Қазыбек БЕЙСЕБАЕВ: ЕКІ ҚОЖАЙЫНҒА БІР ҚЫЗМЕТШІ – Назарбаев өзі құрған жүйенің нұсқасы

Қаза­қстан­ның бүгін­гі екі басты билі­гі талай­дың талқы­сы­на айнал­ды. Осын­дай басқа­ру жүй­есінің артық-кем­шілі­гі мен бола­шағы, жоғарғы билік лау­а­зым­да­рын­дағы соңғы ауыс-түй­іс жай­лы «ДАТ» айда­рын­да дипло­мат, сая­си сарап­шы Қазы­бек Бей­се­ба­ев­тан алған сұх­ба­ты­мы­здан оқи аласыздар.

– Қазы­бек мыр­за, ең алды­мен билік­те­гі соңғы тағай­ын­да­у­лар тура­сын­да не айтар едіңіз? Назар­ба­ев­тың сенім­ді серік­тері Қал­мұ­хан­бет Қасы­мо­втың – мем­ле­кет­тік күзет меке­месін басқа­руға, Әсет Исе­ке­шо­втің – Қауіп­сіздік кеңесіне жетек­шілік­ке келуі пре­зи­дент Тоқа­ев­тың өз еркі­мен туған шеші­мі деп ойлай­сыз ба?

– Бірін­ші­ден, мем­ле­кет­тік күзет қыз­метінің басты мін­деті – елі­міздің тұңғыш пре­зи­ден­ті, елба­сы­ның қауіп­сізді­гін қам­та­ма­сыз ету екенін ұмыт­пай­ық. Бұл жөнін­де осы меке­менің сай­тын­да анық жазы­лған. Сон­ды­қтан Қал­мұ­хан­бет Қасы­мо­втың тағай­ын­да­луы­на қаты­сты таңқа­лар­лық дүние көріп тұрға­ным жоқ.

Ал Әсет Исе­ке­шо­втің пре­зи­дент­тің көмек­шісі және Қауіп­сіздік кеңесінің хат­шы­сы болып тағай­ын­да­луы­на қаты­сты айтар бол­сақ, ХІХ ғасыр­да жазы­лған ита­льян­дық дра­ма­тург Кар­ло Голь­до­нидің «Екі қожай­ы­нға бір қыз­мет­ші» атты спек­таклі еске түседі. Сол қой­ы­лым­да екі қожай­ы­нға қыз­мет жасаған басты кей­іп­кер – Труф­фаль­ди­но есім­ді жал­шы. Біз­де де тура Голь­до­ни жазған­дай болып тұр: енді Әсет Исе­ке­шо­вте екі бастық болады.

– Ал Тоқа­ев­тың кре­а­ту­ра­сы – Қанат Бозым­ба­ев­тың «Самұрық-Қазы­на» ұлт­тық қоры­на дирек­тор­лар кеңесінің мүше­сі болуы қан­дай сая­сат­тың сиқын білдіреді?

– Қара­пай­ым тіл­мен айтар бол­сақ, «Самұрық-Қазы­на» дегені­міз – ол ақша. Ал ақшаға жау­ап беретін лау­а­зым иесі – пре­зи­дент. Сон­ды­қтан ол жер­де пре­зи­дент­тің сенім­ді, тек­серіл­ген өзінің ада­мы болуы тиіс. Бұған қоса еш жер­де жазыл­маған тағы бір маңы­зды фак­тор бар. Ол тура­лы ешкім ашық айт­па­са да, жоғарғы лау­а­зым­дарға тағай­ын­дау кезін­де шене­унік­тің шыққан тегі ескеріледі. Ұзын құлақтың хабар­ла­у­ын­ша, Бозым­ба­ев пен пре­зи­дент рулас болып келеді.

– Соңғы тоғыз айдан бері пре­зи­дент Тоқа­ев ҚР пре­мьер-мини­стрі Асқар Мамин­мен бір­де-бір рет кез­дес­пе­уі нені біл­діреді? Тоқа­ев уәде еткен елде­гі бар­лық әле­умет­тік бағ­дар­ла­ма­лар (әсіре­се көп бала­лы ана­ларға жәр­дем жасау) үкі­мет арқы­лы жүзе­ге асуы тиіс бол­са, Мамин пре­зи­дент­тің ықпа­лы­нан неге тыс қалды?

