Мораторийді 5 жылға созу – ЕШТЕҢЕ ШЕШПЕЙДІ!

Фото – Aikyn.kz

Берік ӘБДІҒАЛИҰЛЫ, ҚР Пар­ла­мен­ті мәжілісінің депутаты:

• Бұрын­нан бері бірқа­тар көзқа­рас­та пікір­лес болған қоғам­шыл һәм қай­рат­кер аза­мат, таны­мал сая­сат­та­ну­шы, Қаза­қстан Пар­ла­мен­ті мәжілісінің депу­та­ты Берік Әбдіға­лиұ­лы­мен жуы­қта жолы­ғы­са қалған­да, «Арон Ата­бек­ті боса­ту­ды қол­дай­мын» деген пікірі­нен өрбі­ген сөз тұтас бір сұх­батқа жалға­сты. Дер­бес, өзін­дік қоғам­дық ұста­ны­мы берік – Берік мыр­за сол сұх­бат­та­су­да қозғаған бірқы­ды­ру тақы­рып­тың ұзын-ырға­сы төмен­де­гі­дей болды.

– Жер комис­си­я­сын­да бір топ аза­мат­тар жер­ді жеке мен­шік­ке беру­ге қар­сы шыққан еді. Ал сіз Пар­ла­мент депу­тат­та­ры­ның ара­сы­нан алға­шқы болып жеке мен­шік­ке қар­сы шықты­ңыз… Не себептен?

– Бірін­ші кезек­те қоғам­дағы елдің пікірі­мен сана­су керек. Қаза­қстан­да жер­ді эко­но­ми­ка­лық мүд­де тұрғы­сы­нан ғана қара­уға бол­май­ты­нын үкі­мет әлі түсін­бей келеді. Жер­ді жеке мен­шік­ке беру үшін, халы­қтың көп­шілі­гі әле­умет­тік-эко­но­ми­ка­лық жағы­нан да, тари­хи жағы­нан да дай­ын емес. Оны қоғам­дағы талқы­лау және соңғы кез­дер­гі нара­зы­лық акци­я­ла­ры көр­сет­ті. Біз­ге бүгін­гі күні жер­ге мем­ле­кет­тік мен­шік­ті сақтай оты­рып, кәсіп­ті, эко­но­ми­ка­ны, ауыл­ды дамы­ту жол­да­рын қарас­ты­ру қажет.

– Үкі­мет­тің ресми пози­ци­я­сы ауыл шару­шы­лық жер­леріне жеке мен­шік­ті енгі­зу еді. Ол – «Нұр Отан» пар­ти­я­сы­ның үкі­меті. Сон­да сіз «Нұр Отан» пар­ти­я­сы­ның өкілі ретін­де бас­шы­лық тара­пы­нан сөз естіп, сөгіс алма­ды­ңыз ба?

– Жоқ. Ол менің жеке аза­мат­тық пози­ци­ям еді. Ешкім де маған қысым жасаған жоқ. Бұры­нғы­сын біл­мей­мін, қазір­гі Пар­ла­мент­те де, пар­ти­яда да, үкі­мет­те де жеке пози­ци­я­ны құр­мет­тей­ді. Жер­ге жеке мен­шік­ке қар­сы әріп­те­стерім Бек­бо­лат Тіле­ухан, Жанар­бек Әшім­жан, сенат­тан – Ақыл­бек Күріш­ба­ев, Мұрат Бах­ти­ярұ­лы да қолдады.

– Жер­ді сату мүм­кін­ді­гіне қаты­сты мора­то­рий­ді тағы да бес жылға созды. Ол не шешеді?

– Ештеңе де шешпей­ді! Тек бес жыл бойы сол дау-дамай­ды жалға­сты­ра­мыз. Бұл сұраққа енді қай­та­лап кел­меу үшін, шетел аза­мат­та­ры­на жер­ді сат­пау секіл­ді түбе­гей­лі шешім қабыл­дау керек еді. Қазақ үшін жер қаси­ет­ті ұғым екені бел­гілі, бес жыл­да ештеңе өзгермейді.

– Сіз таны­мал сая­сат­та­ну­шы ретін­де елде­гі қазір­гі аху­ал­дың сая­си ерекшелік­терін айтып бере ала­сыз ба?

