ПАРИЖДЕГІ ПӘРМЕН: Конференцияда не айтылды?

Елге енді­гі бел­гілі болған­дай, мамыр­дың 20–21 күн­дері Қаза­қстан аза­мат­тық қоға­мы өкіл­дерінің Пари­жде өткен кон­фе­рен­ци­я­сын­да елде­гі қоғам­дық-сая­си жағ­дай талқы­ланған еді. Жиы­нға бір топ қаза­қстан­дық бел­сен­ді және қазір Еуро­па­да тұрып жатқан бұры­нғы пре­мьер-министр Әке­жан Қажы­гел­дин мен Аты­рау облы­сы­ның бұры­нғы әкі­мі Бер­гей Рысқа­ли­ев қаты­сты. Газетім­здің өткен санын­да «Ақиқат» ЖСДП төраға­сы Ермұрат Бапи Пари­жде­гі жиын­ды кім ұйым­да­сты­рға­ны, қан­дай мәсе­ле­лер талқы­ланға­ны жөнін­де қысқа­ша шолу жасап, сұх­бат бер­ген еді. 

Осы жиы­нға қаты­сып кел­ген «Ақиқат» ЖСДП пар­ти­я­сы төраға­сы­ның орын­ба­са­ры Мирам­бек Кама­лов пен аза­мат­тық қоғам өкілі, Қаз­ТАГ халы­қа­ра­лық ақпа­рат агент­ті­гінің дирек­то­ры Әсет Мата­ев­ты әңгі­ме­ге тар­тып, Пари­жде қабыл­данған құжат­тар­дың пәр­меніне қаты­сты оқыр­ман­ды қызы­қты­рған сұрақтар төңіре­гін­де­гі жау­ап­та­рын оқыр­манға ұсы­нып отырмыз. 

– Париж кон­фе­рен­ци­я­сы­ның егжей-тег­жей­ін білу­ге құштар жұрт­шы­лық көп: «Бұл жиы­нға «Ақиқат» пар­ти­я­сы­нан басқа тағы да қан­дай ұйым­дар қаты­сты, жаңа­дан сая­си ұйым құру жөнін­де сөз бол­ды ма?» деген оқыр­ман сұрағын сіз­дер­ге жол­дап отырмыз…

Мирам­бек Кама­лов: Бұл кон­фе­рен­ци­яға «Ақиқат» пар­ти­я­сы­ның өкіл­дері­нен басқа аза­мат­тық қоғам­ның бір топ бел­сен­ділері қаты­сты. Олар­дың ішін­де елі­міз­де­гі түр­лі қоғам­дық резо­нанс туды­рған оқиға­лар­дың басы-қасы­нан табы­лған аза­мат­тар бол­ды. Жиын бары­сын­да қаты­су­шы­лар елі­міз­де аза­мат­тық қоғам даму про­цесінің қарқы­ны төмен­ді­гін айта оты­рып, нешетүр­лі пікір­лер білдірді. 

Олар­дың ара­сын­да біре­улері басқа бір ұйым құру керекті­гін айт­са, екін­шілері бар сая­си ұйым­ның төңіре­гін­де топ­та­су керекті­гін айт­ты. Бүгін­гі сая­си режим, әрине, жаңа­дан оппо­зи­ци­я­лық сая­си ұйым ашуға мүм­кін­шілік бер­месі анық. Егер де билік­пен ауыз жала­са­тын ұйым бол­са, оны тез ара­да тір­кетіп жібе­ре­рі сөзсіз.

Әсет Мата­ев: Аза­мат­тық қоғам­ның өкілі ретін­де мені бұл кон­фе­рен­ци­яға Ермұрат аға Бапи шақыр­ды. Аста­на­дан барған аза­мат­тар­ды Абзал Құс­пан шақы­рған екен. Бірақ олар Пари­ж­ге не үшін кел­гені­мізді біл­медік деп, кей­ін елге оралған соң болып қалуы мүм­кін қауіп­тен қорғанған кей­іп таныт­ты. Кезін­де әртүр­лі жағ­дай­да елден кету­ге мәж­бүр болған, бір­та­лай­ы­на мұн­да негіз­сіз қыл­мыстық іс ашы­лған­ды­қтан, бас сауға­ла­удан басқа ама­лы қал­маған Еуро­па­дағы аза­мат­тар­ды Қаза­қстан оппо­зи­ци­я­сы­ның шетел­дік бюро­сы шақы­рған екен.

