Хасен ҚОЖА-АХМЕТ: БАСЫ БІРІГІП КЕТЕДІ ДЕП, БИЛІК ҚАЗАҚТАН ҚОРҚАДЫ

• Хасен ҚОЖА-АХМЕТ – қазақ халқы­ның ой-сана азатты­ғы мен елінің тәу­ел­сізді­гі үшін атқа қонып, кеңе­стік жүй­енің озбыр сая­са­ты­на 1970-жыл­дан ашы­қтан-ашық қар­сы шыққан, елдің еркін­ді­гі жолын­да қуғы­нға түсіп, бір­не­ше рет сот­ты болған аза­мат. Осын­дай күрес­ке жар­ты ғасыр­лық өмірін сарп еткен қайт­пас, қай­сар аға­ны «Жел­тоқ­сан көтерілісінің» кезек­ті жыл­ды­ғы қар­саңын­да өткен күн­ді тара­зы басы­на салған сұх­батқа шақы­рып, жау­а­бын оқыр­манға ұсы­нған­ды жөн көрдік.

– Хасен аға, «Жел­тоқ­сан, жел­тоқ­сан» деп жүріп, 70 жасқа да жет­тіңіз: өткен өмір­ге өкпе­ңіз бар ма?

– Өткен іске өкіне алмай­мын. 20 жасым­да қоға­мы­м­ы­зда ұлт­тық дис­кри­ми­на­ция, басқа да әділет­сіздік­тер бары­на көзім анық жет­кен­дік­тен, қия­натқа қар­сы күре­спей өмір сүре алмас едім. Әрине, 1986 жылғы Жел­тоқ­сан көтерілісі бүкіл қазақ, әлем куә болған оқиға. Оған да қаты­сып, 4 рет сот­талған­ды­қтан және оның шын­ды­ғын елге жария ету үшін бір­сы­пы­ра істер жаса­дық. Әйт­се де менің негіз­гі ақиқат, ұлт-азатты­ғы жолын­дағы күресім өткен ғасыр­дың 70-жыл­да­ры­нан бол­ды деп санай­мын. «Жас қазақ» ұйы­мын құр­мақ болып, «Оян, қазақ, Оян елім!» деп үнпа­рақ тара­тып, жиыр­ма­дан астам мақа­ла жазып: «Ресей­мен тере­зесі тең ел емес­піз, әлі де отар­мыз» деп, халы­ққа шын­ды­қты жет­кіз­гім кел­гені үшін 1977 жылы КГБ тұтқын­дап, екі жылға соттады. 

– Иә, бүгін­гі жастар біл­ме­уі мүм­кін: сол кезең­де кеңес өкі­метінің отар­лық сая­са­ты­на қар­сы шыққаңыз үшін 1977 жылы сая­си дис­си­дент ретін­де сот­тал­ды­ңыз, 1986 жылғы Жел­тоқ­сан толқуы­ның бел­сен­ді қаты­су­шы­сы әрі ұйым­да­сты­ру­шы­ла­ры­ның бірі деп таны­лып, тағы да қамал­ды­ңыз. Өнер жолын­да жүріп, сая­сатқа өміріңіздің біраз бөлі­гін арнадыңыз…

– Бала кезім­де музы­ка мама­ны, ком­по­зи­тор бол­сам деп арман­даған едім. 1965 жылы Алма­ты­дағы П.Чайковский атын­дағы музы­ка учи­ли­ще­сіне түстім, 1974 жылы кон­сер­ва­то­ри­яда оқы­дым. Әр кеш опе­ра теат­рын­да бола­ты­н­мын. «Сим­фо­ни­я­лық оркестр­дің дири­жері бол­сам!» деп те арман­да­дым. Әскер­де 1969–1970 жыл­да­ры болға­ным­да шови­ни­стер қаза­қты төмен­гі сорт­ты ұлт санай­тын әділет­сіздік­ті көзім көр­ген соң азаттық күресіне кіріс­кенім. Депу­тат болай­ын неме­се шене­унік болай­ын деген ойым бол­ма­ды: ол кез тәу­ел­сіздік иде­я­сы деп жақ ашқан үшін бас кететін. Халқым­ның тарихы­на қай­та­дан терең үңі­ле қарап, Ресей­ге өз еркі­міз­бен қосыл­маған екен­біз деп, тарих­тың жалған тұста­рын зерт­те­дім. 1972 – «Оры­стар­дың дүни­е­жүзілік жан­дарм болуға тыры­суы», «Одақ па, әлде отар ма?», «Халы­қтар­ды асси­ми­ля­ци­я­лау кім­дер­ге қажет?», «Ұлт мәсе­лесінің тари­хи-диа­лек­ти­ка­лық шеші­мі», т.б.тақырыпта 20-дан аса мақа­ла жазып, оны мәшең­ке­мен басты­рып, елге тараттым.