– Сіздің ақпа­ры­ңыз анық емес – олар кез­дескен. Бірақ, ашық мәлі­мет­тер­ге сүй­ен­сек, ел пре­зи­ден­ті пре­мьер-мини­стр­ді шыны­мен де өте сирек қабыл­дай­ды. Десек те, пре­зи­дент те, пре­мьер де, әрқай­сы­мыз сияқты, өз мәсе­ле­лерін теле­фон­мен де ақыл­да­са ала­ды. Мәсе­ле басқа­да – пре­мьер-мини­стр­дің бірін­ші пре­зи­дент Назар­ба­ев­пен кез­десіп, оған елде­гі жағ­дай­ға қаты­сты есеп беруін­де. Бұл жер­де де жоға­ры­да айтып өткен Голь­до­ни фак­то­ры­ның кебі келіп тұр.

– Олай бол­са, соңғы он айда «КНБ» төраға­сы Кәрім Мәсі­мов пре­зи­дент­тің есі­гін ашпаған екен. Неге?

– Шыны­мен де, пре­зи­дент­тің ҰҚК төраға­сын қабыл­даға­ны жөнін­де ресми және ашық ақпа­рат жоқ. ҰҚК төраға­сы Қауіп­сіздік кеңесінің тұрақты мүше­сі екені бәрі­міз­ге бел­гілі. Олай бол­са, төраға елдің ішкі және сыр­тқы жағ­дайы бой­ын­ша Қауіп­сіздік кеңесінің бас­шы­сы­на /Назарбаевқа/ тіке­лей баян­дай­тын болуы керек.

Осы тұрғы­да мына­ны айтқым келіп тұр. Біздің елде супер­пре­зи­дент­тік жүйе орны­ққан. Ондай жүй­е­де билік­тің бар­лық тетік­тері тек қана пре­зи­дент­тің қолын­да бола­ды. Бұл жүй­ені елба­сы өз қолы­мен, өзі үшін құрған. Осы­лай­ша жаңа айтып өткен Голь­до­ни фак­то­ры­ның өзі елді басқа­ру жүй­есіне қара­ма-қай­шы келіп тұр. Бұдан мынан­дай қоры­тын­ды жаса­уға бола­ды: иә, бар­лық билік тек бір қол­да ғана болу керек, не бол­ма­са билік тетік­тері­мен бөлісіп, басқа­ру жүй­есін қай­та құрып шығу қажет. Мүм­кін, алда өтетін пар­ла­мент­тік сай­лау осы сұрағы­мы­зға жау­ап берер…

– Сіз сая­си және дипло­ма­ти­я­лық қыз­мет­тен тәжіри­беңіз бар қоғам­дағы сана­у­лы тәу­ел­сіз аза­мат­тар­дың бірісіз: сон­ды­қтан билік басын­дағы қитұрқы сая­сат­тың ым-жымын іштен көр­ген маман ретін­де әңгі­ме­ге тар­тып отыр­мыз. Енді мына мәсе­ле төңіре­гін­де­гі ой-пікіріңізді білей­ік: бүгін­гі тоқа­ев­тық Ақор­да мен назар­ба­ев­тық «кіта­п­ха­на­ның» ара­сын­да бір­лес­кен іс-қимыл­дың ымы­расы бар деген қоғам­дағы сөз­ге қаты­сты не айта ала­сыз? Әлде бұл екі ғима­рат­тың ара­сын­да расын­да да текетірес жүріп жатыр ма?

– Сізді сәл түзеп, нақты­лап кетей­ін. Мен қан­ша деген­мен қатар­дағы дипло­мат болғам. Сон­ды­қтан жоғарғы жақтағы ойын­дарға ара­ласқан жоқ­пын. Деген­мен, ішкі жағ­дай­ларға қаты­сты біраз хабар­дар­мын. Жаңа айтып өткенім­дей, біз­де­гі басқа­ру жүй­есі тек бір қол­да болу керек неме­се билік­пен бөлі­су қажет. Басқа амал жоқ.

Тоқа­ев­тың кан­ди­да­ту­ра­сын елба­сы өзі таң­дап алды, оны­мен өза­ра ымы­расы, келісі­мі бар екені сөз­сіз. Бұл қалып­ты жағ­дай, еш таңқа­лар­лық нәр­се емес. Бұл кез кел­ген елде бар. Орны­нан кетіп жатқан әр мем­ле­кет бас­шы­сы солай жасай­ды. Алы­сқа бар­май-ақ, Ель­цин мен Ресей­дің бүгін­гі пре­зи­ден­ті Вла­ди­мир Пут­ин­ді алай­ық. Сон­ды­қтан «кіта­п­ха­на» мен Ақор­да ара­сын­да жасы­рын келісім­нің бар екеніне күмәнім жоқ.