Ал мен не үшін бара жатқа­ным­ды біл­дім: елге, бала-шаға­мы­здың ертең­гі бола­шағы­на өзгеріс керек деген сұрақ мені де маза­лай­ды. Жоқ әлде біздің бала­ла­ры­мыз бүгін­гі билік­те жүр­ген­дер­дің өсіп-жетіл­ген, елді енді біз билей­міз деген бала­ла­ры мен неме­ре­леріне құл болып жүре беруі керек пе? Мыса­лы үшін, мен бұған келіс­пей­мін! Елдің сая­си жүй­есін өзгер­ту­ге құл­шы­ны­сы бар адал ниет­ті аза­мат­тар­дың шақы­руы­нан мен неге жал­та­руым керек? Бар­дым! Көр­дім. Кон­фе­рен­ци­яға қаты­стым! Тың­да­дым! Көңілім көн­шіп қайттым! 

– Бұл кон­фе­рен­ци­яға Қаза­қстан­да сырт­тай сот­талған экс-пре­мьер Әке­жан Қажы­гел­дин мен Аты­рау облы­сы­ның бұры­нғы әкі­мі Бер­гей Рысқа­ли­ев қаты­сты. Олар­мен бір үстел­дің басын­да оты­рып, Қаза­қстан­дағы жағ­дай­ды талқы­лау кезін­де қан­дай әсер алдыңыз?

Мирам­бек: Ол аза­мат­тар­мен менің алғаш рет кез­де­суім бола­тын. Біздің билік­тің сұрқай да, сау­ат­сыз жасаған қадам­да­ры­ның нәти­же­сін­де ол аза­мат­тар елден бой таса­ла­у­ға мәж­бүр болға­ны бар­ша­мы­зға мәлім. Ол кісілер алды­мы­зға мем­ле­кет­тің жағ­дай­ын түзе­удің бір­не­ше модель­дерін ұсын­ды. Олар­дың артын­да үлкен тәжіри­бе бар екені айтқан сөз­дерінің артын­да дәлел болған­ды­ғы­нан-ақ бай­қа­лып тұр­ды. Ол кісілер кел­тір­ген мысал­дарға сүй­ене оты­рып, біз елі­мізді әлі де бол­са кемел­ді мем­ле­кет етуі­міз­ге мүм­кін­ді­гі­міз бар екеніне көзі­мізді жет­кіздік. Бірақ қазір­гі билік түп-тамы­ры­мен өзгер­мей­ін­ше, кемел­ді мем­ле­кет­тің ауы­лы алыс екені қынжылтады.

Әсет: Олар­дың Қаза­қстанға, қоғам­ды өзгер­ту­ге қаты­сты ала­бө­тен ойы жоқ екенін мен бұрын­нан білетін­мін. Осы жолы кон­фе­рен­ци­яда бұл ойым­ның дұры­сты­ғы­на тағы да көзім жет­ті. Әке­жан аға да, Бер­гей Рысқа­ли­ев та Қаза­қстан­ның билі­гін төң­керіп тастай­ық деп оты­рған жоқ. Бар­лы­ғын заң жолы­мен, әділ және таза сай­лау арқы­лы өзгер­тей­ік деп отыр. Бұл ниет­тің заңға қай­шы­лы­ғы бар деп айта алмаймын. 

– Ал сот­ты болған аза­мат­тар­дың «пәлесі» жұғып кете­ді деген қорқы­ныш болған жоқ па? Елге кел­ген соң арнайы қыз­мет тара­пы­нан қан­дай да бір ескер­ту жаса­лып, қуғы­нға түсу қау­пі сезіл­мей ме?

Әсет: Маған жет­кен хабар­ларға қараған­да, Париж кон­фе­рен­ци­я­сы­ның жеке­ле­ген деле­гат­та­ры­мен «тиісті орган­ның» жігіт­тері сөй­лес­кен екен. Маған да біре­уі кел­ді. Бірақ мені ешқан­дай қорқы­ту, үркіту әре­кеті болған жоқ. Ой-пікірім­ді біл­ді. Мен өзім­нің аза­мат­тық ұста­ны­мым­ды ашық айтып бер­дім. Басты­сы – 30 жыл бойы бат­паққа батып жатқан елге жаңа өзгеріс, шынайы сая­си модер­ни­за­ция керек дедім.

