«Мемлекет құрушы қазақ халқына, оның мемлекеттік тіліне деген дискриминациялық факторлардың кесірінен Қазақстандағы орыс пен орыстілді ағайындардың мемлекеттік тілді білуге, меңгеруге деген ниетінің, ынтасының, азаматтық жауапкершілігінің түбегейлі жоғалуына байланысты біз, жалпы алғанда, ішкі-сыртқы тірлігі тек орыс тіліне ғана тәуелді, арсыз, әділетсіз, озбыр қоғам құрып тынғандай жағдайға жеттік» дейді ҚР Мемлекеттік сыйлығының лауреаты, ақын Тыныштықбек Әбдікәкімұлы өзінің «Фейсбук» парақшасында.
Мемлекеттік тіліміздің әлі күнге дейін өз мәртебесіне сай толыққанды қызмет атқара алмауының басты себептері төмендегідей:
1. Заң бойынша, Қазақстан азаматтарының мемлекеттік тілді білуінің міндет еместігі.
2. Конституциямыздағы 7-баптың 2-тармағы бойынша, орыс тілінің мемлекеттік тілмен тең жағдайда қолданылуы.
3. Қазақ халқының бірден-бір Отаны Қазақстан екенінің, яғни қазақтардың мемлекетті құрушы титулды ұлт екенінің, Қазақстандағы диаспоралардың әрқайсысының тарихи өз отандары бар екенінің Ата заңда мүлде ескерілмеуі.
4. Қазақстанда біртұтас унитарлық елге тән мемлекеттік идеологияның жоқтығы. Оның себебі – қазақ елінің мыңдаған жылдар бойы кемелдене қалыптасқан халықтық тілі мен дүниетанымын Сөзтаным ғылымы мен Бестаным (Адамтану, Табиғаттану, Күнтану, Ғарыштану, Құдайтану) ілімі тұрғысында түбегейлі зерттеп-зерделеп тану, оқыту ісінің мемлекеттік дәрежеде қолға мүлде алынбауы.
5. «Үштұғырлы тіл» саясаты практикасының білім жүйесіне заңсыз, зорлықпен енгізілуі.
6. Мектептегі жоғары сыныптарда гуманитарлық пәндерден өзгелерінің орысша және ағылшынша ғана оқытылмағының жоспарланып қойылуы.
7. Биліктегі қандас азаматтарымыздың басым бөлігінің орыстілділігі.
8. Еліміздегі орыстілді мектепті бітірушілерге және жоғары оқу орындарына түсушілерге қазақ тілі пәні бойынша емтихан тапсырудың міндеттелмеуі.
9. Азаматтарды мемлекеттік қызметке алу кезінде мемлекеттік тілді білудің талап етілмеуі, «ҚазТест» Ұлттық тестілеу орталығының көзбояушылыққа айналуы.
10. Қазақстанның азаматтары ретіндегі орыс ағайындардың әлі күнге дейін өршіп тұрған империялық амбициясы.
11. Еліміздегі орыс пен орыстілді ағайындарымыздың қазақ тілін «ғылымға, білімге, мемлекеттік, халықаралық тірлікке жарамсыз тіл, өркениет түзбей артта қалған көшпелілердің тілі» деген жарымжан түсінігі.
12. «Қазақстан – көпұлтты мемлекет» деген жалған саясат. «Қазақстан халқы ассамблеясы» деген қажетсіз ұйымның пайда болуы; мемлекеттік тілде іс жүргізбейтін оның жер-жердегі бөлімдері мен бөлімшелеріне қыруар қаржының тұрақты түрде, ұдайы бөлініп отырылуы; соның нәтижесінде әр диаспора өзін «жеке ұлт» сезінуі, ал өз жерінде отырған қазақ халқының ұлттық психологиясының қатардағы диаспоралық психология деңгейіне дейін құлдырауы.
13. Коммуникация, БАҚ құралдары, баспа өнімдері секілді толып жатқан салалар бойынша ресейлік және өзге де шетелдік экспансияға төтеп берерлік қауқардың мемлекетімізде жоқтығы.
