Ендігі елге белгілі болғандай, Астана қаласында Халықтық құрылтай өтті. Оған республиканың жан-жағынан жиналған 500-ге жуық адам қатысты. Әдеттегідей, Құрылтайдың өтуіне биліктің қысымымен кедергі жасалды. Соның салдарынан Құрылтайдың жұмысы келте қайырылып, бірнеше баяндама оқылмай қалды.
Төменде біз Құрылтайдың бас баяндамашысы, белгілі қоғам қайраткері Рысбек Сәрсенбайұлының баяндамасын сәл-пәл ықшамдап, оқырмандар назарына ұсынып отырмыз.
Қазақстан Республикасы Конституциясының 3-бабы:
- Мемлекеттік биліктің бірден-бір бастауы – халық.
- Халық билікті тікелей республикалық референдум және еркін сайлау арқылы жүзеге асырады, сондай-ақ өз билігін жүзеге асыруды мемлекеттік органдарға береді.
- Қазақстан Республикасында билікті ешкім де иемденіп кете алмайды. Билікті иемденіп кетушілік заң бойынша қудаланады.
Қандай тамаша баптар! Сүйсініп оқисың!
Ал өмірдегі ақиқатқа қарасаң, аузың аңқиып қалады. Рас қой! Бүгінде халық мемлекеттік биліктің бастауы болудан қалған. Билік халықты ерттеп мініп алған. Еркінен айырған. Алдап та, қорқытып та дегеніне көндіреді. Бүгінде мемлекеттік биліктің бірден-бір бастауы кім? Әрине, ол – елбасы, тұңғыш президент, көшбасшы, құрметті сенатор сияқты таудай атақтардың астында қалған, қалт-құлт ете бастаған Нұрсұлтан Назарбаев! Ата заңның 3-бабының 1-тармағындағы «халық» деген анықтаманың орнына «Назарбаев» десе қайтер еді. Мұндай ұсынысты біздің ләппай тақсыр құл-депутаттарымыз «төрт аяғын» көтеріп қолдайтыны анық.
Референдум мен еркін сайлауды халық түсінде де көре алмайтын халде. Оларды не үшін, қалай өткізу керектігін мемлекеттік органдар ғана, оның басшысының қалауымен ғана шешеді. Ата заңдағы «билікті ешкім де иемденіп кете алмайды» деген ескертуді құлағына қыстырмайтын «нұркісі» отыз жылға жақындаса да, иемденген билігін халыққа қайтарар емес.
Назарбаевтың билікті басып алу шабуылы гитлердің Кеңестер Одағына шабуылы басталған күні – 1989 жылы 22 маусымда іске асты. Дәл сол күні Қазақстан Компартиясы ОК-нің бірінші хатшысы болып сайланды. Онымен қоса, Жоғарғы Кеңес Президиумының төрағасы лауазымын да иеленді. 1990 жылғы 24 сәуірде Қазақ ССР президенті лауазымын енгізуді Жоғарғы Кеңестің кезекті сессиясына өзі ұсынды және баламасыз жолмен сайланды. 29 жыл бойы президенттік мансаптан айырылмаудың айла-тәсілдерін қолданып баққан оны кім дейміз? Халық қамын ойлаған қайраткер дейміз бе? Жеке басының даңқын, бақ-дәулетін күйттеген айлакер дейміз бе? Әділ бағасын ол отыз жыл басқарған елдің ары таза азаматтары айтсын.
Оның тақта тым ұзақ отыруының құпиясы неде? Қандай қасиетімен осыған қол жеткізді? Бұл сұрақтарды құрғақ қызығушылықтан емес, алдағы уақыттағы елді басқаратындарды тайраңдатып қоймас үшін зерттейік.
Н.Назарбаевтың «Дружба народов» журналына берген сұхбатын естеріңізге салайын. Ол былай деді:
- «Басшы жоғарғы қызметте ондаған жыл отырмауы керек. Әйтпесе ол икемсіз болып қалады. Және ол өз орнында отырғанын көрсету үшін, түптің-түбінде өзін кіршіксіз таза адам ретінде аңыз қалыптастыруға кіріседі. Бұл жерде басшы қызметке отыруға шектеу қою қажет, содан кейін міндетті түрде жариялылық болуы тиіс. Осы екі шарт барлық ауырудың дәрісі болмақ. Менің терең сенімім бойынша, Қазақстанда кез келген авторитаризм елді тығырыққа тірейді. Тек еркін демократиялық қоғам – бізге тұрақтылық пен жақын болашақта бақытты өмірді қамтамасыз ете алады».