Жал­пы, ондай арнайы «орган­дар­да» жүр­ген аза­мат­тар да біздің қоғам сияқты ала-құла: қыз­мет-лау­а­зы­мы үлкен­дер – жоға­ры жақтың сөзі мен бұй­ры­ғы­на жал­таң­дай­ды, бағын­басқа амал­да­ры жоқ; орта буын­дағы­лар – бас­шы­ла­ры мен қоғам­ның ара­сын­дағы қыспақта қалып, расын­да да, қоға­мға бір өзгеріс қажет екен­ді­гін түсі­неді, бірақ қалып­тасқан қатаң жағ­дай­ға қар­сы­лы­қта­рын ашық айта алмай­ды – жеп оты­рған нан­да­ры­нан айы­ры­лғы­ла­ры келмейді. 

Мирам­бек: Әрине, оппо­зи­ци­я­лық ұйым­да жүр­ген әрбір аза­матқа билік түр­пі­дей қарай­ты­нын әуелі­ден біле­мін. Бел­сен­ділік­ті төмен­де­ту мақ­са­тын­да түр­лі-түр­лі іс-әре­кет­тер­ге бара­ды. Сон­дай қапер­лер­мен жұмыс жасау біздің күн­делік­ті жұмысы­мы­здың бір бөлі­гі болып алды. Оппо­зи­ци­я­лық пар­ти­яға кел­ме­стен бұрын мен бір­ша­ма ойла­нып, оның тәу­е­кел­дері­нен де хаба­рым бол­ды. Деген­мен, менің жеке басым­ның мәсе­лесіне қараған­да, елдің, халқы­мы­здың тағ­ды­ры әр уақыт­та жоға­ры тұрады. 

Осын­дай бағыт­тағы аза­мат­тық қоғам өкілі ретін­де­гі қыз­метім­нің бары­сын­да «пәле» жұғып кетер деп қорқа­тын бол­сам, «диван батыр­ла­ры­нан», «ауы­з­бен орақ ора­тын­дар­дан» айыр­ма­шы­лы­ғым қан­дай? Мен Париж кон­фе­рен­ци­я­сы­на қаты­сып, өз ойым мен пікір­лерім­ді айт­тым, өзге­лер­дің ойын түй­дім, мұн­да тұрған ештеңе жоқ. Менің шетел­дер­ге барып, өзім­нің қалаған шараға қаты­суым – менің кон­сти­ту­ци­я­лық құқы­ғым болып сана­ла­ды. Сол құқы­ғым­ды әлдекім­дер қор­лай­тын бол­са, мен қорға­нуға дайынмын. 

– Кон­фе­рен­ци­яда қабыл­данған үш құжат­тың бірі «ҚР пре­зи­дент­ті­гіне үміт­кер Әмір­жан Қоса­но­вқа аза­мат­тық қоғам өкіл­дерінің тап­сыр­ма­сы» деп ата­ла­ды екен. Деле­гат­тар­дың үміт­кер­ге мұн­дай тап­сыр­ма беруіне не түрт­кі бол­ды деп ойлайсыздар? 

Мирам­бек: Қоса­но­втың сая­си бағ­дар­ла­ма­сы­на шолу жаса­сақ, бағ­дар­ла­ма­ны өзінің жасаға­ны­на күмәнім бар. Ол кісінің бұры­нғы ұста­ны­мы мен қазір­гі бағ­дар­ла­ма­дағы пози­ци­я­сы еке­уі прин­ци­пи­ал­ды түр­де екі бөлек мағы­на­ны біл­діреді. Оның бағ­дар­ла­ма­сы­ның «билік кан­ди­дат­та­ры­ның» бағ­дар­ла­ма­сы­нан айыр­ма­шы­лы­ғы аз болған­ды­қтан, аза­мат­тық қоғам өкіл­дері, Қоса­но­вқа қол­дау ретін­де, оның бағ­дар­ла­ма­сын­да болуы тиіс бағыт­тар­ды атап көр­сетіп, тап­сыр­ма жол­да­ды. Ол тап­сыр­ма­ны қабыл ала ма, жоқ па – үміт­кер­дің өз еркі.