– Біз бұрын қоғам­ның сая­сат­пен қызы­ғу­шы­лы­ғы төмен­ді­гін жиі айта­тын­быз, қоғам­дық пікір­дің сая­сат­тан­ды­ры­лу дең­гейі өте төмен еді. Ал қазір­гі уақыт­та керісін­ше, сая­сат­тан­ды­ры­лу дең­гейі өте жоға­ры, көп­шілік­тің аза­мат­тық пози­ци­я­ла­ры аны­қталған. Бұрын халы­қтың көп­шілі­гі сая­сатқа еш ықпа­лы жоқ, бақы­ла­у­шы секіл­ді бола­тын. Ал бүгін бәріне тек баға ғана бер­мей, талап ету де күшейді…

– Бұл талап қашан бастал­ды деп топшылайсыз?

– Соңғы кез­де дамып, күшей­іп кет­кеніне, менің ойым­ша, бірін­ші­ден, Аста­на қала­сын­дағы 2019 жылғы ақпан­дағы бес бір­дей сәбидің тірі­дей өрт­теніп кетуі себеп бол­ды. Ол тра­ге­дия жыл­дан-жылға жиналған әле­умет­тік про­бле­ма­лар­дың бетін ашып таста­ды. Ешкім­ді бей-жай қал­дыр­май, бүкіл ел болып жоқтадық.

Оның алдын­да мил­ли­ард­таған мем­ле­кет­тік қара­жат­ты ЭКС­ПО-ға, банк­тер­ді дағ­да­ры­стан құтқа­руға, ЛРТ секіл­ді эко­но­ми­ка­лық жағы­нан тиім­сіз жоба­ларға есеп­сіз жұм­сап, ал халы­қтың әле­умет­тік дең­гей­ін көте­ру­ге керісін­ше, қара­жат­тың жет­пе­уі елдің заң­ды нара­зы­лы­ғын туғы­зды. Оған жер­ге жеке мен­шік құқы­ғын енгізу­ге деген ұмты­лыс, елде­гі ауық-ауық қай­та­ла­на­тын жемқор­лық дауы қоғам­ның «сая­си қызуын» көтеріп жіберді.

Екін­ші­ден, 2019 жылғы пре­зи­дент­тік сай­ла­у­ын­дағы бала­ма кан­ди­дат неме­се «Қоса­нов фак­то­ры». Бұры­нғы сай­ла­у­лар­да Елба­сы­ға бала­ма ретін­де шыға­тын кан­ди­дат­тар бол­май­тын. Сон­ды­қтан сай­лау нәти­же­сі алдын ала бел­гілі бола­тын. Ал 2019 жылғы жағ­дай өзге­ше, бөлек бол­ды. Лай­ы­қты бала­ма кан­ди­дат пай­да бол­ды. Әмір­жан Қоса­но­втың өмір­лік жолы, сая­си ұста­ны­мы біраз аза­мат­тың көңілі­нен шықты, халық екін­ші тур бола­ты­ны­на сен­ді. Қоса­но­вты қол­да­у­шы­лар сай­ла­удың алдын ала шыққан қор­тындыс­ы­на сен­бей, қай­та сана­уды талап ете баста­ды. Сол кез­де бәрі­міз де бақы­ла­у­шы­лар­дың сая­си күш­ке айна­ла бастаға­ны­на куә­гер бол­дық. Олар­ды тоқтатқан – бала­ма кан­ди­дат Қоса­но­втың сай­лау қор­тындыс­ы­мен келі­суі бол­ды. Ол заң аясын­да өзін­дік шешім қабыл­да­ды. Ал оған жақ­та­ста­ры келіс­пей, олар­дың ашуын туғы­зды. Сая­си сахна­да оппо­зи­ци­я­лық деме­сек те, жаңа­дан бала­ма қоғам­дық-сая­си күш пай­да болға­нын аңғардық.

Үшін­ші­ден, ол – пан­де­мия. Әсіре­се был­ты­рғы жылғы індет күшті бол­ды. Жұмыс­сыз қалған халы­ққа көмек көр­се­ту – бір бөлек әңгі­ме, ал халы­қтың індет­тен қыры­лып жатқа­ны қиын бол­ды. Ең ауы­ры – қара­пай­ым дәрілер­дің жоқты­ғы, бар дәріні елге бер­мей, қой­ма­лар­да сақта­уы халы­қтың ыза­сын туғы­зды. Нешетүр­лі мил­ли­ард­тан тұра­тын меди­ци­на­лық тех­ни­ка­ны алып жатыр­мыз, ал өңір­лер­де қара­пай­ым кис­ло­род­тық кон­цен­тра­тор мен пуль­сок­си­метр бол­ма­ды, тіп­ті аспи­рин мен пара­це­та­мол бол­ма­ды… Бұл жағ­дай аштық сияқты бол­ды ғой, бір-бірі­міз­ге хабар­ла­сып, үйде жатқан қан­дай дәрі бол­са да сұрап алуға мәж­бүр бол­дық. Сай­ып кел­ген­де, осы­ның бәрі қоғам­дық сана­ны сая­сат­тан­ды­рып жібер­ді, қалып­тасқан жағ­дай­ды сыни тұрғы­дан ойлау күшейді.