Қалай бол­са да, елде тез ара­да шеші­мін табуы тиіс мәсе­ле­лер бастан аса­ды. Жай сөз­бен айтқан­да, ел аста­на­сын­дағы мил­ли­ард АҚШ дол­ла­ры­нан аса­тын жеңіл рель­сті көлік құры­лы­сын жалға­сты­ра­мыз ба, әлде сол қар­жы­ны көп бала­лы ана­лар­дың мәсе­ле­лерін шешу­ге жұм­сай­мыз ба деген таң­да­уға тіреліп тұрмыз.

Бұдан бөлек кадр­лық өзгерістер­ге де бет бұру қажет. Біз­де­гі әкім­дер халы­қтың ақша­сын жымқы­ру­ды тоқта­тар емес. Ұры әкім­дер мен мини­стр­лер­ді саба­сы­на түсірудің ама­лын қарас­тыр­ма­сақ бол­май­ды. Ал ол үшін бүгін­гі пре­зи­ден­ті­міз Тоқа­ев тұңғыш пре­зи­дент Назар­ба­ев­пен алдын ала жасасқан келісім-ымы­рас­ын бұзуға мәж­бүр бола­ды. Осы қара­ма-қай­шы­лы­қты қалып­тасқан жүй­енің өзі туды­рып отыр. Оның үстіне бүгін­гі пре­зи­ден­ті­міз Қасым-Жомарт Тоқа­ев елде рефор­ма­лар жүр­гізу­ге ниет­ті екенін қадап айт­ты. Одан бөлек, пре­зи­ден­ті­міз демо­кра­ти­яға бет бұра­ты­нын біл­діріп, Ұлт­тық қоғам­дық сенім кеңесін құрып, өзге де қадам­дарға баруға дай­ын екенін көрсетті.

Осы­ған бай­ла­ны­сты тек бір ғана сұрақ туын­дап тұр – айты­лған уәде­лер мен олар­дың қан­ша­лы­қты жүзе­ге асы­ры­луы? Пре­зи­дент­тің бер­ге уәде­лерін орын­дау үшін, бірін­ші кезек­те заң­да­ры­мы­зға өзгерістер енгі­зу қажет. Ал ол пар­ла­мент­тің құзы­рын­да және уақыт жағы­нан бір­не­ше айды қажет ететін про­цесс. Егер пар­ла­мент­тік сай­лау биыл өтетін бол­са, рефор­ма­лар жүр­гізу­ге депу­тат­та­ры­мы­здың қол­да­ры тимей­ді. Бұл дегені­міз – кемін­де әлі бір жыл күту­ге тура келеді деген сөз.

– Ал Ақор­да мен «кіта­п­ха­на» ара­сын­дағы тар­ты­ста Дариға Назар­ба­е­ва­ның рөлі қан­дай деп ойлайсыз?

– Естеріңіз­де бол­са, 2018 жыл­дың қаңтар айын­да Дариға Назар­ба­е­ва елба­сы­ның АҚШ-қа барған сапа­рын­да жанын­да ілесіп жүр­ді. Ол кез­де Дариға Назар­ба­е­ва қатар­дағы сена­тор еді. Жай сена­тор АҚШ пре­зи­ден­ті­мен болған кез­де­су­де жай­дан-жай жүр­мей­ді. Менің ойым­ша, Дариға Назар­ба­е­ва сол уақыт­та тран­зит­тік үміт­кер­лер­дің қата­рын­да болған. Алай­да біз­ге бел­гісіз себеп­тер­мен бұл ой жүзе­ге аспады.

Соны­мен қатар 2017 жылғы Кон­сти­ту­ци­яға енгізіл­ген өзгер­ту­лер пар­ла­мент­тің өкілет­тілі­гін күшей­ту­ге бағыт­та­ла­ды деп жаря­ла­нып еді, ал іс жүзін­де бар­лық өзгерістер пре­зи­дент­тік билік­ті күшей­туді көз­деп кет­ті. Түзе­ту­лер кім­нің ыңғай­ы­на қарай жасалға­ны айт­па­са да түсінік­ті шығар.

