- Елімізде 2021 жылдың 10 қаңтарында өткен парламент сайлауына, азаматтық қоғам өкілдері қандай бағасын берді, сайлаудың ресми мәліметтері, тәуелсіз бақылаушылардың қолындағы деректерден қаншалықты алшақ, енді не істемек ойларыңыз бар деген сұрақтарымызды арқалап, танымал кинорежиссер, қоғам қайраткері Еркін РАҚЫШЕВТЫ 60 жасқа толған мерейтойымен құттықтаудың сәті түсіп, сұхбаттасып қайттық.
– Еркін мырза, жаңа сайланған парламенттің алғашқы сессиясы мен сіздің 60 жасқа толу датасы қатар келіпті. Тойдан бұрын, ой баққан азаматсыз: «сайлау» атты депутат тағайындау науқанының бағасын бір ауыз тұжырыммен қалай айтар едіңіз?
– Бұл жолғы сайлау, сайлау емес – алдау болды. Алдау болғанда да, бұрын соңды болмаған халықтың даусын ғана ұрлаған емес, дауыс беру құқынан айырған масқара сайлау болды. Үкімет ұлтшылдар мен оппозиция өкілдерінің бір де бір партиясын тіркемеген соң, халық кімге дауыс берерін, не істерін білмей абдырап қалды. Қысқасы, «қазаншының өз еркі, қайдан құлақ шығарса» дегендей, билік ойына келгенін істеп, керек пайыздарын жазып беріп, қалаған партияларын Парламентке өткізді.
– Сіз бұл сайлауда тағы да өткендегідей, Қосанов үшін «қырқысқан» қарапайым бақылаушылық қызмет қылдыңыз: не көрдіңіз, не білдіңіз? «Нұр отанның» нақты жинаған дауысы 50 пайыздан аспады деген тәуелсіз бақылаушылар жинастырған деректің «жаны» бар ма?
– Бұл сайлауда бұрынғы сайлауларда орын алған бюллетендерді топтап тастау сияқты заң бұзушылықтар көп болмады. Билік «елді шулатып не қыламыз, бәрібір керек дауысты жазып аламыз ғой» деген болуы керек. Солай жасады да. Дауыс санайтын кезде, көптегенсайлау учаскелерінде бақылаушыларды шығарып тастап, өздері қалаған дауыстарын жазып алды. Биліктің қитұрқы әрекеттерін түсінген халықтың бұл сайлауға деген сенімі болмады. Сондықтан да, сайлауға Алматыдағы халықтың шамамен 17-20% ғана қатысты. Ал, жалпы Республика бойынша «Нұр Отан» 40% да алған жоқ деп ойлаймын. Әділетсіз өткен сайлаудың қорытындысында Парламентке «Нұр Отан», «Ақ жол» және «халықшылдар» партиясымен бірге «Адал» мен «Ауыл» да өтуі керек еді. Тәуелсіз бақылаушылардың анықтауы бойынша, бұл екеуі де тиісті 7 пайыздық барьерден өтуге мүмкіндік беретін дауыс жинады. Қысқасы, бізде депуттатар сайланбамай, билі өз қалауынша тағайындайтынына тағы да көз жетті.
– «Тағайындау» дегеннен шығады: сайлаушылардың дауысы «сайлау өтті» деген сылтау үшін фикция – көзбояушылық болған жоқ па?
– Иә, сайлау өтті деген аты болмаса, бұл сайлау нағыз көзбояушылық сайлау болды. Бұл тарихта «халықты дауыс беру құқығынан айырған сайлау» деген атпен қалатын шығар. Ал оны ұйымдастырғандар мен сайлау комиссиясының мүшелері болашақ ұрпақтың алдында «қарабет» деген тізімге кіреді.
– Сіз қалай ойлайсыз: бұл өзі кімнің мүддесіндегі сайлау болды: соңғы 20-25 жылда авторитаризмге қораланған халықтың ба, Ақордада отырған Тоқаевтың ба, жоқ әлде «Кітапханаға» әбден бекініп алған Назарбаевтың режимін ұзарта түсудің сайлауы болды ма?