– Деген­мен пан­де­мия әлі де күшей­іп тұр. Қалай ойлай­сыз, аху­ал­дың қай­та­лан­бау кепілі бар ма?

– Бұл сұрақ көп­шілік­ті де маза­лай­ды. Пре­зи­дент жағ­дай­ды жіті бақы­ла­уда ұстап тұр. Үкі­мет­ке аху­ал­ды оңал­туға уақыт бер­ді… Бұл карт-блан­штың соңы не бола­рын көрерміз…

– Пре­зи­дент­тің тап­сыр­ма­сы уақы­тын­да орын­дал­ма­са, үкі­мет отстав­каға кетуі керек деп ойлай­сыз ба?

– Иә, әрине. Жау­ап­кер­шілік деген болу керек. Бәріне жалғыз Бір­та­нов кінәлі емес шығар. Бүгін­гі күн­де­гі негіз­гі сая­си талап – әділет­тілік. Халы­қтың нара­зы­лы­ғы әле­умет­тік жағ­дай­ы­на ғана бай­ла­ны­сты емес, қоғам­да тиісті әділет­тілік­тің бол­мауын­да. Халық мем­ле­кет­тің қамқор­лы­ғын сезгісі келеді. Осы­ған орай билік халы­ққа деген құр­меті мен қамқор­шы­лық көме­гін көр­се­туі керек. Пре­зи­дент Тоқа­ев­тың талап етіп жүр­гені де осы.

Маңы­здысы – бүгін­гі про­те­стік жағ­дай­дың өршу кезеңін­де билік­тің беделі түс­пе­уі керек. Попу­ли­ст­тік ұран­дар бұрын билік тара­пы­нан жиі шық­са, бүгін­гі күні оны керісін­ше, билік­тен емес, қоғам­дық күш­тер­ден жиі ести­міз. Халы­қтың сана­сын попу­ли­стік-дема­го­ги­я­лық, жалған, бос сөздік ұран­дар билеп бара­ды. Жаңа­ша айт­сақ, фейк­тер мен хайп­тар билеп тұрған кездің трен­ді басып барады.

– Сай­лау тура­лы ой-пікіріңіз­ге қай­та айна­лып соғай­ық: сіз Қасым-Жомарт Тоқа­ев­тың жеңісіне сенесіз бе?

– Әлбет­те! Қалай десек те, билік эво­лю­ци­я­лық жол­мен жаңғы­рып келеді. Ал бұл рет­те Тоқа­ев мыр­за – лай­ы­қты тұлға. Адам­гер­шілі­гі, таза­лы­ғы, білік­тілі­гі, сая­си ұста­ны­мы жағы­нан лай­ы­қты, халы­қа­ра­лық беделі бар сая­сат­кер. Ең басты­сы – сая­си жігері бар, соның әсері­нен елі­міз сая­си өзгерістер­ге бет алды. Оны мой­ын­дау қажет.

Әрине, бәз­біре­улер тез ара­да өзгеріс болға­нын қалай­ды. Бәл­кім, бұл да «шар­шау син­дро­мы­ның» әсері бол­са керек. Бірақ қажет­сіз тең­селістер тудыр­мау үшін, бәрі рет-реті­мен болуы керек.

Басты­сы – ниет бар. Баста­ма бар. Кеше ғана көп­шілік талап етіп жатқан сай­лау заңы­на өзгерістер енгізіл­ді. Жақын ара­да ауыл әкім­дерін, аудан, қала әкім­дерін сай­лай­мыз. Сая­си рефор­ма­лар бастал­ды. Бұның бар­лы­ғы өзгеріс­ке бет алу­дың бел­гісі еме­ген­де – не болуы мүм­кін? Елде­гі жағ­дай­ға осын­дай пози­тив­ті приз­ма пай­ы­мы­м­ен қарау керек.