Жаңа айтқа­ным­дай, Қаза­қстан­ның бүгін­гі мем­ле­кет басқа­ру жүй­есін­де билік тек қана бір адам­ның қолын­да болуы тиіс, бол­ма­са оны бөліп беру керек. Менің ойым­ша, «кіта­п­ха­на­да» билік­ті пре­зи­дент­ке, пар­ла­мент пен пре­мьер-мини­стр­ге бөліп беретін нұсқа бар болуы мүм­кін. Дәл осын­дай жүйе Гер­ма­ни­яда жұмыс жасап жатыр. Арме­ни­яда да солай бол­ды. Пре­зи­дент­ке тек өкілет­тік функ­ци­я­лар қал­ды­ры­лып, бар­лық басқа­ру тетік­тері пре­мьер-мини­стр­дің қолы­на өтті. Не десек те, әзір­ше бұл тек болжам ғана. Алдағы пар­ла­мент сай­ла­уы көп­те­ген сұрақта­ры­мы­зға жау­ап беріп, мем­ле­кеті­міздің алдағы уақыт­тағы сая­си бола­шағын айқын­дап береді деп ойлаймын.

– Иә, жеке­ле­ген сарап­шы­лар сай­ла­удан кей­ін­гі қоғам­дағы толқу­ларға бай­ла­ны­сты Дариға ханым­ның мұра­гер­лік үмітін жоққа шыға­рып жүр. Сіз мұн­дай вари­ант­ты қол­дай­сыз ба?

– Бұл сұрағы­ңы­зға былай жау­ап берей­ін: тұңғыш пре­зи­дент пен оның коман­да­сы­ның қала­у­ла­ры қан­дай бол­са да, олар­дың дәу­рені өтіп бара­ды. Мәсе­ле тіп­ті сая­си тұрғы­да емес. Біз­де­гі сая­си эли­та мем­ле­кет эко­но­ми­ка­сы­ның өркен­де­уіне көп күш жұм­са­май, үлкен қар­жы­ларға ие болып кет­ті. Енді бұры­нғы­дай ағы­лып келіп жатқан табыс көзі жоқ, ал шеші­мін тап­паған мәсе­ле­лер бар және олар көбей­іп кет­ті. Туын­даған қиын­ды­қтар­ды әдет­те­гі­дей ақша­мен шеше салу деген бол­май­ды. Жаңа уақыт, жаңа сын теге­урін­дер сая­си сахнаға жаңа адам­дар­дың шығуын талап етеді.

– Жал­пы, пре­зи­дент­тік билік­тің тран­зи­ті Тоқа­ев­пен біт­ті деп тұжы­рым жаса­удың жөні бар ма?

– Менің ойым­ша, біз Тоқа­ев­пен бір­ге бір кезеңді аяқтап, екін­ші кезең­ге өтіп жатыр­мыз. Ал бұл кезеңнің қалай өтетініне және қан­ша­лы­қты созы­ла­ты­ны­на әзір­ше жау­ап жоқ.

– Ал Иманға­ли Тасмағам­бе­то­втің «үміт­кер­лік дәуірі» біт­ті ме, жоқ әлде оның әлі де біра­та­ры бар ма?

– Иманға­ли Тасмағам­бе­то­втың «01»-ші үміт­кер ретін­де­гі уақы­ты өтіп кет­ті деген ойда­мын. Ол сая­сат­тың аста­ры мен қыр-сырын жақ­сы мең­гер­ген, көп­те­ген ақпа­рат пен құпи­я­лар­ды білетін тәжіри­белі сая­сат­кер бола тұра, осы­дан шама­мен екі жыл бұрын мем­ле­кет­тік қыз­мет­тен кетіп, қоғам­дық кеңістік­те қалға­нын­да, бүгін­гі күні пікірін еркін айтып, өзінің айна­ла­сы­на аза­мат­тық қоғам­ның бір бөлі­гін топ­та­сты­ра ала­тын еді. Бірақ Тасмағам­бе­тов олай жасаған жоқ. Оның үстіне Тасмағам­бе­тов өзін «мен –Назар­ба­ев­тың өні­мі­мін» деп айтқа­нын ұмыт­паған жөн, өйт­кені «өнім» қашан да өндіру­ші­ге тәу­ел­ді бола­ды. Өкініш­ке орай, бұл шындық.

– Ал халы­қа­ра­лық маңы­зды шара­лар­да Қаза­қстан­ның мүд­десін ҚР пре­зи­ден­тінің орны­на бірін­ші пре­зи­дент Назар­ба­ев­тың атқа­рып жүр­генін қалай баға­лай­сыз? Санкт-Петер­бург сам­ми­тін­де, Баку­де­гі түр­кі елдері жиы­нын­да қабыл­данған құжат­тарға Қауіп­сіздік кеңесінің төраға­сы қол қой­ға­ны халы­қа­ра­лық нор­маға сай келе ме?