Талас жоқ, ақылды адамның сөзі. Баяғыда айтқан бұл пәлсапасын неліктен өзі іске асырмады? Жоғарғы қызметте ондаған жыл отырып, «икемсіз» болып қалғанына бүгінде куә болдық. Өзі туралы небір аңыздарды таратқаны, кітаптар жаздырғаны, кинолар жасатқаны да жұртқа аян. Жоғарыда «көп отыруға шектеу қоялық» дегені желге ұшты. Конституцияны өзгерткізіп, тұңғыш президенттің ұсынылуына ешқандай шектеу қойылмасын деп, ерекше артықшылық жасатқанын жұрт ұмытқан жоқ. Бұзылудан сақтайтын дәрісінің бірі – жариялылық еді, тәуелсіз ақпарат құралдарын тұншықтыртқан да нақ осы президент. Өз қолымен орнаттырған авторитаризм шындығында елді тығырыққа тіреді. Мұндай тұлғаны данагөй дей ме, әлде қаскөй дей ме? Адамдарды сөзбен алдап, сендіру арқылы өз дегеніне көндірушіні заң тілімен, Қылмыстық кодекспен саралағанда, «алаяқ» – «мощенник» дейді. Бұл кісі соған жата ма, жатпай ма? Онысын заңгерлер анықтар.
Мемлекетті басқарушының кім екенін, шынайы бейнесін қоғам білуі тиіс. Айналасындағылар оны әспеттеп, кемеңгер, қамқоршыл, ең ұяттысы – демократ етіп көрсетеді. «Хабар» мен «Қазақстандағы» және билікшіл басылымдардағы Назарбаевтың бет-бейнесі сіздерге таныс. Өтірік ақпаратқа, жалған жарылқау мен орындалмас уәделерге сенуден қалған халайық одан жеріген. Жалыққан. Шаршаған.
Ал оның нақтылы болмысын кім айтады? Үзеңгілес жүрген, жаңа мемлекетті құруда, нығайтуда көп еңбек сіңірген, турашылдығымен, шыншылдығымен кеңінен танылған қайраткер Серікболсын Әбділдиннің «Қазақстан мемлекеттілігі үшін» деген кітабын оқыңыз. Ондағы дәлел-дәйектер бұлтартпайды. Оппозициядағы басты тұлға былай деп жазған:
- «Оның «данышпандығы» да рас, өйткені ол тәуелсіздікке дейін болған бар байлықты сатып, банкрот жасап, дер кезінде жекешелендіріп үлгерді. Мүмкін, ол оның бәрін – Қазақстан халқынан бастап, жер қойнауы байлығына дейін қожалық ету үшін реформалар деген желеумен саналы түрде жүзеге асырған шығар. Сол мақсатына жету жолында ешкім оған қарсы шығып, кедергі жасамас үшін, басқаша ойлайтындарды қудалап, демократияны тұншықтырып, жалғыз партиядан тұратын ойыншық парламент пен айтқанынан шықпайтын үкімет, сот, құқыққорғау органдарын құрып алды».
Ақиқаты осы! Назарбаевтың әлгі сұхбатындағы «бізге тұрақтылық пен бақытты өмір сыйлайтын еркін демократиялық қоғамы» қайда? Қазақстанда онысы бар ма өзі? Біздегі бары демократиялық қоғам емес, демократияның сайқымазақ түрі. «Америка демократияға екі жүз жылда жеткен» деп, алысқа ұзатып, маңайлатпаған президентке не дауа! Демократиялық қоғам құру үшін саяси реформа жасау қажеттігін мойындаса да, уәде етсе де, үнемі тайқып шығып, кейін ондай мақсатты мүлде ауызға алмаған Назарбаевты кім дейміз?