Әсет: Мен Әмір­жан аға­ны бұрын да сый­лай­ты­н­мын. Қазір де жама­натқа қимай­мын. Бірақ оның сай­лау кам­па­ни­я­сы Қоса­но­втың сая­си стиль-ұста­ны­мы­на ұқса­май­ды. Оны билік­те­гі бел­гілі бір топ бақы­лап оты­рға­ны анық сезіледі. Мәсе­лен, әрдай­ым сері аза­мат­тар сияқты сым­бат­ты жүретін Әмір­жан­ның жар­на­ма­лық бил­борд­тағы суретін өзі жасат­ты деген­ге мен ешқа­шан сен­бей­мін. Өзін-өзі қат­ты жақ­сы көретін, ими­джіне ерекше мән беретін Қоса­нов сияқты жігіт­тер ондай сүл­ки­ген суретін көп­шілік­тің көзіне мазақ етіп қоймайды.

Міне, менің ойым­ша, осын­дай сарап­та­ма­лық пікір­лер­дің нәти­же­сі­нен кей­ін, «билік­тің бай­ла­у­ы­на» ілініп қалған Әмір­жан ағаға сай­лау науқа­ны кезін­де­гі кез­де­су­лер­де айтуы тиіс біраз өткір мәсе­ле­лер­ді жария етуді ұсын­ды. Оның ешқан­дай сөгет­ті­гі жоқ. Үміт­кер­ге жүк­тел­ген сай­ла­у­шы­лар­дың ама­на­ты деп түсі­ну керек. 

– Ал кон­фе­рен­ция Қара­рын­да деле­гат­тар «элек­то­рал­ды кезеңнің маңы­зды­лы­ғын түсіне оты­рып, Қаза­қстан аза­мат­та­рын сай­ла­у­ға барып, билік тара­пы­нан көзал­дау үшін қой­ы­лған кан­ди­дат­тарға, оның ішін­де Қ.-Ж. Тоқа­евқа қар­сы дауыс беру­ге шақы­ра­мыз» деген ұсы­ныс жасаған екен. Сон­да «көзал­дау үшін» деген үміт­кер­лер­ді нақты­ла­сақ, олар кім­дер бол­ды және олар­дың ара­сын­да Қоса­но­вты атай ала­сыздар ма?

Әсет: Олар – Тоқа­ев­ты қос­паған­да, қалған бесе­уі. Бұларға Қоса­но­вты қосам ба, жоқ па – бұл сұраққа өзім де қина­лып жүр­мін. Қалай болған­да да, Әмір­жан аға­ның бұл сынақтан абы­рой­ын сақтап, бұры­нғы сая­си ұста­ны­мын жоғалт­пай шыққа­нын қалар едім. Ал егер дауыс беру­ден кей­ін­гі 10 мау­сым күні оның жақ­та­ста­ры сай­ла­удың Әмір­жанға қаты­сты нәти­же­сі бұр­ма­лан­ды деп, нара­зы­лық шеруіне шығып жат­са, ал үміт­кер­дің өзі олар­дың ара­сы­нан табыл­май қал­са, мен «көзал­да­у­шы кан­ди­дат­тар­дың» қата­ры­на Қоса­но­вты да қосуға мәж­бүр болам…

Мирам­бек: Бар­лық кан­ди­дат­тар­ды «көзал­дау» үшін түсті деп айтуға бола­ды. Бұл театр­лан­ды­ры­лған көріністің қуыр­шақта­ры. Әр жер­де «кан­ди­дат Қоса­нов билік­пен келісіп сай­ла­у­ға түсіп отыр» деген сөз­дер аз емес, ол кісі үшін жер-жер­лер­де билік тара­пы­нан қол жинау үшін қол­дау көр­сетіп оты­рған­ды­ғы тура­лы да айты­лып жатыр. Бүгін­де Қоса­но­втың шта­б­та­ры­ның әлсіз, ұйым­дас­пай жасап жатқан тір­лік­тері, олар­дың ішін­де билік­тің сой­ы­лын соғып жүр­ген­дер­дің бұрын оппо­зи­ци­о­нер болған Әмір­жан Қоса­но­вты бір күн­де қол­дап шыға кел­гені мен үшін үлкен күман кел­тіреді. Қоса­но­вты билік­пен ымы­раға келіп, халы­қты алдап отыр деп айтуға аузым бар­мас. Бірақ ол кісі өзінің нағыз халы­қтың кан­ди­да­ты екен­ді­гін дәлел­дей­тін қадам­дарға барып жат­са, мен де кан­ди­дат – Әмір­жан ағам­ды қол­дар едім. 

