Биылғы жылдың наурыз айы көптен бері айтылып жүрген билік транзитінің басталуына түрткі болды.
Жаңа президент, жаңа спикер тағайындалып, Астанамыз – Нұр-сұлтан болып өзгерді. Тұңғыш президентіміз биліктің тізгінін Қасым-Жомарт Тоқаевқа табыстағандай болды. Осы өзгерістердің жай-жапсары жөнінде саясаттағы ақсақалымыз Серікболсын Әбділдин ағамызбен сұхбаттасып қайтқан едік.
– Серікболсын аға, елдегі соңғы саяси жағдайды өзіңіз қалай бағалайсыз: бұл Қазақстандағы саяси өзгерістің басталғаны ма, жоқ әлде Назарбаев мырзаның кезекті концерттік қойылымы ғана ма?
– Осы сұрағыңызды бір ауыз сөзбен қайырайын – бұл Назарбаевтың өзі ойлап шығарған, сценариін өзі жазып, өзі іске асырып отырған кезекті спектаклі.
– Назарбаев халықпен келіспей, ойына келгенін жасап, билікті узурпациялады деген сұраққа қандай ой қосар едіңіз?
– Ол жөнінде мен жұрттың бәрінен бұрын айтқанмын. 1993 жылдың аяғында Жоғарғы кеңес халық мүддесі үшін жұмыс атқарып отырған шынайы парламент еді. Назарбаев болса, маңайындағыларды үгіттеп жүріп, 360 депутаттың 40 шақтысына депутаттық өкілеттілігімді тапсырамын деп айтқызып, қол қойдырған. Марқұм Заманбек Нұрқаділовті де алдап-сулап, Алматының қалалық және аудандық кеңестерін таратқызды. Кейіннен сайланған XIII Кеңестің де жұмысы ұзаққа бармады. Оны да таратқызып, барлық билікті қолына жинап алды. Сөйтіп, тәуелсіздікке енді жеткен Қазақстанның бүкіл саяси билігі Назарбаевтың қолына тиді. Бұл – жаңағы өзіңіз айтып отырған биліктің толық узурпациясының басталған сәті еді.
– Кеңестерді таратудағы негізгі көздегені – өзіне бағынышты емес депутаттардан құтылу болғаны ма?
– Дәл осылай деп айтуға тура келмейді. Бұл жасалған амалдар тәуелсіз депутаттардан құтылудан бұрын, Қазақстанның байлығы мен билігін өз қолына алудың мақсаты еді.
Одан кейінгі депутаттардың барлығы жаңадан құрылған екі палаталы парламентке Назарбаевтың қалауымен тағайындалған адамдар болды. Жалпы екі палаталы парламент – Қазақстанға сол кезде де, бүгін де еш қажеті жоқ орган.
– Нұрсұлтан Назарбаев Наурыз мерекесінің алдында кенеттен мұндай шешімге қалай келді деп ойлайсыз: оған әсер еткен қандай жағдай?
– Бұл жөнінде әркім әртүрлі пікір айтып отыр. Шындығына келгенде, осы сұрағыңызды Назарбаевтың өзіне қойсаңыз да, ол сізге дәл жауабын бермейді. Себебі бұл кенеттен болған оқиға емес, көп жылдан бері ойлап келген амалдың тұжырымы. Мұндай саясаттың түбі жақсылық әкелмейді. Біріншіден, Назарбаев биліктен кеткен жоқ, керісінше, биліктің ең ұтымды жеріне барып орнықты. Өзіне қарсы шыққандарды жойып жіберетін билікті тізгіндеді.
2014 жылы Назарбаевтың байлығына ешкім қол сұқпау керек, өзінен бөлек маңайындағы туыстарының мүлкіне, банкідегі ақшасына ешкім тиіспеу керек деген заң шықты. Осы заңның қабылдануының өзі, еш дәлелсіз-ақ, Назарбаевтың және оның отбасының бай екендігін көрсетіп тұр.