Демократия – отбасылық, олигархиялық билік жүйесінің салтанат құруына мүмкіндік бермейтін тосқауыл. Сондықтан оның Қазақстанда орнығуы Назарбаевтардың дәуреніне нүкте қояр еді. Белгілі мемлекет және қоғам қайраткері Алтынбек Сәрсенбайұлының 2005 жылдары айтқандары бүгінгі күні дәл келіп жатыр. Алтынбек қоғам назарын мынаған аударды:
- «Авторитаризмдерді күшейту арқылы, яғни азаматтардың еркі мен құқына қысым жасау арқылы билікті ұстап тұру мүмкін емес. Ол – өте сорақы және кешірілмес қателік! Биліктің өз қолымен жасаған саяси дағдарысынан шығудың жолы бұл емес, бұл жол, керісінше, жағдайды одан әрі ушықтырады, елімізді конфронтация мен қарсы алысуға бастайды! Бұл – ешқайда апармайтын тұйық жол!».
Міне, Қазақстан сол тұйық жолға тірелді. Назарбаев тарихи кезең өзіне берген мүмкіндікті жеке бас мүддесіне пайдаланды. Оның тұрақтылық, дамығандық, көпвекторлық туралы айтқандары өзінің билік құру мерзімін ұзартуға арналған. Президенттің іске аспас жолдауларынан, «2030», «2050», «Ақ бұлақ», «10 қадам», «индустриалдық-иновациялық» сияқты толып жатқан қағаз жүзіндегі бағдарламаларынан халықтың күдер үзіп, көңілі қалғаны есепке алынбай келген еді. Кедейшілік қыспағындағы жұрт соңғы уақытта «әләулайыңды тоқтат, жетеді!» деп ашуға мінді. Ұйқыдан оянды.
Қазақстан үшін президенттік билік керек пе? Алдымен мемлекеттік биліктің бұл жүйесі және ең зор лауазымды иеленуші Н.Назарбаевтың жауапкершілігіндегі кемшіліктерді саралап көрейік.
Кадр мәселесінде. Жоғарыдан төменге қарай бағыныштылықтағы басқару жүйесі өзін ақтамады. Министрлер, әкімдер, мемлекеттік компаниялардың басшылары президенттен басқаның алдында жауап беруден босатылды. Жылына бір рет халық алдына шығып, кездескен болып көзбояушылық жасады. Ондай жиындарға қоғам белсенділерін, арыз-шағым айтатын тұрғындарды жолатпады. Сыбайласқан жемқорлар қазынадан бөлінген миллиардтаған қаржыны жымқырды, соның салдарынан әлеуметтік мәселелер шешілмеді. Салынған сапасыз құрылыстар, жолдар үшін ешкім жауапкершілікке тартылмады. Президент мемлекеттік жоғары лауазымдарға тағайындайтын адамдарды өзіне берілгендігіне қарап іріктеді, оның іскерлік, ұйымдастырушылық мүмкіндіктеріне басты мән бермеді. Ауыл шаруашылығы, денсаулық сақтау, білім және ғылым, мәдениет, экономика, әлеумет салалары бойынша министр болғандар жұмысты тұралатты. Олар жасаған реформалар бекерге ақша шашу, тұрақсыздық, жүйесіздік салдарынан соңына дейін жеткізілмеді.
Президенттің жарлығымен тағайындалған ұзын саны жетпістен асатын жоғары шенді шенеуніктер қылмыстық жауапкершілікке тартылып, сотталды. Мұндай жағдай Қазақстаннан басқа қай елде бар? Масқара! Н.Назарбаев қылмыскерлерді қызметке алған ба, әлде қызметкерлерді қылмыскер еткен бе? Екі жағдайда да ол заң алдында, қоғам алдында жауап беруі керек еді. Сотталғандардың ішінде үкімет басқарған премьер-министрлер – Ә.Қажыгелдин, С.Ахметов бар. Министрлер мен әкімдер, олардың орынбасарлары, компания басшылары: М.Әбілязов, С.Бүркітбаев, Ғ.Жақиянов, В.Храпунов, Ж.Күлекеев, Н.Исқақов, А.Мешімбаева, Т.Иманбаев, Е.Өтембаев, А.Рябцов, Ж.Досқалиев, Ө.Өзбеков, С.Баймағамбетов, Т.Ермегияев, Қ.Бішімбаев, А.Лукин, А.Мырзахметов, М.Жәкішев, А.Сабдалин және басқалары әртүрлі баптармен сотталды. Олардың арасында президентке қарсы келгені үшін саяси тапсырыспен істі болғандардың кімдер екені белгілі.
