- Сенатор Ақылбек Күрішбаевтың 2021 жылғы 25 наурыздағы Жер реформасы жөніндегі комиссияның отырысында сөйлеген сөзі.
Қазақстан үшін ауыл шаруашылығы мақсатындағы жерлер жай ғана өндіріс құралы емес, ең алдымен бұл біздің ұлттық игілігіміз, ата-бабамыздан қалған тарихи мұрамыз, бүкіл халқымыздың байлығы және оның басты құндылығы.
Жер мәселесіне қатысты менің берік ұстанымым: Қазақстандағы ауыл шаруашылығы мақсатындағы жерлер жеке меншікте емес, тек мемлекеттің құзырында болуы керек. Ең алдымен бұл біздің геосаяси жағдайымызға байланысты. Ауыл шаруашылығы жерлерінің көлемі бойынша біз әлемде алтыншы орын аламыз, ал егістіктің алқаптары бойынша жан басына шаққанда Австралиядан кейін екінші орындамыз (яғни, бір адамға шамамен 1,3 га егістік жер келеді). Басқаша айтқанда, бізде халықтың /жерге орналасу/ тығыздығы өте төмен.
Сондықтан мемлекеттің ұлттық қауіпсіздігін қамтамасыз ету үшін, біздің жер ресурстарымыздың жеке меншікте емес, тек қана мемлекеттік меншікте болғаны маңызды. Әлемдік тәжірибеде мұндай мысалдар бар. Мәселен, нарықтық экономикасы дамыған Израильде барлық ауыл шаруашылық жерлері мемлекеттің құзырында.
Екіншіден, қазіргі уақытта Қазақстан экономикасы негізінен жерасты пайдалы қазбаларының арқасында дамуда, бірақ олар бір кездері аяқталатын, яғни жаңартылмайтын табиғи ресурстар болып табылады. Сондықтан мемлекетіміздің болашағы ауыл шаруашылығының дамуымен байланысты болады. Міне, сонда біздің болашақ ұрпағымызға ауыл шаруашылығы мақсатындағы жерлерді пайдалану қолжетімді болуы керек. Яғни, олар өздерінің аграрлық бизнесін дамыту үшін, жерді жер иеленушілерден немесе латифундистерден сатып алмай, тікелей мемлекеттен алу мүмкіндігіне ие болуы қажет.
Үшіншіден, бүгінде «ауыл шаруашылығы мақсатындағы жерлерге жеке меншіктің болмауы аграрлық салаға инвестициялар тартудың басты тежегіші болып табылады» деген пікір бар. Шынында да, агроөнеркәсіптік кешенге инвестициялар тарту жағынан біз әлемнің жетекші аграрлық елдерінен көп артта қалып отырмыз. Атап айтқанда, ауыл шаруашылығындағы шетелдік инвестициялар көлемі Австралияда бір гектар егістікке шаққанда 422 АҚШ долларын құрайды, Канадада – 80 доллар, ал Қазақстанда бір долларға да жетпейді, яғни 100–400 есе аз.
Шетелдерде инвестициялар тартудың басты шарты – ауыл шаруашылығы өндірісінің тұрақтылығы мен жоғары рентабельділігі болып табылады, бұл ең алдымен мемлекеттің тиімді аграрлық саясаты есебінен қалыптасады. Басқаша айтқанда, егер біздің шаруашылығымыз шетелдік фермерлер сияқты ұзақ және арзан кредиттермен, мемлекеттік қолдаудың тиімді шараларымен (субсидиялармен), кепілдендірілген сақтандыру жүйесімен және ғылыми-технологиялық жетістіктермен қамтамасыз етілсе, біздің де аграрлық саламыз инвестициялық сұраныста болар еді.
Жалпы, 2016 жылы құрылған Мемлекеттік жер комиссиясының өз уақытында қоғамдағы түрлі пікірлерді біріктіріп, жер қатынастарын жетілдіру жөніндегі негізгі ұсыныстарды ескергенін атап өткім келеді. Сондықтан, менің ойымша, қазіргі жер комиссиясы өз жұмысында сол ұсыныстарды негізге алуы керек.
Өкінішке орай, олардың бір бөлігі іске асырылмай қалды. Мәселен, елде жер ресурстарын жүйелі бақылауды қамтамасыз ету үшін, біз мемлекеттік жер инспекциясының вертикалын қалпына келтіре алмадық. Жер ресурстарын басқару комитеті дербес орган емес, Ауыл шаруашылығы министрлігіне бағынышты. Сонымен қатар оның тек 38 адамнан тұратын орталық аппараты бар. Аймақтық жер инспекциялары жергілікті атқарушы органдарға берілген. Ал аудан әкімі жерді өзі бөледі, оны өзі бақылайды. Бұл дұрыс емес.