– Қазақты билеп төстеуді мақсат еткен Назарбаевтар отбасының ғұмырын жалғастыруды көздеген сайлау болды. Байлығымызды ұрлап-тонап байыған олигархтар мен миллиардерлердің қылмыстары мен ұрлығын ары қарай жалғастыруына ықпал етіп, солардың мүддесін қорғау үшін өткізілген сайлау болды. Халыққа қарсы заңдар қабылдайтын топтың мүддесін қорғайтын, әділетті қоғам орнатуды көздеген азаматтарды одан әрі қуғындап, соттауға жол ашатын сайлау болды.
– Дауыс берерден бірер күн бұрын Қасым-Жомарт Тоқаев реформалардың кезекті пакетін жүзеге асырамыз деген еді. Парламент сессиясының сықпытынан сол реформаның алғашқы лебін сезе алдыңыз ба?
– Президент Қасым-жомарт Тоқаевтың…
– Кешірерсіз, біздің газет Тоқаевтың тегіне «президент» деген лауазымды қосып жазуды тоқтатты. Редакция алқасының шешімі бойынша, бұдан былай газетте ол «Тоқаев» деп қана аталатын болды…
– Мейлі ғой… Сол Тоқаев шынайы реформа жасағысы келетін де шығар, бірақ оның сөзін елеп жатқан ешкім жоқ қой. Президент заң бойынша министр мен әкімді тағайындау үшін Нұрсұлтан Назарбаевтың келісімін алу керек болған соң, басқа не айтуға болады?! Тоқаевтың партиялар үшін Парламентке өту межесін 7 пайыздан 5 пайызға түсіру керек деген ұсынысынан не пайда, егер үкімет билікке қарсы оппозициялық немесе тәуелсіз партияларды тіркемеген соң? Одан кейін Назарбаевқа тәуелді парламент ол заңды, Тоқаевтың ұсынысын қабылдай қояр ма екен?! Қысқасы, үміт артқан Тоқаев та халықтың сенімінен айырылды.
– Мәжілісте – Нұрлан Нығматуллиннің, үкіметте – Асқар Маминнің бұрынғы лауазымдарында қалуы сізді қандай ой-жоралғыға жетелейді?
– Бұл ештеңе ауыспайды, бәрі өз орнында қалды деген сөз. Оның бір себебі – Дариға Назарбаева болуы да мүмкін. Сайлаудың қандай масқаралықпен өткенін, бүкіл әлем көріп отыр. Егер Дариға спикер немесе премьер-министр болса, шет елде артық әңгімелер көбейіп кетуі мүмкін. Сол үшін папасы бәрі тынышталғанша Дарикошын қозғамай-ақ қояйын деген болса керек. Нағыз ауыс-түйіс көп ұзамай Дариғаның лауазымды қызметке тағайындалуынан басталады деп ойлаймын.
– Сонымен, «сайлау» деген концерттік қойылым аяқталды, халық биліктің үш партияға бөліп берген пайыздарын үнсіз қабыл алған сияқты: енді бұдан арыда не болмақ, қоғам биліктің дегеніне мойынсұнып қала бере ме, жоқ әлде сіз құрамында жүрген «Ел мен жер» сияқты протестік қозғалыстардың басқадай ойлағаны бар ма?
– «Человек предполагает, а Бог располагает» деп, орыстар айтпақшы, бәрі биліктің ойлағанындай бола бермейді. Алланың қалауымен болады. Билік оппозициялық күштерге қысым жасағанымен, бәрібір көпке ұзамай оңбай жеңіледі. Ресейдің рубліне тәуелді теңгеміз соның артынан құнсызданады. Ұлттық қордағы, зейнетақы қорындағы ақшалар ұрланып бітуге таянды. Бұдан басқа да факторлар халықтың күнкөрісінің одан әрі қиындауына, алапат дағдарысқа алып келеді. Кәсіпорындар мен зауыт-фабрикалардың жұмысшылары өздерінің жалақыларын көбейтуді талап етіп, митингілерге шыққанда, билік ұлтшылдармен жылап көрісетін болады. Сол үшін де біз сайлау әділетсіз өтті деп мойымай, күресімізді жалғастыра беруіміз керек.