Осын­дай «қыл­мыста­рым» үшін Ресей-КСРО отар­шыл-тота­ли­тар­лық билік менің музы­ка­лық және әде­би шығар­ма­ла­рым­ды жари­я­ла­у­ы­ма 20 жыл бойы кедер­гілер жасап бақты. Енді «тәу­ел­сіз бол­дық» деген 30 жыл бой­ын­да Назар­ба­ев режи­мі сая­сат­та да, шығар­ма­шы­лы­қта да жолым­ды жауып келеді. Менің кітап­та­рым­ның басы­луы­на, күй­та­бақта­рым­ның шығуы­на қол ұшын бер­ген­дер – доста­рым Жолан Дәсе­нов, Тілес Қажы­ға­ли­ев, Еңіл­хан Меке­жа­нов, Қай­рат Заки­рья­нов, елде­гі т.б. аза­мат­та­ры­мыз. Қазір­дің өзін­де үйқа­мақта оты­рған­дай күй­де­мін. Биыл тамы­зда 70 жасқа келуі­ме бай­ла­ны­сты Пре­зи­дент әкім­шілі­гі­нен Берік Уәлидің қолы­мен Жазу­шы­лар одағы­на хат кел­ген. «Қаһар­ман­дар» қоры­ның бас­шы­сы, экс-сена­тор Сабыр Қасы­мо­втың ұсы­ны­сы­мен 21 мамыр­да ҚР Ғылым ака­де­ми­я­сы­ның Тарих инсти­ту­ты менің ұлт азатты­ғы жолын­дағы 1970 жыл­дар­дағы шығар­ма­шы­лы­ғым мен күресі­ме арналған кон­фе­рен­ция өткіз­бек еді. Алай­да наурыз айын­да пре­зи­дент ауы­суы­на, мез­гілі­нен ерте сай­лау өтуіне қаты­сты интер­нет­те пікір айтқа­ным­нан кей­ін, менің Жам­был облы­сын­да өте­ді деп өздері жос­пар­лаған 11 кез­де­суі­ме де, әлгі кон­фе­рен­ци­я­ның өткізілуіне де «жоғарғы» билік­тен тый­ым салын­ды. Өзім туып-өскен, мек­теп­те оқып, қыз­мет қылған Ақсу-Сарқанд аудан­да­ры­нан да, Семей­ден де Жазу­шы­лар одағы жол­даған хат­тарға жау­ап та кел­меді. Бар айтқа­ным – бұры­нғы сай­ла­у­лар­дың қалай әділет­сіз өткені, сол сөзім билік­тің шым­бай­ы­на бат­са керек. Міне­ки, 50 жыл бойы тота­ли­тар­лық, өктем­шіл-зор­лы­қ­шыл билік жүй­есі­мен күрес­кен­де­гі нәти­же. Мұның себебі, «Қыс ішін­де біраз қаз, Кел­ген­ме­нен бол­мас жаз», – деп Ахмет Бай­тұр­сы­нұ­лы айтқан­дай, көп­шілік қазақ аза­мат­та­ры­ның өз құқы­ғы үшін күре­су­ге енжар­лы­ғы­нан дер едім.

– Жет­піс жастың соңғы отыз үш жылы Жел­тоқ­сан­ның тарихы­мен сабақ­тас екен: осы көтерілістің ақиқа­ты толық ашыл­ды деп ойлай­сыз ба? Ашыл­маған ақтаң­дақ қан­дай жәйт?

– Бірін­ші­ден, ақтаң­дақты ашай­ын деген ой әу-бастан билік­те болған да емес. Билік­тің Жел­тоқ­сан­ды зерт­теу-тек­се­ру комис­си­я­сын құрған­дағы мақ­са­ты – халы­қтың ашу-ыза­сын уақыт­ша тарқа­тып, қоғам­ды алдарқа­та тұру ойы­ны бол­ды. Түр­ме­ден боса­ты­лған соң, «Жел­тоқ­сан» ұйы­мын құр­дық, ұйы­мға жетек­ші де бол­дым, көтеріліс­ке қаты­сты жүз­ден аса мақа­ла да жаз­дым, үндеу тарат­тық. Қан­ша­ма митин­гілер ұйым­да­стыр­дық – одан ел-жұрт хабар­дар. Ал атал­мыш комис­си­я­ның құра­мы­на бізді кір­гіз­беді, «депу­тат­тар тек­се­руі керек» десті, заң­нан хаба­ры жоқ ақын­ды комис­си­яға төраға қыл­ды. Комис­сия мүше­лерінің басым көп­шілі­гі – бұрын «КГБ», «МВД»-да қыз­мет етіп, жел­тоқ­сан­ды­қтар­ды жаза­лаған­дар бол­са, билік басын­да соларға бұй­рық бер­ген, Мини­стр­лер кеңесінің төраға­сы болған Назар­ба­ев отыр­са – шын­дық қалай ашылмақ?!