14. Елімізде Қазақтың тілін, барша ұлттық құндылықтарын мойындамайтын, керісінше, арабтық халифат құруға құмар астыртын діни ағымдардың бар екенінің билік пен арнайы органдар тарапынан ескерілмеуі.
15. Экономикалық барша тетіктердің дені орыстілділердің қолында болуы.
Сонымен, мемлекет құрушы қазақ халқына, оның мемлекеттік тіліне деген жоғарыдағы дискриминациялық факторлардың кесірінен Қазақстандағы орыс пен орыстілді ағайындардың мемлекеттік тілді білуге, меңгеруге деген ниетінің, ынтасының, азаматтық жауапкершілігінің түбегейлі жоғалуына байланысты біз, жалпы алғанда, ішкі-сыртқы тірлігі тек орыс тіліне ғана тәуелді, арсыз, әділетсіз, озбыр қоғам құрып тынғандай жағдайға жеттік.
Қателеспесек, осыдан 15 жылдай бұрын елбасымыздың өзі: «15 жылдан бері мемлекеттік тілді аю да үйреніп алатын уақыт болды», – деп күйінгені бар. Одан бері тағы 15 жылдай уақыт өтті. Мемлекеттік тілді дамытудың түрлі бағдарламалары жасалумен болды, қыруар қаржы шашылумен болды. Әлі де шашылуда. Яғни, 30 жылдай уақыт (ойлап қаралықшы, табандатқан 30 жылдай уақыт!) өтті, нәтиже мардымсыз. Енді тағы бір 15 жыл осылай жүрсек, жіберілген қателіктерді түзеп алу мүлде мүмкін болмайтын сормаңдай сорақылық стадиясына өтуіміз ғажап емес.
Не істемек керек?
Әрине, жуық арада мемлекеттік тіл туралы арнайы заң қабылданбағы – әділет. Сосын оны үйрену-меңгеру, талап ету үшін, үш жыл мұрсаттық мерзім берілуі жөнінде арнайы жарлық шықпағы және керек шаруа. Сонда ешкімнің реніші болмайды. Өйткені ынталы адамға 3 жыл тұрмақ, 6-ақ айда кез келген тілді белгілі бір мөлшерде меңгеріп алудың еш қиындығы жоғын өмірдің өзі көрсетіп отыр.
Тыныштықбек ӘБДІКӘКІМҰЛЫ
Қаперде қалар сөз
КӘРІС ЖІГІТІ
қазақ тілі туралы
Қазақ тілін білмейтіндер өздерін оны білмегендіктен сауатсыз деп ойламайды екен, сондықтан олар бұл тілді оқығысы келмейді екен. Олар өздерін сауатсызбын деп түсіне бастаса ғана сол тілді үйренуге кіріседі!
***
Қазақтілділер кәріс тілін орысша немесе ағылшынша арқылы емес, өздері жақсы білетін қазақ тілі арқылы үйренсе, одан да жылдам нәтижеге қол жеткізеді!
***
Соңғы уақытта бос уақытымды тіл мәселесіне арнап жүрмін. Сараптама, зерттеу, шетелдік тәжірибе, осы салада жылдар бойы жиналған біздегі проблемалар. Осы бағыттағы мемлекеттік саясат пен жұмсалған қаржы. Көп обшым…
Осы мәселеге бейжай қарамайтын достарыммен бірігіп (арасында қазақ тілін білмейтіндер де бар), зерттеп жатырмыз, мәселені өзгерткіміз келеді. Сең қозғалса дейміз, қазақ тілінің айналасында көп қызу пікірталас та бар. Бүгін, мысалы, жаныма батқан әңгіме:
Бір танысыммен дауласып, осыны талқыладық, эмоцияға ұрындық, аргументация келтірдік. Бірақ бір айтқан мәселесіне келгенде, тілімді жұттым. Әлгі кісі өз баласында мектептегі тіл сабағынан нәтиже болмаған соң (жалақысы мәз емес), бар ақшасын қазақ тілін оқытатын репетиторға төлеп жатыр.