Өздеріңіз білесіздер, биылғы жылдың 31 желтоқсанында мораторий уақыты біткен соң, қолданыстағы жер кодексінің 24-бабында жазылғандай, жеріміз шетелдіктерге 25 жылға жалға берілетін болады. Ол жерлерді алдымен Қытай алатыны белгілі. Миллиондаған гектар жалға алған жерлерді игеру үшін, 100 мыңдаған қытайлардың келетіні анық, алғашқылары келіп те жатыр. Ол жерлерді 25 жылдан кейін қайтарып алу қиын болады. Бұндай жерлерін жатталға жалға беріп, кейін жерінен де, елінен де айырылып қалған мысалдар тарихта көп. Оның үстіне Ресейлік саясаткерлердің де біздің жерге көз алартуы жайдан-жай емес. Мұның барлығы алпауыт елдердің жерімізді бөліске салуды көздеген жымысқы саясаты. Сол үшін жерімізді ешкімге сатқызбай, шетелдіктерге жалға да бергізбеу үшін бір кісідей жұмылып, күресуіміз керек. Қазір біз жер заңын толықтай қайтадан жазып шықтық. «Ел мен Жер» қозғалысының басшысы, бұрынғы ауыл шаруашылық министрі, әкім болған Балташ Тұрсымбаев ағамыз және заңгерлермен бірге көптеген баптарға өзгертулер мен толықтырулар енгізіп, жаңа Жер кодексінің жобасын жасадық. Енді соны ел болып, Жер комитеті мен Парламентте қорғауымыз қажет.
– Биліктің тізгінін отыз жыл жеке-дара ұстап келе жатқан Назарбаев пен оның саяси режимі сіздің «көп ұзамайыңызға» көне қояр ма екен?
– Жоқ, бұл биліктің көп ұзамай кететіні анық, бірақ олар қашан кетеді деп, күтіп жата бермей, әрекет ете беру қажет. Билікпен күрес бір сәтке де тоқтамауы керек. Бүгінгі ұлттың азғындауы, білім мен денсаулық саласындағы сын көтермейтін кемшіліктер мен қателіктер, байлығымыздың ұрланып, жеріміздің сатылуы, халыққа қарсы отбасы туралы, крематорий жайлы тағы да басқа қабылданып жатқан заңдардың барлығы ұлтты жоюға бағытталған саясат деп ойлаймын.
Мен кейде, биліктегілердің қара бастарының қамын ойлайтын жемқорлықтарының соңы сатқындыққа алып келді ме деп ойлаймын. Әйтпесе, ұлтқа қарсы заңдар қабылдап несі бар? Бұл Батыс елдерінің алдында алған міндеттемелерін орындап жүр деген сөз. Сондықтан да біздің билік ОБСЕ-нің сайлау туралы айтқан ескертпелеріне пысқырмайды да… Себебі, оларға сайлауды әділ өткізсек, парламентке бізге бағынбайтын депутаттар барып, сендердің тапсырмаларың орындалмайды дейді. Біздікіндей халқы аз, бірақ қазба байлықтары жөнінен әлемдегі ең бай елдердің бірінде халықтың кредитке өмір сүруі ұлтты жойып, жерімізді сатып, тәуелсіздігімізден айыруға бағытталған зымиян саясаттың нәтижесі деп ойлаймын.
– Айтпақшы, «крематорий туралы» деген заңды қайдан алдыңыз? Ондай да жоба жасалып жатқаны ма?