1986 жылы көтеріліс басталған 17 жел­тоқ­сан күні бүгін­де марқұм Жарқын Шәкәрім, режис­сер Ерсай­ын және мен үше­уміз алаңға барып, мін­бер­ге шығып, кел­ген 200-дей адам­дар­дың қан­дай талап қой­ға­нын көр­дік. 25 жыл бойы түй­генім­ді 2011 жылы «Рес­пуб­ли­ка» газетін­де­гі сұх­ба­тым­да айтқан­мын. 2018 жылы жазған «1986 жылғы Жел­тоқ­сан көтерілісі қалай ұйым­да­сты­рыл­ды?» деген елдің, өзім­нің бұрын-соң­ды пікір­лерін қор­тын­ды­лап жазған шығар­мам­да жазған­мын. Қысқа­ша айт­сам: 1985 жылы КСРО жаза­ла­у­шы орын­да­ры жасаған «Метель» опе­ра­ци­я­сын сынақтан өткі­зу үшін, Гор­ба­чев, Назар­ба­ев және басқа­сы келісіп, қаза­ғы аз қала – Алма­ты­ны таң­даған. Бірақ әлгі ұйым­да­сты­ру­шы­лар қаза­қтың өз елін­де өз ана тілін­де сөй­лей, оқи алмай, аста­на­сы Алма­ты­да үйсіз, күй­сіз ашы­нып жүр­ген жағ­дай­ын ескер­ме­ген. Мұның үстіне ұлты бөтен Кол­бин­ді қаза­ққа бірін­ші бас­шы етіп басқа оты­рғы­зға­ны намысқа тиді. Қона­ев, Назар­ба­ев, Кама­ли­де­но­втар: «Қой­дан жуас, әсі­ре интер­на­ци­о­на­лист» деп Мәс­ке­уді сен­дір­ген қаза­қтың басы былай­ша бірі­гіп, алаңға лап қояды деп ойла­маған. Олақ билік осы­лай­ша өзі «ойнай­мыз деп, от шығарған». Толы­ғын интер­нет­тен оқи аласыздар.

– Бұры­нғы Одақта болған елдер кеңе­стік режим қол­дан жасаған қызыл қырғы­нға өз баға­сын бер­ді (Виль­нюс, Тби­ли­си, Баку көтерілістері), халқы­ның сана­сы мен зер­десін ком­му­ни­стік зардап­тан жуып-шаю науқа­нын еңсеріп таста­ды. Ал біз­де жеке­ле­ген қоғам­дық ұйым­дар өз шама-шарқын­ша өткізіп жатқан ұсақ-түй­ек шара­лар­дан басқа мем­ле­кет­тік тұрғы­да әре­кет жоқ. Осы­ның себебін сіз қалай түсін­дірер едіңіз?

– Себебі – кеңес кезін­де Мәс­ке­удің қолы­мен қой­ы­лған Одақтағы бірін­ші басшылар-«марионеткалар» бүгін­де көп елдер­де қыз­мет­тен кет­ті. Олар­дың кетуіне халы­қтың ерік-жігерінің ықпа­лы бол­ды. Тек Қаза­қстан­да ғана билік басын­да әлі де сол, Кремль тағай­ын­даған «көнекөз» оты­рған­ды­қтан, ол, әрине, қожай­ы­ны­ның да, оның бұй­ры­қта­рын орын­даған өзінің де артын ашпау үшін, сол баяғы тота­ли­тар­лық өктем­дік­ке салып, бұры­нғы-соң­ды сая­си репрес­си­я­лық қыл­мыста­рын жария бол­дыр­мауға бар күшін салып келеді. Мұн­дай аху­ал­ды өзгер­ту де, әрине, халы­қтың өз қолын­да, өз бел­сен­ділі­гіне бай­ла­ны­сты. Бол­ма­са, «Бұға бер­сең – сұға береді».

Бүгін­де біз бәрін «ком­му­ни­стік жүй­е­ге» жаба­мыз, ал оған дей­ін Ресей пат­ша­лы­ғы да қазақ халқы­на талай гено­цид жаса­ды емес пе? Мәсе­ле – оры­стың импе­ри­я­лық шови­низ­мін­де жатыр. Ал ком­му­ни­стік жүйе билік­тен кет­кеніне 30 жылға таяп­ты, жағ­дай­ы­мыз түзел­гені кәне?! Менің­ше, бұл –өздерін «ком­му­нис­піз» я «капи­та­л­ис­піз», тағы бір­деңе­міз дей­тін­дер­дің, шын мәнін­де, ниет­терінің қана­у­шы­лық сипатта болуы­нан. Билік­те­гілер. Қайт­сем де билік­ті уысым­нан шығар­ма­сам, өзге­лер­ден көп аса­сам дей­тін бұзық ниет­тілер­дің кесірі халы­ққа ауырт­па­шы­лық әке­летінін тарих­тан біле­міз және сан елде бүгін­гі ұрпақ та басы­нан өткеріп отыр.

– Жел­тоқ­сан тура­лы әңгі­ме қозғаған­да, көтеріліс­ке бай­ла­ны­сты құжат­тар­дың толық жария бол­мауы­на «кет­се де, кет­пе­ген» пре­зи­дент Нұр­сұл­тан Назар­ба­ев­тың тіке­лей қаты­сы бар, әрі сол құжат­тар­дың дере­гін бола­шақ ұрпаққа жет­кіз­беу үшін, тари­хи мұрағат­ты жой­ып жібер­ді деген пікір­дің жаны бар ма?

– Кеңес Одағы ыды­раған кез­де-ақ, 1991 жылы, Орта­лық Коми­тет­тің (ЦК) архивін Назар­ба­ев өзі «жеке­ше­лен­діріп алып­ты» деп есті­ген­біз. Құжат­тар­ды толық жой­ды ма, өзгер­тіп, қай­та жаз­дыр­ды ма – ол жағы белгісіз.