Елімізде топырақ-агрохимиялық зертханалар желісін құру мәселесі де шешілген жоқ. Сондықтан жалға берілген жер телімдерінің топырақ құнарлылығы не болып жатқанын нақты білмейміз.
Осы уақыт ішінде біз ауыл шаруашылығы жерлерінің ғарыштық мониторингінің отандық жүйесін заманауи деңгейге көтере алмадық. Ашығын айтсақ, бұл бағытта бізде нақты іске қарағанда, әдемі сөздер көп. Әкімдіктер ауылдық елді мекендерді жайылымдармен қамтамасыз ету мәселесін соңына дейін шеше алмады. Жер ресурстарын басқару комитетінің мәліметінше, қазір ауылдың малын жаюға 32 млн гектардан астам жайылым жетіспейді. Бұл үкіметтің қарауына 2016 жылы жер комиссиясы шығарған мәселелердің бір бөлігі ғана, олар әлі күнге дейін түпкілікті шешімін таппады.
Жер мәселесін РЕФЕРЕНДУМ ғана шешуі тиіс
Жер комиссиясының жекелеген мүшелерін талқылау –өнбейтін іс. Дүйім жұртқа 100% жағатын 90 адам табам деу – сағым қуалаумен бірдей. Басты проблема осы комиссияның құрылуында жатыр. Меніңше, бұл топтың жұмысы жемісті болады деу – бос үміт. Неге?
Комиссия құрамы әркелкі және әрқайсысының жер мәселесіне қатысты өз көзқарасы, өз пайымы бар. Олар тек бір нәрседе ортақ келісімге келуі мүмкін. Ол – жерді шетел азаматтарына сатпау мәселесі. Онда Терещенко секілді латифундисттер бос жатқан жерлерін шетелдіктерге қуана-қуана сатуға келісер еді.
Ал негізінен көп тұста комиссия мүшелерінің пікірлері қарама-қайшы. Біреулері жерге жеке меншік сақталғанда ғана экономика дамиды дейді, екіншілері жерді мемлекет меншігіне қайтаруды ұсынады, үшіншілері жеке меншік болсын, шетелдіктерге тек қана жалға беруге болады деп шығады. Ақыр аяғында бір-бірімен қырылысып, бірі комиссиядан шығып, екіншісі кіріп, түптің-түбінде жаңа Жер кодексі кезекті қарама-қайшылықтарға толы заң болып шығады.
Оны болдырмаудың бір ғана жолы бар. Ол – жалпыхалықтық референдум. Онда екі ғана сауал болуы тиіс.
1. Жерге жеке меншік сақталсын. Шетел азаматтарына жеке меншікке де, жалға да берілмесін.
2. Әрбір қазақстандыққа тиесілі, бау-бақша өсіріп, үй салуға арналған 10 соткадан бөтен жердің бәрі мемлекет меншігіне қайтарылсын. Қазақстан азаматтарына 10–49 жылға дейін жалға берілсін.
Осы екі сауалға қазақ елінің әрбір азаматы жауап берсін. Референдум нәтижесінде қай шешім өтеді, соны мемлекеттік комиссия негізге ала отырып, жаңа Жер кодексін дайындайды. Алгоритм солай жасалса ғана нәтиже болады. Алдымен – референдум, сосын – комиссия жұмысы. Сонда ғана комиссия мүшелері әркім өзінің пікірін тықпалауды қояды. Негізгі принципі қабылданады, сол бойынша жұмыс істейді. Мың жерден ақылгөй болса да, тұтастай елдің тағдыры ат төбеліндей азғантай адамға байланысты болмау керек. Мемлекеттің біртұтастығы мен қауіпсіздігі бәске түскенде, жалпыхалықтық шешім қажет.
Әрі-беріден соң, бұл билікке де тиімді қадам. Референдум оларды келер ұрпақтың алдындағы жауапкершіліктен босатады. Сонда келешек алдында жалғыз ғана билік емес, бүгінгі бәріміз жауап береміз. Қылқылдап та, үркітіп, қорқытып та қазақ жерін сұрап жүрген шетелдіктерге биліктің жауабы дайын тұрар еді. «Кешіріңіздер, біздің қолда тұрған ештеңе жоқ, бұл халықтың ұйғарымы» дейді де жүре береді. Беттері ашық. Соны қалай ұқпайтынына таңым бар.
Ал референдумға қаражат жоқ деген – жәй ғана сылтау. Кезектен тыс талай президенттік, парламенттік сайлауларды өткізгенде, таптық қой қаржыны. Бұл жолы да табуға болады.
Мұхтар ТҮМЕНБАЙ