– Оның баға­сын салы­сты­руға мүм­кін­дік туған­да, уақыт бере жатар. Назар­ба­ев бүгін­гі басқа­ру жүй­есін тек өзі үшін ғана ыңғай­лап құрған. Бүгін­гі жүйе басқа­ша жұмыс жасай алмай­ды және бұл Назар­ба­ев­тың басты жетісті­гі деп баға­ла­у­ға болады.

Елба­сы­ның Баку мен Санкт-Петер­бург­ке жасаған ісса­пар­ла­ры тура­лы айтар бол­сақ, сол сам­мит­тер­дің бүгін­гі қаты­су­шы­ла­ры да өз крес­ло­ла­рын­да мәң­гі отыр­май­тын­да­рын жақ­сы біледі. Сон­ды­қтан біздің елба­сы­мы­зды шақы­ра оты­рып, бола­шақта өздерін де құр­мет­ті қонақ ретін­де осын­дай шара­ларға шақы­рып қалар деген ойла­ры бар шығар.

– Орта­лық Азия мен Қаза­қстанға ықпал жаса­удың Қытай – Ресей – Батыс елдері ара­сын­дағы баланс пер­спек­ти­ва­сын қалай бағалайсыз?

– Баты­стың өз шару­а­ла­ры баста­ры­нан аса­ды. АҚШ Дональд Трамп­пен алы­сып жатыр, Еуро­па мигрант­тар­мен басы қату­да: Фран­ци­яда шеру­лер, ал Ұлы­бри­та­ния Еуро­па­мен «ажы­рас­ып» жүр. Нақты­сын айт­сақ, олар біз­ге бір ерекше көңіл бөлетін­дей жағ­дай­да емес. Тіп­ті АҚШ-тың ықпа­лы болып жатқан­ның өзін­де, бұл тек Қытай мен Ресей­ге қар­сы тұру сая­са­ты шең­берін­де ғана бола­ды. Тари­хи тұрғы­дан көр­шілес Ресей мен Қытай­дың ықпа­лын­да болу маң­дай­ы­мы­зға жазы­лған шығар. Оны көріп те отыр­мыз. Ең басты­сы, осын­дай жағ­дай бола тұра, өзі­міздің ұлт­тық мүд­де­лері­мізді ұмыт­па­уға мін­дет­ті­міз және оны қорғай білуі­міз керек.

– Жасы­ра­тын түгі жоқ, оты­рып алып кезін­де­гі көшпен­дінің ұрпағы­мыз, ата-баба­мыз пәлен­ше жер­ге билік еткен… – деп, даңға­за мақта­ну етек жай­ып бара­ды. Олай бол­са, бүгін­гі Ұлы дала иесі болып оты­рған қазақ – «біз мынан­дай іс бітір­дік» деп, неге ауыз тол­ты­рып айта алмай отырмыз?

– Кезін­де Сұл­тан­мах­мұт Торай­ғы­ров оты­ры­қ­шыл өмір сал­ты­на көшуді мең­зеді. Осы мәсе­ле­ге қаты­сты қазақ құры­л­тай­ын өткіз­бек­ші де болған екен. Бәрі­міз­ге бел­гілі, өткен ғасыр­дың басын­да басы­мы­зға түс­кен ғала­мат қиын­ды­қтар­дан кей­ін, сол оты­ры­қ­шыл­ды­ққа бір­те-бір­те көштік. Бұл біз үшін үлкен қадам болды.

Оты­зын­шы жыл­дар­дағы мил­ли­он­даған қаза­қты қырып кет­кен аштық пен қай­ғы-қасірет ру-руға бөл­мей, бәрі­мізді бір қазақ қыл­ды. Бір­тұ­тас ұлт болып қалып­та­са біл­дік. Құны қым­бат бол­са да, қазақ үшін бұл да үлкен қадам болды.

Кеңес дәуірін­де біз білім мен ғылым­ның маңы­зды­лы­ғын түсініп, ұлты­мы­здың сапа­сын арт­тыр­дық. Ол да маңы­зды қадам.

Енді ұлт ретін­де біздің алды­мы­здағы басты мін­деті­міз – билік халық алдын­да есеп беретін, ашық, ауы­спа­лы, сая­си бәсе­ке­ле­стік­ті көз­дей­тін демо­кра­ти­я­лық бағыт­тағы мем­ле­кет­ті басқа­ру жүй­есін орна­ту болып отыр. Егер осы маңы­зды қадам­ды бүгін жасай алма­сақ, адам­зат көші­нен мәң­гі­ге қалып, оны қуып жетуі­міз екіта­лай болады.

– Сұх­ба­ты­ңы­зға рахмет!

Аза­мат ШОРМАНХАНҰЛЫ,

«D»