Назарбаевтың жасап отырған әрекеттері жәй сөзбен айтқанда – пендешілік. Істеген істерін судай сіңіріп, балдай батыру керек. Ол уақытты қажет етеді. Сондықтан Назарбаев билікті өз қолында неғұрлым ұзағырақ ұстауға тырысады. Тіпті өзінен кейінгі президент те Назарбаевтың адамы болуы керек. Қазір Қасым-Жомарт Тоқаевтың өкілеттігін 1 жылға деп ыңғайлап отыр. Бірақ, менің ойымша, осы жылдың ішінде сайлау өткізіледі. Сол сайлауда Тоқаевты президенттікке өтуіне билік бар күшін салады. Ал өтіп алғаннан кейін: «Қасым-Жомарт, саған рахмет! Сенің жасың да келіп қалды, енді мына жерге барып отыра тұр, ал президенттікті мен саған жасап берген жолмен Дариғаға бер» деп, қызын Қасым-Жомарттың өкілеттілігі біткенге дейін президенттікке ұсынады. Сонда Тоқаев елді бір-екі жыл басқарып, қалған бес жылын Дариғаға береді. Егер мен Нұрсұлтанды жақсы білетін болсам, оның осындай жоспары болуы ықтимал.
– Бүгінгі жағдайда халықтың пікірімен санасып жатқан ешкім жоқ. Сол халық – «Әкесіне 30 жыл шыдадық, енді қызына 30 жыл шыдаймыз ба?!» деген сұрақ қоюы әбден мүмкін ғой?
– Сол халықтың біреуі – сен, біреуі – мен. Біз солай ойлаймыз. Ал басқасы теледидардан: «Назарбаев осы қаланы өзі салып еді, сондықтан қаланың атауының өзгергені дұрыс! Назарбаев облыстардың бәрін көтеріп еді, оған көше атауын бергендерің дұрыс! Қазақтың қазақ болғаны Нұрсұлтанның арқасы! Қазақ елі шекарасыз еді, бәрін жасаған Нұрсұлтан!» – деп шулап жатыр емес пе?! Оларды қайда жіберіміз?! Оның үстіне жетім-жесірге, көп балалы аналарға көмек беремін деп әрекеттеніп жатыр. Кішкене қарындары тойғаннан кейін сол әйелдердің өздері: «Осы Нұрсұлтаннан артық ешкім жоқ!» – деп шыға келеді.
Қазақстанды дамыған 50 мемлекеттің қатарына қосамын деп жүр. Ал шындығына келер болсақ, Қазақстан бұрынғы Кеңес Одағының 15 республикасының ішінде 14-орынды иеленіп отыр. Дүниежүзілік рейтингтерді жасап жүрген сарапшылардың айтулары бойынша, Қазақстан әлемдегі 10 кедей елдің бірі. Жемқорлық жағынан біздер 138-орында екенбіз. Ал адамның өмір сүру индексі бойынша 100 шақты мемлекеттің ішінде 74-орындамыз. Осыған қарап, «қайдағы 50 мемлекет?!» деуге тура келеді.
Осы күнде экономикамыз өсіп жатыр деп мақтанамыз. Президенттің айтуы бойынша, біздің экономикамыз жыл сайын 4% өсіп отыр. Онысы рас, егер теңгемен есептесеңіз. Ал доллармен есептейтін болсаңыз, ешқандай экономикалық өсім жоқ! 2013 жылдан бері Қазақстанның экономикасы ілгері жылжыған жоқ, кері кетіп жатыр. Бүгінгі сыртқы қарызымыз мемлекеттің ішкі өнімінен әлдеқайда асып кетті. Ал теңгемен есептеген кездегі өсіміміз сол тенгенің девальвациясына байланысты болып отыр.
Осы 2019 жылы экономиканы 5% өсіремін десе, осы жазда болатын девальвацияның көкесін көреміз. Теңге құнсызданып, оны нарықтың бағасымен есептеп, экономикамыз өсіп жатыр деп тағы даурығып шыға келеді.
Осы 4% өсім жөнінде «Біз дүниежүзілік экономикалық өсу қарқынынан алдамыз» деп, Назарбаевтың өзі бірнеше рет қайталап айтты. Ал көрші Ресей болса, оның жылдық экономикалық өсімі 2%-дың ар жақ, бер жағын құрап отыр. Ресейдің алдына қойып отырған мақсаты – дүниежүзілік экономиканың өсу қарқынына дейін жету. Сонда біздің сөзіміз бен ісіміздің алшақтығы сондай, өзімізді дамыған 50 елдің қатарына қосып, дүниежүзілік экономикалық өсімнен де асып түскен екенбіз. Ресей
– Президент Назарбаев елдегі күрделі экономикалық дағдарысқа жауап беруден қашып, ендігі жауапкершілікті Тоқаевқа аудара салудың амалын жасаған жоқ па?