Басын­да ел-жұрт Жел­тоқ­сан көтерілісінің ақиқа­тын ашу мәсе­лесін қат­ты қол­даған еді. Жел­тоқ­сан комис­си­я­сы құры­лған соң, ашуы, бел­сен­ділі­гі басы­лып, бұл істің арты сиы­рқұй­ым­шақта­нып кет­ті. Кей­ін­нен қоғам­да Жел­тоқ­сан көтерілісі қазақ халқы­ның тари­хи оқиға­сы емес, сот­та­лып кел­ген 99 адам­ның мәсе­лесі сияқты көзқа­рас пай­да бол­ды. Қаза­қтың енжар­лы­ғы­ның кесірі тағы тиді. Бал­тық бойы елдері мен Кав­каз­дағы жұрт­тың жігері бой­ы­мы­зда бол­са, бұл күні демо­кра­ти­я­ның ауы­лын­да жүрер ме едік? Бізді қама­тып, сот­татқан тота­ли­тар­лық жүй­енің қыз­мет­кер­лері, солар­дың бала я неме­ре­лері әлі билік басын­да отыр. Бір­де-бір жел­тоқ­сан­дық аза­мат­ты пар­ла­мент­ті былай қой­ған­да, ауыл­дық, аудан­дық дең­гей­де­гі мәс­ли­хат депу­тат­ты­ғы­на да жолат­пай­ды. Тәу­ел­сіздік дегені­міз осы ма?

– Қаза­қстан­дық билік­тің ымдап жасаған иша­ра­сы­на қараған­да, сая­си қуғын-сүр­гін тарихы­на мем­ле­кет­тік мән-маңыз беріл­ме­уінің себебі – КСРО-ның мұра­гері сана­ла­тын Ресей­дің шамы­на тимеу әре­кеті жатқан сияқты. Тәу­ел­сіз мем­ле­кет тұрғы­сы­нан алған­да, мұн­дай сақтық сая­са­ты елдің отар­лық, құл­дық пси­хо­ло­ги­ядан құлан-таза ары­луы­на залал­ды жағ­дай екенін айта ала­мыз ба?

– «Мен ішпе­ген у бар ма?» деп Абай айтқан­дай, қазақ айту­дан кен­де емес­піз. Бірақ тек айту­мен іс оңал­май­ты­ны­на көз жетер кез бол­ды емес пе?! Сол айты­лған мәсе­лені көп болып ұйым­да­сып істеу қажет, көп­тің қол­да­уы қажет.

 Бар­лы­ғы Мәс­ке­удің қыл­мысы деп, жау­ап­кер­шілік­ті өзі­міз­ден ары итеріп қой­ға­ны­мы­з­бен, көп қасірет­тің себебінің басы өзі­міз­ден басталған. Жер­гілік­ті орын­да­у­шы­лар халы­қтың сана­сы­на «шын­дық ашы­ла­ды деген ой кел­месін» деп, құл­дық кіріп­тар­лы­қты сақтап қалу үшін тыры­сып бағуда.

– Осын­дай жағ­дай­да Ақор­да билі­гі елде­гі ұлт­тық-пат­ри­от­тық қозға­лы­стың пәр­меніне сүй­еніп, ел ішін­де­гі толқу­лы жағ­дай­ды сыл­та­у­ра­тып, бүгін­гі пут­ин­дік Ресей­ге өз тала­бын көл­де­нең тар­тып, сая­си мой­ын­сұ­ну­дан құты­луға мүм­кін­ді­гі бар ма?

– Жоқ! Крем­ль­ге қол-аяғы маталған Назар­ба­ев тұрған­да, қаза­қтың көзі ашы­ла қой­мас. Ол аздай, көр­ші Қытай­ға, арғы­сы – АҚШ-қа да өзі жабысып бай­ла­нып отыр. Өйт­кені осы үш мем­ле­кет­тің бас­шы­ла­ры да Қаза­қстан­ның бай­лы­ғын тона­туға жол ашқа­ны үшін Назар­бав­тың билік­те өле-өлген­ше қалуы­на, одан кей­ін де осын­дай бір «мари­о­нет­ка­лар­дың» билік­ке келуіне мүд­делі болып отыр.

Айт­пақ­шы, өрке­ни­ет­ке ұмтыл­ды деген демо­кра­ти­я­лық елдер­дің елшілері мені «Назар­ба­ев­ты сынаған адам» деп қабыл­да­удан бас тар­та­ды. Тіп­ті Укра­и­на­ның өзі ат-тонын ала қашты. АҚШ елшілі­гі 90-жыл­дар­дың басын­да апта сай­ын шай­ға шақы­ра­тын. 1993–94 жыл­да­ры мұнай мен газға қол­да­ры жет­кен соң, есік­тері тарс жабылды.

Назар­ба­ев­ты кім сына­май­ды, ғалам­тор­ды ашып қал­саңыз, балағат­таған жұрт­та есеп жоқ. Олар­дың айтып жатқа­нын­дай анайы, дөрекі сөз­дер, әрине, менің лек­си­ко­ным­да жоқ, айт­сам – нақты дерекке жүгінемін.