– Әле­умет­тік желі қол­да­ну­шы­лар мен жеке­ле­ген сарап­шы­лар­дың ара­сын­да Пари­жде жиналған­дар­дың мақ­са­тын қуғын­дағы бан­кир, оппо­зи­ци­я­лық сая­сат­кер Мұх­тар Әбі­ля­зо­вқа қар­сы «жаңа одақ» құрып жатыр деп қабыл­да­у­шы­лар бар. Бұған не дер едіңіздер?

Мирам­бек: Ия, Әбі­ля­зов қуғын­да. Бүгін­де елі­міз­де­гі сая­си билік­ке қар­сы өз жұмыста­рын жүр­гізіп отыр. Париж кон­фе­рен­ци­я­сын­да Әбі­ля­зо­вқа қар­сы бір­де-бір әңгі­ме қозғалған емес.

Әсет: Жоқ, кон­фе­рен­ция кезін­де жаңа ұйым құру неме­се Әбі­ля­зов­пен одақ­та­су тұрғы­сын­да сөз болған жоқ. Бірақ мен айтар едім: түп­теп кел­ген­де, Мұх­тар да өз елінің жауы емес. Ол да елінің бір есті аза­ма­ты ретін­де қоғам мен билік­ті өзгерт­кісі келеді. Бірақ оның таң­даған жолы тым «кру­той» болып тұр. Қоғам­ды биле­ген үрей­дің жағ­дай­ын­да оның таң­даған жолын халық жап­пай қол­дай­ды деген сөздің күді­гі көп. 

– Деген­мен, билік­тің тран­зи­ті тұсын­да елде­гі сая­си күш­тер мен жеке­ле­ген оппо­зи­ци­я­лық тұлға­лар «түр­лі топ­тарға» бөлініп жатқан сыңайы бар. Мәсе­лен, мау­сым айы­ның басын­да аста­на­да бір топ қоғам өкіл­дерінің баста­ма­сы­мен Құры­л­тай өтей­ін деп жатыр. Сіз­дер өткіз­ген кон­фе­рен­ция мен Құры­л­тай­дың ара­сын­да мақ­сат-мүд­денің айыр­ма­шы­лы­ғы бар ма?

Мирам­бек: Елі­міз­де­гі аза­мат­тық қоғам өкіл­дерінің сая­си режим­мен бір­лік арқы­лы күре­спек ойла­ры қуан­та­ды. Бұрын­да­ры әркім өзін­ше бір бөлек болып күре­суді таң­да­са, бүгін­де олар ең басты мәсе­ле бой­ын­ша бірі­гу керекті­гін түсін­ген­ге ұқсай­ды. Жал­пы, аза­мат­тық қоғам­ның қан­дай да фор­ма­да бол­ма­сын бірі­ге­мін деген баста­ма­сы құп­тар­лық. Бүгін­ге дей­ін бір­ша­ма оппо­зи­ци­я­лық сая­си пар­ти­я­лар жабы­лып тын­ды. Ал қан­дай қанат­тың асты­на бірік­кені жөн бола­ты­ны – басқа мәсе­ле. Бүгін­де «Ақиқат» пар­ти­я­сы арқы­лы ғана, билік­пен күре­сте заң­ды додаға түсетін жалғыз ғана сая­си құрал екенін түсі­нетін кез кел­ді. Ал «Ақиқат» ЖСДП бүгін­гі күн­ге дей­ін сақтап, оның өмір­шеңді­гін дәлел­деп, пар­тия тіз­гінін елге оппо­зи­ци­я­лық көзқа­рас­тағы тұлға Ермұрат Бапи­ге ұстатқан, мем­ле­кет және қоғам қай­рат­кері Жар­ма­хан Тұяқ­бай­дың еңбе­гі зор.