– Тура үстінен шығып отырсыз! Қазір экономиканы түзету оңай шаруа емес. Біздің ішкі өнімді есептейтін болсақ, оның үлесінде нағыз экономика мүлде аз. Өңдеу өндірісі жағынан 1990 жылмен салыстырғанда, 93%-дың көрсеткішіндеміз. Ауыл шаруашылығының жарты экономикасын жоғалтып алдық. Біздің өсіп отырғанымыз – мұнай мен газдың арқасы. Ондағы көрсеткіш 135% болса, өңдеу өндірісі бойынша 1990 жылғы көрсеткішке жете алмадық. Өзге үлестер күнделікті қызмет көрсету мен сауда айналымының арқасындағы көрсеткіш. Шын мәнісіне келгенде, бүгін біз өндіріс, тауар шығару деген ұғымды әлдеқашан жоғалтқан мемлекетпіз. Киіп отырған киіміміз бен жеп отырған тамағымыздың басым бөлігі шетелдікі. Сол себептен, экономиканы көтеруге шамасы жетпейтінін Назарбаевтың өзі де жақсы түсініп отырғандықтан, бұл мәселені Тоқаевқа ысыра салды.
Назарбаев президент болып сайланғанда, Қазақстан өзге мемлекеттерге бір тиын қарызы жоқ ел еді. Ал қазір жалпы сыртқы қырызымыз 200 млрд долларға жақындап қалды.
– Ендігі кезекте елдің әлеуметтік-экономикалық жағдайына, халықтың әл-ауқатына жауап беруге кім міндетті: Назарбаев па, Тоқаев па?
– Біздің билік – өзін-өзі басқарумен әлек болып жүрген билік. Назарбаев бастаған билік экономиканы да басқара алмай отыр. Тек құр сөз. Бір нәрсені айтқанда дұрыс айтады да, бірақ соны қалай іске асыру керектігін өздері білмейді. Экономика дегеніміз мініп жүрген, оңға бұрсаң – оңға, солға бұрсаң – солға бұрыла қоятын көлік емес. Экономика деген өте күрделі жүйе, оны бақайшағына дейін жақсы білетін мамандар басқару керек. Ал ондай адамдар Назарбаевтың жанында жоқ!
– Өзіңіз біздегі кәсіби, білікті экономистер деп кімдерді атай аласыз?
– Мен білетін экономистердің барлығы Назарбаевтың аяғына жығылып жүр. Олардың аттарын атағым да келмейді. Өзім экономист болғандықтан, биліктегі экономистерге деген наразылығым таудай. Бірінші болып өтірікті соққан экономистер социализм капитализммен бәсекелестікке шыдай алмай қирады дейді. Ол бос сөз. Мәселе социализмде емес, мәселе сол кезде Кеңес Одағын басқарған Коммунистік партияның басшыларында. Экономика бірінші кезекте басқару жүйесіне байланысты. Социализмде дұрыс басқарсаң, одан артық жүйе жоқ. Оның дәлелі тек Кеңес Одағы ғана емес, қазіргі Қытай, Вьетнам және тағы басқалары.
Мына нарықтық экономиканы басқарудың өзі халыққа мүмкіндік берумен тығыз байланысты. Ал бізде оның бәрін бір адам қолында ұстап отыр. Бұған қоса, экономиканы дұрыстайын деп ынталанып, халыққа адал қызмет жасағысы келіп жүрген ғалымдар да болмай тұр.
Бүгінгі жағдайда сіз айтып отырған жауапкершілік ешкімде жоқ. Менің ойымша, Тоқаев – ар-ұяты бар жігіт. Сондықтан ол халыққа жағдай жасауға тырысады. Бірақ оның қолын қағып, жұмыс істете ме, әлде істетпей ме деген мәселе тағы бар.
– Енді сіз Қасым-Жомарт Тоқаевты Қазақстанның президенті ретінде қабылдай аласыз ба?