Ойлап қара­сам, оның менің ұлт азатты­ғы үшін күрес жолым­ды, тіп­ті шығар­ма­ла­рым­ның да наси­хат­та­луы­на жол­дар­ды жабу себебі менің оны сынаға­ным­да ғана емес сияқты. Естеріңіз­де болар, кезін­де Назар­ба­ев­тың: «Зачем нам неза­ви­си­мость?! От кого мы хотим быть неза­ви­си­мым?!» деп, Қаза­қстан тәу­ел­сізді­гін жари­я­ла­май, одақ­тас рес­пуб­ли­ка­лар­дың ең соңын­да қалға­ны­мыз? Ал бүгін елге тәу­ел­сіздік­ті өзі әпер­ген сияқты сай­рай­ды. Егер қазір халы­ққа шын­дық айтыл­са, Ел тәу­ел­сізді­гі үшін менің үш рет сот­талға­ным, алаңға шығып, қаны төгіл­ген жел­тоқ­сан­ды­қтар екені аны­қта­ла­ды. Бірақ Назар­ба­ев­тың пен­де­шілі­гі, іштар­лы­ғы тарих дөң­ге­ле­гін кері айнал­ды­ра алмай­ды, бүгін бол­ма­са да, ертең шын­дық айты­ла­ды, жаман ниет әшкереленеді.

– Қаза­қстан халқы назар­ба­ев­тық режим­нің езгісі­нен құты­лған кез­де Еру­а­зи­я­лық және Кеден­дік одақтар­дан шыға ала­ды деп ойлай­сыз ба?

– Оған күмәнім жоқ. 2011 жылғы жобам­да: «Пре­зи­дент сай­ла­уы әрдай­ым мерзі­мі­нен бұрын өте­ді, ешбір үміт­кер өзінің бағ­дар­ла­ма­сын жазып та, жари­я­лап та үлгір­мей­ді, сон­ды­қтан ел ішін­де «Назар­ба­евқа бала­ма жоқ» деген пікір қалып­тасқан. Ерте­рек бағ­дар­ла­ма жазып, елге қазір­ден бастап тара­та берің­дер», – деген едім.

 1993 жылы Люк­сем­бург­та марқұм Шыңғыс Айт­ма­тов­пен кез­дескенім­де: «Назар­ба­ев­ты сынай­сыз, оның орны­на келетін кім бар?» деп сұраға­ны бар. Мен: «Қона­ев­ты алып тас­та­сақ, орны­на оты­ра­тын қазақ жоқ деп Кол­бин­ді жібер­ген Мәс­ке­удің ойын айтып тұр­сыз. Он мил­ли­он қаза­қтың ішін­де ел басқа­руға лай­ы­қты он ұл туа­тын ана жоқ деп пе едіңіз?» дегенім­де, Шыңғыс аға менен кешірім сұраған еді.

 Әлгі 2011 жылғы бағ­дар­ла­мам­да: «Бір-бірі­мен соғы­су үшін дай­ын­да­лып, текетірес­кен үш импе­рия – Ресей, Қытай мен АҚШ-тың орта­сы­на неге кіріп кетуі­міз керек? Жері­міз жоқ па, бай­лы­ғы­мыз жоқ па? Швей­ца­рия сияқты ешкім­нің соғыс бло­гы­на ара­лас­пай, өз жөні­міз­бен жүр­сек, біз­ге кім кедер­гі?» деген пікір­лер айтқан едім. Алай­да бүгін­гі жемқор­лық жай­лаған жүйе ондай күн­ге жет­кі­зе қоюы екіталай.

Бұл билік мил­ли­ард­таған қары­зды әр қаза­қстан­ды­қтың мой­ны­на іліп қой­ды. Аме­ри­ка­лық Халы­қа­ра­лық қаты­на­стар жөнін­де­гі кеңе­стің сарап­шы­сы Джон Пер­кинс «Испо­ведь эко­но­мич­ско­го убий­ца» деген кіта­бын­да былай деп жазып­ты: «Мем­ле­кет басын­дағы пре­зи­дент­тер­ді қорқы­тып, қары­зын жеті есе­ге жалған өсіріп, қолын қой­ғы­зып, қары­зға баты­ра­мыз. Қолын қой­ған­дар­дың билік­те оты­руы­на өмір бойы кепіл­дік бере­міз». Біздің қары­здың түп-төр­кіні қай­дан шықты десеңіз, міне – осы! Ал Назар­ба­ев бол­са, эко­но­ми­ка жақ­са­рып келеді деп жар сала­ды, олай бол­са, сыр­тқы қары­зы­мыз жыл сай­ын азаю орны­на, неге өсіп бара­ды? Көп мәсе­ле­лер­дің себебін зерт­теп, 2015 жыл­дың басын­да «Адам­зат қай­да бара­ды?» деген кітап­ша жазған­мын. Егер Назар­ба­ев өзі дик­та­тор болу­ды қала­май, күл­лі билік­ті өз уысын­да ұстап отыр­ма­са, эко­но­ми­ка­лық-қар­жы­лық мәсе­ле­лер­ді сала­лық мини­стр­лік­тер­ге тап­сыр­са, оны еш шетел­дер әлгін­дей қорқы­тып, жалған қары­зға қол қой­дыр­та алмас еді. Қазақ мұн­ша­ма қары­зға бат­пас еді.