– Былтыр «депутат» деп аталатын «халық жаулары» ауырған адамдардың органдарын рұқсатсыз алып, шетелге сатуға болады деген заң қабылдады. Енді ешкімнен сұрамай-ақ үкімет қазақтардың өкпе-бауырлары мен дене мүшелерін сатпақшы. Өлген адамдардың денесі жарамайтыны түсінікті, сол үшін тірі адамды өлтіріп, керегін кесіп алмақшы. Денсаулық сақтау министрлігі емделуі қиын, жазылмайтын науқастардың ғана дене мүшелерін аламыз дегенімен, бұлардан бәрін күтуге болады. Өткен жылы, індеттен қиналып жатқан науқастарға бар дәріні бермей, қоймаларға тығып қойғанынан мыңдаған қазақтар қырылып қалғанын білеміз. Сол кезде халықтың көпшілігі өз-өзін емдеп, аман қалды. Енді билік өлген қазақтарды көметін жер жоқ деп, өртейтін крематорий салып жатыр. Ол крематорийді адамды көметін жер болмағаннан емес, керек органдарын алғаннан кейін, қалай өлгенін жасыру үшін салып жатқаны түсінікті. Мұның бәрі Қытайдың ықпалындағы Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымының айтқанымен жасалуда.
– Назарбаев бұрындарғы бір сөзінде «елімізді дағдарыстан Қытай шығаратын болды» деп еді. Сонысы осы емес пе екен?!
– Өздерінің қолдарынан түк келмеген соң, енді тығырықтан Қытай құтқарады дейді. Қытай құтқармайды, керісінше құл қылады. Қытайдан қайыршы болып, ақша сұрап, тәуелсіздігімізге қауіп төндіргенше, аш жүргеніміз артық. Онсыз да, депутаттар заңды бұзып, Қытайдың өңдеуші компанияларын салықтан босатты. Енді жерімізді беруге жанталасуда. Алған кредиттерімізді қайтара алмаған соң, орнына жер беріп құтылмақшымыз ба? Әлде билік жерімізді Қытайға жалға беріп, көп ақша алып, экономикамызды дамытамыз деп ойлай ма? Билік бұған дейін, мұнайымызды, газымызды, алтын, күміс, мыс, қорғасын тағы да басқа қымбат бағалы қазба байлықтарымызды сатып байымағанда, енді жерімізді сатып байимыз деп ойлай ма?! Бұл жерді сату емес, бұл Отанды сату. Осылай билікке сеніп, ұйықтап жата берсек, ертең Қытай келіп, артымыздан теуіп оятады. Ол кезде бәрі кеш: ұлдарымыз құл, қыздарымыз күң болады.
– Дегенмен Тоқаевтың жарлығымен елді дағдарыстан құтқару жөніндегі комиссия құрылған еді, оның жұмысынан не хабарыңыз бар?
– Ондай комиссия жұмыс істеп жатыр дегенді құлағым естімеді. Бір нәрсе анық. Мына билік бізді дағдарыстан шығаруға мүдделі емес. Оған мың сан дәлел бар. Біреуін ғана айтайын. Былтыр індетке қарсы күреске деп, 14 млрд доллар ақша бөлінген еді. Соның 10 миллиардын орта және шағын бизнесті дамытуға жұмсаймыз, халыққа қажет тұрмыс тауарларын шығарамыз, жұмыс орындарын ашамыз деп еді. Бірақ, ол ақшаның барлығын өздерінің баяғы сауда-саттықпен айналысатын сауда орындары қымбат көлік сататын, элиталық үй салатын құрылыс компаниялары бөліп алды. Бір де бір тауар шығаратын фирма алған жоқ, бір жұмыс орны ашылған жоқ. Сол кезде BI Croup компаниясы Ковид індетіне қарсы аурухана салуға бөлінген 5,5 млрд теңгенің 4 миллиардқа жуығын ұрлаған дейді. Баяғыда ақшаның 20-30 пайызын ұрлайды дегенді естуші едік, енді қашатын күндері таянғанын сезген болар, бюджеттен бөлінген қаржының 70 пайызын ұрлауға көшкен сияқты.