Әсет: Мен елді өзгер­ту­ге ынта-ниеті күшті қан­дай да бол­ма­сын сая­си күшті неме­се, сіз айтқан­дай, «топ­ты» қол­да­уға дай­ы­н­мын. Тек қана ол өзгеріс қоғам­ды тең­селіс­ке соқтыр­мауы тиіс. Бұл жағ­дай­ды билік­те оты­рған лау­а­зым­ды тұлға­лар да түсі­нуі керек. Елдік­ті, мем­ле­кет­тік­ті, қоғам­ның тыны­шты­ғын сақтай оты­рып, өзгерісті бәрі­міз бір­ге жаса­уы­мыз керек. Әрине, біз­де­гі заң­дар негізі­нен билік­тің мүд­десін қорғай­ды. Алды­мен осы заң­на­ма­лық негіз­дер­ді өзгер­тіп алуы­мыз керек. 

– Кон­фе­рен­ция кезін­де экс-пре­мьер Әке­жан Қажы­гел­дин Қаза­қстан­ның ұрланған бай­лы­ғы мен кей­ін­гі жеке­ше­лен­дірудің қитұрқы­лы­ғы жөнін­де, оның ішін­де «Маңғы­ста­у­мұ­най­га­зға» қаты­сты тың мәлі­мет­тер бер­ген екен. Кон­фе­рен­ция деле­гат­та­ры бұл ақпа­рат­ты қалай қабылдады? 

Әсет: Маған күн тақы­ры­бын­дағы бұл мәсе­лені Әке­жан Қажы­гел­дин­нің білік­тілік­пен мең­гер­гені, сыр­тқа кет­кен актив­тер мен капи­тал­ды қай­та­ру­дың амал­да­рын жілік­теп айтып бер­гені қат­ты әсер етті. Менің ойым­ша, егер Тоқа­ев пре­зи­дент болып сай­лан­са, сыр­тқа кет­кен халы­қтық қар­жы­ны елге қай­та­ру ісіне Қажы­гел­дин­ді тар­туы керек. Халы­қа­ра­лық заң­ды­лы­қтар мен мүм­кін­дік­тер­ді бес сау­сағын­дай мең­гер­ген ондай білік­ті маман­дар көше­де шашы­лып жатқан жоқ… 

Мирам­бек: Әрине, билік басын­дағы­лар­дың жасай­тын ұрлы­қта­ры жөнін­де­гі ақпа­рат­тарға құлағы­мыз үйрен­гені өкіні­шті-ақ. Деген­мен, кон­фе­рен­ция деле­гат­та­ры осын­дай фак­тілер­ді жілік­теп айтып бер­ген Әке­жан Мағ­жанұлы­ның сөз­дерін ұйып тыңдады. 

– Сұх­бат соңын­дағы сұрақ: кон­фе­рен­ци­яда билік тран­зи­тіне қаты­сты қан­дай да әңгі­ме қозғал­ды ма?

Мирам­бек: Кон­фе­рен­ци­яда елді Қауіп­сіздік кеңесінің төраға­сы билеп оты­рған­да, ешқан­дай да билік тран­зи­ті бол­май­ты­нын айтқан­да­ры бол­ды. Менің­ше, бүгін­гі жағ­дай, тұрақ­сызды­қты елі­міздің қауіп­сізді­гіне үлкен қатер ретін­де қабыл­дай­мын. Деген­мен Пари­жде­гі жиын­да ел бола­шағы­на қаты­сты пәр­мені мығым құжат­тар қабыл­дан­ды. Алдағы уақыт­та осы құжат­тар­дың ел игілі­гіне қыз­мет ететіне кәміл сенемін!

Әсет: Елдің басын­да қос өкі­мет оты­рған кез­де билік­тің тран­зи­ті тура­лы толы­ққан­ды сөз қозға­удың реті жоқ. Иә, сең қозғал­ды. Бірақ ол сеңнің екпін алып қозға­луы­на Тоқа­ев мыр­за ғана емес, бірін­ші кезек­те Нұр­сұл­тан Назар­ба­ев­тың өзі мүд­делі болуы керек. Әзір­ге мен Ақор­да жақтан ондай жақ­сы жағ­дай­ды бай­қап тұрған жоқпын.

– Ашық айтқан пікір­леріңіз­ге рах­мет! Қоғам­ды өзгер­ту­ге деген ықы­лас-ниет­теріңіз­ге сәт­тілік тілей­міз! Іске сәт! 

Бақыт­гүл МӘКІМБАЙ,

«D»