– Бұрындары болса, қабылдар едім… Жалпы, 30 жылдан кейін анау болды, мынау болды деген былжырақ сөз. Мәселе өз уақытында жасалған істе, нәтиже – жақсы ұйымдастырылған ұжымда ғана болады. Бір адамның қолынан бәрі келеді деген тұжырым – қате. Қасым-Жомарт өзінің жанына алыс-беріске қолы былғанбаған, адал азаматтарды топтастыра алса, онда жауапкершілікті өзінің мойнына ала алады. Егер қолы қағылып, билік өзімде деп, Назарбаев оған жол бермей жатса, онда ешнәрсе өзгермейді.
– Тоқаев президент болар алдында Назарбаев жаңа үкіметті тағайындап қойғандықтан, сол үкіметпен жұмыс істеуге мәжбүр. Осы тұрғыдан қарағанда, өзі тағайындамаған үкіметпен жұмыс істеу Тоқаевқа қалай болар екен?
– Әрине, мәжбүрлік бір жағынан қысса, екінші жағынан, оның әр қадамын бағып жүретін тыңшыларын қойып қояды. Сөйтіп, Қасым-Жомарттың отырғаны – опақ, тұрғаны – сопақ жерлерін тауып алып, қолынан қағып отырады. Жалпы, Нұрсұлтанды мен жақсы білетін болсам, ол өзінен ақылы асып кеткен, өзінен артық нәтижеге жететін адамдарды жақтырмайды. Ол Қасым-Жомартты президент қылып тағайындаған соң, жағдайдың бірден түзеліп кеткенін қаламайды. Мен мұны Назарбаевпен үзеңгілес болып, оны жақсы білетіндіктен айтып отырмын.
Қазір біз Назарбаевтың өтірігіне ғана сеніп отырмыз. Егер Назарбаев президент ретінде 8-10 жылын атқарып, о бастағы заңда көрсетілгендей, орынын босатқанда, қазірге дейін бірнеше президентті көріп, олардың жұмысына салыстыру жүргізуге мүмкіндігіміз болар еді. Ондай мүмкіндік бізде әзірше жоқ.
– Тоқаев мырзаның жеке саяси-азаматтық тұлғасын қалай бағалайсыз?
– Тек жақсы баға беремін. Оның қажетті тәжірибесі бар. Президент Назарбаевтың маңайындағы адамдардың арасында Қасым-Жомарттың шоқтығы биік азамат.
– Дәл осындай саяси интригалық ауыс-түйіспен, бүкілхалықтық сайлау өткізбей-ақ Дариға Назарбаеваның президент атанып кетуі мүмкін бе?
– Әбден мүмкін! Назарбаевтың қулығына құрық бойламайды. Ол өз басына қатысты дүниені өте мұқият жасайды. Ол жағынан мойындауымыз керек: Назарбаевқа жететіндей саясаткер кемде-кем. Сол себептен ол келесі сайлауда Қасым-Жомартты президент қылып сайлап алып, жаңа айтып өткенімдей, «Қасеке, менің саған жасаған жақсылығым осы. Енді келісіп жұмыс жасайық», – деп, Дариғаны сайлаусыз-ақ президент жасауға мүмкіндігі бар.
– Елде жасанды түрде болсын, саяси билікте өзгерістер болып жатқан кезде парламентті тарқатып, жаңадан сайлау өткізу қажет деп ойламайсыз ба?
– Бізде парламенттің бар-жоғы халық үшін бәрібір. Егер жаңа парламентке, осыған дейін тағайындағандай, өз адамдарын кіргізетін болса, ол сайлауға бекер шығын жасап, халықтың ақшасын құртудың еш жөні жоқ. Сол себептен қазіргідей парламенттің келіп-кетері жоқ болғандықтан, сайлау өткізудің өзі орынсыз деген пікірдемін.
– Астана қаласының атауы өзгеруіне байланысты не айтар едіңіз?