Жоғарғы соттың алты судьясы пара алғаны, заңсыздыққа барғаны үшін темір торға қамалды. Ұлттық қауіпсіздікті басқарған үш генерал – А.Мусаев, Р.Алиев, Н.Дүтбаев қылмыскерлер санатына қосылды. Тіпті Назарбаевтың тұмсығының астында жүрген, президент әкімшілігі бастығының орынбасары болған Б.Майлыбаев «тыңшы» болып шықты. Мемлекетті осындай күйге түсірген президенттің өзі сау ма деген күдік туады. Америкалық Гиффенді кеңесші етіп, қасында ұстағаны, «Қазақгейттің» әлемге әшкере болғаны туралы еске алсақ, Н.Назарбаевтың шетелдік шпионмен байланыс жасағаны үшін өз еркімен президенттіктен кететін жөні бар еді. Сондайлардан сақтанғаны шығар, президенттің, яғни жеке өзінің және отбасы мүшелерінің тергеуге алынбайтыны, заңмен жауапкершілікке тартылмайтыны туралы заң шығартып алды. Мұның атын не дейді? «Воры в законе» деген мұның жанында орта жолда қалатын шығар! Жоғарыдағы мысалдарға қарап, президенттік басқару жүйесін қылмыстық жүйе демеске не шара!
Демократия мәселесінде. Қазақстан демократия рейтингісі бойынша 167 елдің арасында 144-орында тұр.
«Республика», «Сөз», «Азат» газеттері, «Гулжан орг», «Адам бол» ақпараттық жобалары соттық қудалаумен жабылды. «Алға» партиясының, Қазақстан коммунистік партиясының жұмыс істеуіне мүмкіндік берілмеді, қудалауға ілікті
«Шекарасыз тілшілер»халықаралық ұйымы Қазақстанның баспасөз еркіндігі бойынша 180 мемлекеттің арасында 158-орынға құлдырағанын мәлім етті. Н.Мұфтақов, А.Шәріпжанов, Б.Дәрімбетов, С.Таужанов, О.Омаршанова сияқты тәуелсіз журналистерге қастандық жасалды, кейбірі жұмбақ жағдайда қаза тапты.
Президенттің саяси қарсыластары З.Нұрқаділовке, А.Сәрсенбайұлына қастандық жасауға саяси тапсырыс бергендер анықталмады. Демократиялық күштерге, қоғам белсенділеріне, оппозицияға, тәуелсіз журналистерге қысым көрсету, қудалау жылдан-жылға күшейді.
Халықпен қарым-қатынас мәселесінде. 2011 жылы Жаңаөзен мен Шетпеде, ресми дерек бойынша, 17 адам оққа ұшып, қаза тапты, жүзден астам бейбіт тұрғын, оның ішінде балалар мен әйелдер жарақаттанды. Еңбекақыларын қайта қарауды талап етіп, ереуіл жасаған мұнайшыларға дәл Тәуелсіздік күнінде қару қолданып, асқан қатыгездікпен оқ атылды, жаралыларды таяқтады. 37 жаңаөзендікті сотқа тартты. Бұл – адамзатқа қарсы жасалған ауыр қылмыс үшін жауапкершілік президент Назарбаевтың, ішкі істер министрі Қ.Қасымовтың мойнына артылады.
2016 жыл. «Жер сатылмасын, шетелдіктерге жалға берілмесін!» деп, ата-бабадан ұрпақтарына мұраға қалған жерді қорғағандарды билік қылмыскер санады. Макс Боқаев пен Талғат Аян Атырауда мыңдаған адамды митингіге шығарды. Конституциялық құқығын пайдаланғаны, жерді қорғағаны үшін бас бостандықтарынан айырылды. Республика бойынша өткен рұхсат етілмеген митингілерге, шерулерге, пикеттерге қатысты, ұйымдастырды деген айыптармен жүздеген адам әкімшілік жазаға тартылды.