Ал қазақ ел болу, жағ­дай­ын оңал­ту орны­на: «Бұдан жаман күн­де де той­ға барған­быз, соғы­сты да, ашты­қты да көр­ген­біз» дей­ді. Бірақ ол кез бен бұл заман сая­са­ты басқа­ша. Кеше­лері ата-баба­мыз най­за­ның ұшы­мен елін-жерін қорға­ды. Ел бай­лы­ғы­на ешкім­нің қолын сұқтыр­ма­ды, ел ішіне бөтен жұрт­ты кір­гіз­ген жоқ, мына­дай сыр­тқы қары­зға батыр­ма­ды. Ал «тәу­ел­сіз бол­дық» деген заман­да өзге­лер­ге отар­дағы­дан бетер жем бол­дық. Жол мен үй сала­тын – қытай мен өзбек, құры­лыс сала­тын – үндіс, мұнай өндіретін – қытай мен аме­ри­кан­ды­қтар. Сон­да қаза­қтан жұмыс­шы табыл­маға­ны ма?

– Осы сөзіңіздің жаны бар, жол салға­ны былай тұр­сын, көр­ші Қытай да өз қаза­ғы­мы­зды сая­си гено­цид­ке ұшы­ра­тып жатыр. Билік бол­са, Қытай­мен досты­қты кесе-көл­де­нең тар­тып, қаза­ққа ара­ша түсе алмай отыр. Көр­шілер­ге деген «сауы­сқан­дай сақ» сая­сат кім­нің мүд­десін көз­дей­ді деп ой түйдіңіз?

– Бұл – тек билік­те оты­рған «отба­сы­ның» мүд­десін көз­дей­тін мәсе­ле. Аузын ашса, тақтан таяр­дай күй­ге өзін-өзі кіріп­тар еткен. Я, бұл қазақ халқын түп-тамы­ры­мен жоюға арнайы жос­пар­ла­нып, келісіл­ген сая­сат сыңайы бар. Мәсе­лен, еврей­лер мен оры­стар әлем­де­гі өз қан­даста­рын мем­ле­кет­тік дең­гей­де қорғай­ды ғой. Өз басы­ның қамын күйт­те­ген бас­шы өзгені қорғай­ды деген­ге кім сенеді? Эко­но­ми­ка­лық та, руха­ни да күй­зел­тудің зардаб­ын қазақ тар­тып отыр.

– Елі­міз­де­гі қоғам­дық бір­ле­стік­тер, оның ішін­де «жел­тоқ­сан­ды­қтар­дың» әртүр­лі ұйым­да­ры әле­умет­тік-тұр­мыстық дең­гей­ден ары аса алма­ды, сая­си күш ретін­де өздерін таны­та біл­се, Жел­тоқ­сан – «көтеріліс» ретін­де таны­лып, сая­си мәр­те­бе­ге ие болар ма еді деген қоғам­дық пікір­ге нен­дей ой қосасыз?

– Шынын айту керек, түр­ме­ден шыққан соң, жел­тоқ­сан­ды­қтар­дың ұйы­мын құрған кез­де орта­мы­зда сот­талған­дар­дан 6–7 жігіт қана жүр­ді. Өзгесі ауыл­да­ры­на кетіп, жан-жаққа тара­ды. Сон­ды­қтан бұл мәсе­ле­де жел­тоқ­сан­ды­қтарға сал­мақ салу артық сияқты. Олар өз хал-қадірін­ше елдің жүгін арқа­лай біл­ді. Алға­шқы леп­тің әре­кеті орас­ан бол­ды, митин­гілер­ді де көбейт­тік, қол­да­у­шы­лар­дың қата­ры да мол бол­ды. Кей­ін­нен әле­умет­тік-тұр­мыстық мұқтаж­дық мәсе­лесі күш-жігері­мізді әлсірет­ті. «Тәу­ел­сіздік­ке қол жет­ті, енді жары­лқай­мыз!» деген билік­тің өтірі­гіне де көп­шілік сеніп қал­ды. Оған билік басы­нан әлі күн­ге дей­ін кет­пе­ген тота­ли­тар­лық жүй­енің қысы­мын жалға­сты­ру­шы­лар да, қаза­қтын тым сен­гі­шті­гі де кінәлі деп санаймын.

– Мәсе­лен, басқа – басқа, ал ұлт­тық-пат­ри­от­тық ерік-жігері тасып жүретін, «Жел­тоқ­сан» атын жамы­лған бір­ле­стік­тер бір-бірі­мен ырду-дыр­ду болып, реті кел­се тіре­се кетіп, бір-бірі­мен жаға жыр­ты­са­ты­ны қалай?

– Әуел­де Жел­тоқ­сан­ның бір ғана ұйы­мы бол­ды, 1992 жылы қыр­күй­ек­тің басын­да Мұх­тар Шаха­нов пен Аман­жол Нәлі­ба­ев ұйым­ды екі­ге бөліп, «Жел­тоқ­сан жаңғы­ры­ғын» құр­ды. Менің нара­зы­лы­ғы­ма «Екі аттас ұйым­ның болуы заңға қай­шы емес» деген Әділет меке­месі, кей­ін­нен біздің «Жел­тоқ­сан­ды» жабуға күш сал­ды. 1993 жылы «Азат» қозға­лы­сы­на кет­тім де, қазір саны онға жет­кен Жел­тоқ­сан ұйым­да­ры­мен көп араласпаймын.