– Неге мектепте осы жоқ, мен кімге сенемін, егер мемлекет тарапынан осы мәселеде қолдау болмаса, – дейді.
– Нәтиже бермесе, мұғалімді ауыстырып көр, – деймін мен.
– Сол мәселемен барсам, сен сылтау іздеп, бәлеқорлық жасадың, – депті оған мектебінде.
***
Біреудің маған тіискісі келсе, мынандай сұрақ қояды:
– Қазақстандағы кәрістер өз балаларына неге орыс аттарын қояды?
Осындай сұраққа мынандай сұрақпен жауап беремін:
– Кей қазақтар өз балаларымен неге қазақша сөйлеспейді?
Қазақстанда бәрі қазақша болғанда, сонда тек қазақтар ғана емес, тіпті өзге ұлттар да өздерінің балаларына қазақ аттарын қоя бастаған болар еді.
***
Көп балалы отбасында туған адам, жалпы айтқанда, аз балалы отбасынан шыққан адамнан гөрі мейірімдірек екені маған ғана байқала ма?
***
Я носитель русского языка, но это не значит, что я русский. На севере и особенно в столице много казахов, которые тоже носители русского языка, но это не значит, что они недоказахи!
Это просто все равно, что носить с детства одежду русского пошива, потому что другой просто не было. Хотите, чтобы они носили одежду казахского пошива? Ну, так сшейте ее для них и облачите их в ее одеяния.
***
Если бы абсолютно все казахи владели казахским, то им бы дела не было до знания языка другими этносами, так как последние сами бы автоматически подтянулись. Поэтому, считаю, в первую очередь надо обратить внимание на русскоязычных казахов, преследуя цель помочь им с языком!
***
Преподаю активно пять языков. Сложнее всего – русский. Легче всего – узбекский. Английский с казахским – посередке. Корейский – после. Когда начну турецкий, он встанет после узбекского, но перед казахским.
***
Қазақ тілін қаншалықты көп оқып үйренсеңдер де, қазақ бола алмайсыңдар деген демотивация енді қандай жолмен пайда болатынын одан да жақсы түсіне бастаппын. Кей қазақтар өзге ұлт түгілі, тіпті өздерінің ұлт өкілін де қазақ емес, өзге ұлт деп санауға тырысып жүрген шығар!
***
Латын әліпбиіне қатысты: қаласаңыздар да, қаламасаңыздар да, түрік тіліндегі ноқатсыз «І» таңбасы қазақ тіліндегі «Ы» дыбысына емес, орыс тіліндегі «Ы» дыбысына ұқсайды!
***
Выучить человеческий язык с нуля Тарзану и Маугли было, пожалуй, все-таки более сложной задачей, чем выучить казахский после русского. Хотя с другой стороны, оценивая ситуацию, можно сказать, что Тарзан и Маугли были персонажами красивой сказки, а русскоязычные казахстанцы – далеко не виртуальная реальность!
***
Қазақшамды өзбекшемнен кейін үйреніп алған соң, «таң қалдым» деудің орнына әрдайым «қайран қалу» деген етістіктік сөз тіркесін қолданғым келіп тұрады екен!
***
Енді мынадай уақыт келді: «Қазақ ауылында туып, қазақтармен өскенсің!» – дейді. «Бұрын қазақша бір сөз білмейтінмін, қазақша сөйлей алмайтынмын», – деп айта берсем де, сенбейді екен!
***
Түрі қытай орыс тілінде орыстан да гөрі жақсы сөйлесе, ол адам қытай емес – кәріс!
***
Қазақ қыздарының өзге ұлт өкілдеріне тұрмысқа шыққанына қарсы қазақ жігіттерінің саны өзге ұлттың қыздарына үйленген қазақтардың санына қарағанда көп шығар. Себебі – тек екінші жағдайда ғана балаларының паспорттарында қазақ деп жазылады.
Владислав ТЕН