– Бұл сұрақтың жауабын ертеректен бастайын. О баста мен еліміздің астанасын көшіруге қарсы болғандардың бірімін. Онда да Назарбаевты мұқатайын деп қарсы болған жоқпын. Халықтың ақшасына басқа жерден астана жасаудың ешқандай қажеттілігі жоқ болатын. Сол кездегі Қазақстанның 14 млн халқы үшін бір астана – Алматы жеткілікті еді. Осы мәселені Жоғарғы кеңес бекітіп берсін деп ұсыныс жасағанда, күн тәртібіне де қабылдатпай қойғанмын. Сол пікірім осы күнге дейін өзгерген жоқ. Астананы салу үшін 10 трлн теңге қаржы жұмсалды. Осы ақшаны экономика мен әлеуметтік жағдайды түзеуге жұмсағанымызда, айтып жүрген 50 мемлекеттің қатарына әлдеқашан кіріп кетер едік. Астанаға кеткен ақша – суға ағып кеткен ақшамен бірдей. Астанада халыққа пайдасын әкеліп отырған өндіріс нысандары жоқ. Біздің көріп жүргеніміз – билік отыратын әкімшілік ғимараттар, спорт пен мәдениет кешендері. Олардан экономикалық тұрғыдан еш пайда жоқ, тек қана шығын.
Астана өзін-өзі ақтады, бюджетке ақша құйып отыр деп жүргеніміз – бос сөз. Әрине, Астанадан салық көп жиналады. Оның себебі – шикізат кәсіпорындарының өндірісі басқа аймақтарда болғанымен, кеңселері Астанада орналасқан. Ол кеңселерді басқа қалаға көшірсең, түсіп отырған салықты сол қала да жинап бере алады.
Негізі осы Астананы Назарбаев өзі үшін салып отырғанын бұрыннан сезгенмін. Ол Түркияға барып келген соң, олардың астанасы өзгерген, біз де астанамызды қай жерден салсақ болады деп, менімен ақылдасқан еді. Мен: «Ататүрк астанасын еріккеннен Анкараға көшірген жоқ, ол басшы болып, реформалар жасайтын уақытта Стамбулда революция болды. Сондықтан Анкараға қашып келіп, оны астана жасады. Ал сіздің қашатын еш себебіңіз жоқ, қиын-қыстау заманда астанамызды көшіру ретсіз» деп, біраз тоқтатқан едім ол кісіні. Бірақ Жоғарғы кеңесті тарқатып жібергеннен кейін, өз ойын бәрібір жүзеге асырды. Марқұм Әбіш Кекілбаев төрағалық жасап отырған уақытта туған күніне сыйлық жасағандай, Жоғарғы кеңестің қаулысына қол қойдырып алды.
Біз болсақ ол кезде жұмыстан қуылдық. Сондағы біздердің бар ойлағанымыз – жұмысымыздың ілгерілеуі, зайырлы мемлекет құру, адалдықтың үстемдігін орнату еді. Тіпті бір кездері: Украинаның сол уақыттағы басшысы Кучма тым үлкен еңбекақы алады екен, біздің президенттің айлығы қандай деген сөздер айтыла бастады. Сол кезде мен Нұрекеңмен келісе отырып, сіздің атыңызды қорғау үшін, президент пен министрлердің еңбекақысын Жоғарғы кеңестің төралқасы тағайындасын деген ұсыныс жасадым. Ондағы көздегенім – өзі би, өзі қожа болғандықтан, президент үлкен еңбекақы алып отыр деген сөз тумаса екен дедім. Адамның пендешілігінің кесірінен бұның бәрі кейіннен далада қалды. Жоғарғы кеңес таратылды. Жалпы, басқару жүйесін жақсы білетін адамдардың бәрі қуылған кезең – сол жылдар еді. Сөйтіп, бірінші президенттің маңайында қулық-сұмдықтың адамдары топтасып, солардың заманы орнықты.
Ал Астананың жаңа атауына келер болсақ, Назарбаев астанамызды түбінде өз атымен қойып кету үшін өзгертті. Ол айдан анық, күннен жарық нәрсе. 1994 жылы Жоғарғы кеңес астанамызды көшіруге рұқсат берген уақытта Назарбаевтың түпкі мақсатын жұртқа айтқанмын. Сол айтқаным, міне, орындалып жатыр. Астананың атауынан бөлек, тіпті Әнұранның авторлығын өзіне жаздырып, о дүниеде жатқан адамдардың еңбегін де өзіне иемденіп алды емес пе! Әрине, Назарбаев қаланы салғызды, бірақ ол үшін өзінің бір тиынын да жұмсаған жоқ. Астана халықтың тері мен қанына салынған қала. Ал енді Нұр-сұлтан атауының қаншалықты сақталатыны – келешек ұрпақтың еншісінде.
– Cұхбатыңызға рахмет, аға!
Азамат ШОРМАНХАНҰЛЫ,
«D»