– Осы арада мәңгілік сұрақ туындайды: «Енді не істеу керек?» деген…
– Қазір отбасы туралы заңға халық жаппай наразылық танытуда. Сол сияқты басқа да халыққа қарсы қабылданған заңдарды тоқтатуды биліктен талап ете беруіміз керек. Бір қиындық туса, «үкімет көмектеседі» деп, қол жаймай, әркім шамасы келгенше, тіршілік жасап, отбасын асырау үшін әрекет ету қажет. Бұл үкіметтің көп ұзамай, халықты емес, өздерін ойлауға шамасы келмейтін болады. Сол үшін жұмыссыз жүрген әр адам өзінің кәсібін ашып, бала-шағасын асырағаны дұрыс.
– «Халық» демекші, қалың оқырманға арнап, «Жүрегіңіз ауырмасын» деген кітап жазыпсыз. Кино мен азаматтық белсенділіктен бөлек, медицинаға көңіл аударуға не түрткі болды?
– Еліміздегі денсаулық сақтау саласының, емдеу жүйесінің мәз емес екенін барлығымыз білеміз. Жүрек ауруларынан елде жылына 40 мыңдай адам қайтыс болады екен. Бұдан басқа 3 миллионға жуық адам жүрек қан-тамыр ауруларымен ауырады. Мен өзім де жүрегім ауырып, бірнеше рет ауруханаға жатып шыққаныммен толық жазылмадым. Соңғы рет ауруханадан шыққанымда, «сендер мені дұрыс емдеп жүрген жоқсыңдар, емдесеңдер неге жазылмаймын» деп, дәрігерлерге қатты ренжіп кеткенмін.
Сол күннен бастап, жүрек ауруларын, оның шығу себептерін зерттей бастадым. Жапонияға барып, олардың кардиологтарынан жүрек ауруынан сақтанудың, оның алдын-алудың жолдарын үйрендім. Жапондардың айтуынша, жүрек ауруынан жазылудың 30 пайызы ғана дәрі-дәрмекке, ал қалған 70 пайызы аурудың алдын-алуға (профилактикаға) байланысты көрінеді. Бірақ біздің дәрігерлер жүрек ауруларының алдын алудың орнына, оны әлі де қалыптасқан жүйемен, дәрі-дәрмекпен ғана емдейтінін барлығымыз білеміз. Содан бері 5-6 жыл өтті, Құдайға шүкір, дәрі де ішпеймін, дәрігерге де бармаймын. Жинақтаған білім-тәжірибеммен көпшілікпен бөлісу үшін «Жүрегіңіз ауырмасын» атты кітап та жазып шықтым. Мұны айтып отырған себебім – қымбатшылық заманда ауыра қалсам, дәрігер емдейді деген көзқарастан арылып, әркім денсаулығына деген жауапкершілікті күшейтіп, аурудың алдын-алуды үйреніп алғаны жөн.
– Олай болса, жүрегінің сырқаты бар, шипа іздеп жүрген адамдар үшін сіздің телефон нөміріңізді газетке де жазып қоялық, өзіңізбен хабарласып кітабыңызды алатындай – 8-701-111-72-37.
– Жөн! Хабарласқан адам болса – мархабат!
– Сөз соңында сіз кинорежиссер болғандықтан, қазақ киносының жағдайы туралы сұрамауға болмас: біздің елде мемлекеттік тапсырыстан, тендерінсіз түсірілім жасау мүмкін бе?
– Кино саласының да басқа салалардан айырмашылығы шамалы. Былтыр кино орталығының басшысы 1 млн доллар пара алып, ұсталып, қылмысты болған еді. Қысқасы, мұнда да сол баяғы жемқорлық, тендердің төңірегіндегі талас-тартыс. Осыдан 4 жыл бұрын жапондармен бірігіп бір кино бастаған едім. Бірақ мен сияқты «бұзықтарға» үкімет ақша бермейді ғой. Соны әлі бітіре алмай жүрген жайымыз бар. Айта берсек, кино төңірегіндегі әңгіме таусылмайтын жыр.
– Ендеше, бұл тақырыпқа кейінірек қайтадан айналып соғармыз. Ал әзірге «ДАТ»-тың атынан сізді 60 жастық мерейтойыңызбен құттықтаймын! Ел үшін еткен еңбегіңіз талмасын! Сұхбатыңызға рақмет!
Азамат ШОРМАНХАНҰЛЫ,
«D»