– «Азат» демек­ші, жоға­ры­да қой­ы­лған сұрақтар­дың ортақ бір жау­а­бы: 90-жыл­дарғы «Азат» қозға­лы­сы­нан кей­ін­гі 10–20 жыл ішін­де елде­гі ұлт­тық негіз­де­гі қоғам­дық ұйым­дар біры­ңғай сая­си күш­ке айна­ла алма­ды. Олар­дың бір сая­си ұйы­мға бірі­ге алмау себебін айта ала­сыз ба?

– Біз өзге ел сияқты ғасыр­лар бойы капи­та­ли­стік жүй­е­де болған, қар­жы­лы адам­да­ры көп мем­ле­кет емес­піз. Соци­а­ли­стік казар­ма­дан шыққан, бір айлы­қтан екін­ші айлы­ққа дей­ін күнін көр­ген халы­қ­пыз. Басын­да кеңес кезін­де­гі қыз­меті­міз бар, азын-аулақ жалақы­мыз бар деп, ұйым құр­мақ болып талап­тан­дық. Сөйт­сек, оты­ра­тын кең­сенің ақы­сын, шыға­рып жатқан газеті­міздің шығы­нын төле­уі­міз керек бол­ды. Ел ара­лап, жиын өткі­зу үшін, адам жинау үшін, олар­дың жол шығы­нын өтеу үшін қар­жы керек. Тиын-тебен іздеп, әбден шар­ша­дық. Билік я оның қол­да­уы­на ие болған­дар ғана пар­тия құра ала­ды қазір. «Азат» пен «Жел­тоқ­сан­ның» бір­не­ше ұйы­мға жік­теліп кетуіне де билік­тің тех­но­ло­ги­я­лық сая­са­ты кінәлі. «Бөліп ал да, билей бер­дің» кебі.

– Бұл сөзіңіздің жаны бар. Ал ұлт­тық негіз­де­гі пар­ти­я­лар­ды ресми тір­ке­у­ге алғы­сы кел­мей­тін билік­тің басты қорқы­ны­шы неде деп ойлайсыз?

– Билік қаза­қтан, ұлт­тық ұйым­нан қат­ты қорқа­ды. Өйт­кені елдің жағ­дай­ын оңал­ту үшін, әділет­ке жету үшін тын­бай күре­сетін – тек қана қаза­қтар. Өзге­лер­ге бәрібір – кел­ген жағы­на кетуі оңай. Сон­ды­қтан бүгін­гі билік қаза­қтың басын қос­пау, рухын көтер­меу үшін бар күшін салып отыр.

Биле­ушілер­дің мақ­са­ты – халқын ештеңенің бай­ы­бы­на бар­май­тын, тегін біл­мей­тін тобы­рға айнал­ды­ру. Сон­ды­қтан елді өзін-өзі басқа­ру теті­гін халы­қтың қолы­на бере қоюы қиын. Керісін­ше, сая­си пар­тия құры­ң­дар деп алып, оған өзінің үстем­ді­гін жүр­гі­зу тиім­ді. Тара­ту керек бол­са – тара­та­ды, сай­ла­у­ға қаты­сты­рғы­сы кел­ме­се – ілік табады.

– Енде­ше елдің рухын көте­ру­ге жәр­дем етер қан­дай баста­ма айтар едіңіз?

– Мен «Түрік­тер» деген үш том­ды­ғым­ның еке­уін жазып шығар­дым. Мақ­са­тым – өткен тарихы­мы­здағы ата-баба­ла­ры­мы­здың ерлік істерін ашып көр­се­ту арқы­лы қаза­қтың, жал­пы түрік халы­қта­ры­ның рухын көте­ру. Мыса­лы, отар­шыл­дар­ды моңғол деп жүр­ген Шыңғыс хан шын мәнін­де түрік­тің Қият руы­нан, ал ерте­де, ХІІІ ғасыр­да керей, най­ман, жалай­ыр, қият, қоңы­рат, т.б. шығыс түрік рула­рын құрған Мен­гу ел мем­ле­кетінің атын Евро­па зерт­те­ушілері «мон­гол» деп бұр­ма­лап, этнос аты деп шатасқан.

Мем­ле­кет­тік бас­па­лар кітап­ты шыға­ру­дан қаша­ды, білім­ді аза­мат­тар көмек қолын созу­да. Билік тара­пы­нан халы­қтың рухын көте­ретін еңбек­ті наси­хат­тай­ық деген ниет жоқ, керісін­ше – қаза­қтың рухы көтеріліп кете­ді деп үрейленеді.

