамады.
35 жастағы Көбейсінов – алты баланың әкесі, кенжесі әлі жасқа толмаған. Ол ақпанда Маңғыстау облысы әкімінің халықпен кездесуінде әлеуметтік мәселелерді көтерген. Көбейсінов 2016 жылы Жер митингілерінде де көзге түскен азамат.
Ал жұмыссыздар наразылығынан хабар таратып жүрген мені де – «Азаттықтың» тілшісін Жаңаөзен қаласының мамандандырылған әкімшілік соты «полицияға бағынбады» деп танып, 20 айлық есептік көрсеткіш (50 500 теңге, не 133 АҚШ доллары шамасында – Ред.) көлемінде айыппұл салды.
Әрине, мен тағылған айыппен келіспеймін. Жаңаөзендегі жағдайды жазып жүрген журналистің беделін түсіріп, халықтың сенімін азайту мақсатын көздеген соттың шешіміне шағым түсірдік. Бізді ұстаған күннің ертеңінде облыс әкімдігіне барып, жағдайды көзбен көріп, ақпарат таратуым керек болатын. Менің кәсіби қызметіме кедергі жасалып, күні бойы от пен соттың ортасында жүрдім. Сондықтан соттың әділетсіз шешімін мойындамаймын.
– Сәния, Жаңаөзеннің бүгінгі жағдайына қатысты шындықты айтамын деп, өзіңіз де жиі жауапқа тартыласыз. Наурыздың 1‑інде Еуропадағы қауіпсіздік пен ынтымақтастық ұйымы (ЕҚЫҰ) Алматы, Жаңаөзен және Орал қалаларында бірнеше журналист пен блогердің ұсталуына байланысты мәлімдеме жасады. Бірақ ондай халықаралық құжатты Қазақстан билігі құлағына да қыстырмады…
– Қазақстан билігі халықаралық қауымдастықтың ескертпесіне құлақ түргенін естідіңіз бе? Елімізде сөз бостандығы атымен жоқ. Бірер тәуелсіз газеттен басқа БАҚ биліктің мүддесіне қызмет етеді. Биліктің имиджін жасауға қызмет ететін елде журналистердің құқын талап ету мүмкін емес. Әйтеуір әлеуметтік желінің арқасында ел-жұрт біраз шындықты біліп жатады. Дағдарыс жағдайындағы өткір әлеуметтік жағдай ел тұрғындарының бәріне қатысты ортақ мәселе. Журналистер бірігіп, бір-біріне қолдау көрсетіп, осы жағдайдың жай-жапсарын жария ете алмауы – өте өкінішті мәселе!
Бақытгүл МӘКІМБАЙ,
«D»