2018 жылы ҚДТ сот шешімімен экстремистік ұйым саналды. Оның бағдарламасын қолдағандарды, әлеуметтік желіде пікір таратқандарды қуғындау, экстремистік, террорлық әрекеттерді насихаттады деген сылтаумен қылмыстық істі қолдан жасау, көк шар, ақ киім кигендерді күштік құрылымдардың көлікке жүкше тиеу науқандары қызу жүрді. Назарбаев – Әбілязов арасындағы бітіспес майданның құрбандығына айналған мыңдаған азамат қуғын-сүргінге ұшырады. Тергелді, тексерілді, аңдуға алынды. Мұндай масқара тірлікке жүздеген миллион теңге қаражат кетті. Полиция, прокуратура, сот мұндай түкке тұрмас істі көбікше көпіртіп, құмырысқадан динозавр жасап әлектенді. Бұл арада ұрылар мен қарақшылар, баукеспелер, алаяқтар еркіндікте білгендерін істеді. Зардабын халық тартты…
Бүгінгі Қазақстанда 37-нің елесі кезіп қана жүрген жоқ, ол жүздеген мың адамның қобалжуына, елден кетуіне, үрей мен сенімсіздікте өмір сүруіне мәжбүр етті.
Бұдан да сорақы деректер жеткілікті. Осылардың өзі біздегі президенттік биліктің және сол лауазымда ұзақ жылдар отырған адамның халыққа керексіздігін көрсетеді. Мемлекет пен халық тағдырын шешу бір адамның қолына берілген елде қауіп-қатер, бақытсыздық, әділетсіздік қатар жүреді. Сатқындық, опасыздық, моральдық азғындық, қарақшылық та сондай жерге үйір келеді.
Сондықтан бұдан арылудың жолы – демократия, халықтың өз таңдауын жасауға мүмкіндік берілетін өркениетті қоғам құру! Біз парламенттік- үкіметтік басқару жүйесін қалаймыз. Ол үшін бүкілхалықтық референдум өткізуді талап етеміз! Конституция елдегі тұрақтылықтың негізі болуы тиіс. Тұрақтылық пен даму тұңғыш президенттің арқасында жүзеге асып жатыр дейтін жалған ұғымнан арылатын кез жетті! Ата заңда ешкімге де артықшылық берілмеуі керек. Қолдан құдай жасау, жеке басқа табыну – санасы жетілмеген, алдануға бейім тұратын ынжықтардың ісі. Біздің халқымыз ондай емес.
Қазіргі Қазақстан жағдайында қосарланған билік пайда болды. Тоқаев президент қызметіне тағайындалды, ал Назарбаев Қауіпсіздік кеңесінің төрағасы қызметіне кірісті. Сондықтан бұны біздер, Құрылтайға қатысушылар, былай деп айтайық:
- «Нұрсұлтан Әбішұлы! Өзге өркениетті елде жоқ ұятты ісіңізді доғарыңыз! Қауіпсіздік кеңесін басқара алмаса, оған сенбесеңіз, уақытша мұрагер еткен адамыңызды босатыңыз, президенттікке сайлатпаңыз! Таңдау жасауды халықтың өзіне қалдырыңыз! Ел басқаратын адамдар жетерлік. Қанша қимасаңыз да, қоштасқыңыз келмесе де, биліктен біржолата кетіңіз! Бәрібір кететініңіз, халықтың кетіретіні айқын нәрсе. Өзіңізді алдамаңыз. Қош айтысыңыз билікпен. Өз еркіңізбен кетіңіз! Қиналмаңыз! Қинамаңыз! Генералдар Қасымов пен Кәрімовты ерте кетіңіз. Олар да қарасын батырсын!».
Біз өзіміздің азаматтық құқығымызды білуіміз және оны қорғай алуымыз, оны қорғауды мемлекеттік органдардан талап етуді үйренуіміз керек. Біз сонда ғана Азаттыққа, Еркіндікке, Теңдікке жетеміз! Алтынбек айтқандай, тәуелсіз елде тәуменді тұлғалар болмасын! Бейбіт жолмен, табанды түрде талап етумен, жұдырықтай жұмылып күресу арқылы біз Жеңіске жетеміз!
Рысбек СӘРСЕНБАЙҰЛЫ