Бұл кітап бола­шақ ұрпақ үшін қажет. «Рус­ский язык –древ­не­тюрк­ский» деген кіта­бым­да ешқан­дай да орыс тілінің бол­маға­нын дәлел­дедім. Кітап­ты Қаза­қстан­дағы орыс-казак ұйы­мы­ның ата­ма­ны Ю.Ф.Захаровқа апа­рып едім, басын­да сен­беді. Мені Мәс­ке­у­ге апа­рып, төрт күн бой­ы­на кел­ген орыс ғалым­да­ры­на делел­де­генім­нен соң мой­ын­дап, өзі деме­уші болып, кітап­ты екі рет шыға­рып бер­ді. Мем­ле­кет­тік қазақ тілінің мәр­те­бесін тек айқай­мен емес, ғылы­ми негіз­де дәлел­де­ген осы жаңа­лы­ғым­ды да халы­ққа наси­хат­та­май, билік тым-тырыс қалып отыр.

Тарихы­мы­зды, қаза­қтың тілін, т.б. ұлт­тық қаси­ет­тері­мізді наси­хат­тау орны­на билік: «Кеше отар бол­дың, ашты­қтан, соғы­стан қырыл­дың» деп, «бүгін­гі күн­ге тәу­ба де» деген наси­хат­ты жүр­гізіп жатыр.

Пар­тия құру – ойын сияқты мәсе­ле. Біздің елде билік пар­тия құру­ды ауы­з­бен айта­ды да, оны тір­кет­пе­удің бар­лық кедер­гісін жасайды.

Сая­сат­тың сая­са­ты сол – ата-баба қоны­сы­на ие болып, жер­гілік­ті өзін-өзі басқа­ру әдісіне көшу керек. Билік бол­са, мем­ле­кет­ті күшей­те­міз деп, бюро­кра­ти­я­ны күшей­тіп, «Әкеңді жау шап­са, қоса шап» деген­дей, жемқор­лы­ққа басы-бүтін еніп кет­ті. Өздері тонап-тала­пай­ла­у­ы­мен қой­май, елі­міз­ге Қытай­дың зауы­тын көшіріп әке­лу­ге кірісті. Тағы да, кеше­гі оры­стар­дай, ата-баба мола­сы жатқан жер­ді қопа­рып, құры­лыс сала­ды, егін егеді, біл­генін жасай­ды. Индо­не­зи­я­ның жар­ты­сы, Ауған­стан толы­ғы­мен өзін-өзі басқа­рып келеді. Билік­тің тота­ли­тар­лық басқа­руы­нан құты­лу үшін – өзін-өзі басқа­ру оңтай­лы тәсіл. Осы иде­ям­ды тара­тып жатырмын.

– Бүгін­гі жүй­е­де «бас-басы­на би болған» қазақ ондай иде­яға мой­ын­сұ­на­ды деп ойлай­сыз ба?

– Әрине, халық өзін-өзі басқа­ру тәжіри­бесін ұмыт­ты. Қалып­тасқан авто­ри­тар­лық билік­тің қолы­нан жем дәме­ту­ге дағ­ды­ланған. Ежел­гі халы­қтық басқа­ру жүй­есін қал­пы­на кел­ті­ру қиын. Бұрын елде бір бас­шы еді, енді «Бір мой­ын­нан екі бас шығып, айы­ра алмай, есі­міз шықты», – деп әкем тәм­сіл­деп оты­ру­шы еді, сол күн­ді де көр­дік. Қалып­тасқан заң­ды­лық бой­ын­ша, мем­ле­кет­тік меке­ме­лер­дің төрін­де пре­зи­дент­тің суреті тұра­ды, алай­да бұры­нғы Назар­ба­ев­тың суреті орны­нан қозғалған жоқ. Сай­лау өтті, пре­зи­дент ауы­сты десек те, ол төр­ден Тоқа­ев­тың суреті көзі­міз­ге түс­пей тұр.

Осын­дай ұят жағ­дай­да үйде оты­рып, сырт­тай бақы­лап, қарап жат­па­уы­мыз керек. Жастар жаңа­дан сая­си пар­тия құруға талап­та­нып жатыр. Олар тір­ке­лу үшін, 40 мың қол жинағанға дей­ін, халық билік­ке өз талап­та­рын айт­пай жым-жырт отыр­мақ па? Сон­ды­қтан халық «Азат» қозға­лы­сын жер-жер­де жан­дан­ды­ру­да. Қазір­ден-ақ 1995 жылы пар­ла­мент жоқ кез­де заң­сыз қабыл­данған 1995 жылғы Кон­сти­ту­ци­я­ны, тек қана пар­ти­я­лар сай­ла­у­ға қаты­са­ды делін­ген «Сай­лау тара­лы заң­дар­ды» өзгерт­тіруі­міз қажет. Бол­ма­са билік тағы да алдағы сай­ла­уды өздерінің тәр­тібі­мен өткізіп тына­ды. Сон­ды­қтан «Азат» қозға­лыс ретін­де жан­дан­са, сай­лау кезін­де мақ­сат-мүд­десі үндесетін бір пар­ти­яға көмек көр­се­те алмақ. Сөз­ден іске көшер кез кел­ді, халай­ық! Елі­мізді мына­дай тоқы­рап-қақы­ра­удан тек өзі­міз ғана құтқа­ра ала­мыз, ағай­ын! Іске сәт!

– Әділет үшін күре­сте жеңіс­ке жетер жол­дағы күш-қуа­ты­ңыз сарқылмасын!

Бақыт­гүл МӘКІМБАЙ, «D»