– Жақын­да Нұр­сұл­тан Назар­ба­ев Қаза­қстан халқы ассам­бле­я­сы­ның тіз­гінін пре­зи­дент­ке тап­сыр­ды. Бұған не дейсіз?

– Бұл да қаза­қстан­дық сая­си тран­зит­тің ерекшелі­гі. Елба­сы өз реті­мен пре­зи­дент­ке қол­дау көр­сетіп келеді. Мем­ле­кет бас­шы­сы Қаза­қстан халқы бір­лі­гінің сим­во­лы болуы керек. Елба­сы өз мис­си­я­сын орын­да­ды – тәу­ел­сіз Қаза­қстан Рес­пуб­ли­ка­сы­ның негізін қалып­та­стыр­ды, билік­ті лай­ы­қты шәкір­тіне тап­сыр­ды. Енді­гі кезек­те Қауіп­сіздік кеңесіне жетек­шілік ету құзы­рын да пре­зи­дент Тоқа­евқа тап­сы­руы алыс емес деп ойлай­мын. Менің ойым­ша, тек «Нұр Отан­ның» төраға­сы болып қала береді, себебі пар­тия сабақ­та­сты­қты қам­та­ма­сыз ететін сая­си күш…

– Сіздің пікіріңіз­ше, Тоқа­ев­тың пер­спек­ти­ва­лық мис­си­я­сы қандай?

– Ол кісі ел басқа­руға өте қиын кез­де кел­ді: екін­ші жылға созы­лған пан­де­мия, Арыс қала­сын­дағы жары­лыс, Қор­дай­дағы қақты­ғыс… Деген­мен де бәрін абы­рой­мен атқа­рып келеді. Ең басты­сы – өзі уәде бер­ген сая­си рефор­ма­сын бастап кетті.

Сая­си жүйе елде­гі сая­си аху­алға сай болуы керек. Әйт­пе­се қоғам­да қара­ма-қай­шы­лық күшей­іп, дағ­да­ры­стың терең­де­уіне, қоғам­дық тең­селіс­ке соқты­руы әбден мүм­кін. Қасым-Жомарт Тоқа­ев соған орай кезең-кезең­мен сая­си жүй­ені елде­гі аху­алға сәй­кестен­діріп жатыр. Заңға өзгерістер енгізілу­де. Сон­ды­қтан пре­зи­дент Тоқа­ев­тың негіз­гі мис­си­я­сы – осы сая­си модер­ни­за­ци­я­ны аяғы­на дей­ін жет­кі­зу деп ойлай­мын. Оған бәрі­міз де мүд­делі­міз, сон­ды­қтан мей­ілін­ше қол­дау көр­сет­кен абзал.

Оның үстіне қоғам­да өзгеріс­ке деген сұра­ныс күшей­іп келеді. Билік­те жаңа­ша ойлай­тын, білік­ті тұлға­ларға сұра­ныс бар. Пре­зи­дент­тің талап­та­рын орын­дау үшін, үкі­мет­ке, кей­бір облыс бас­шы­лы­қта­ры­на жаңа тұлға­лар келуі керек.

Соны­мен қатар мем­ле­кет бас­шы­сы бірқа­тар руха­ни жоба­лар­ды да баста­ды. Ұлт­тық тари­хи сана-сезім­ді дамы­ту, ұлт­тық намысты ояту, қалып­та­сты­ру жоба­ла­ры қолға алы­нып жатыр. Қазақ тарихын­дағы импе­ри­я­лық жоба­ла­ры «Ұлық ұлы­стың», Алтын Орда­ның 750 жыл­ды­ғы, ұлт­тық күрес пен намыс оята­тын жоба­ларға көңіл кеңі­нен бөлі­ну­де. Тари­хи әділет­тілік­ті орна­ту үшін, мем­ле­кет­тік хат­шы Қырым­бек Көшер­ба­ев­тың төраға­лы­ғы­мен сая­си қуғын-сүр­гін құр­бан­да­рын толық ақтау жөнін­де­гі арнайы мем­ле­кет­тік комис­сия құрыл­ды. Біз­де 20–30-жылдары ком­му­ни­стер­дің қолы­нан қуда­ланған отан­даста­ры­мыз әлі күн­ге дей­ін толық ақтал­маған­да­ры аз емес.

– Иә, сая­си ақтау өте қажет­ті науқан. Ал бүгін­гі құр­бан­дар ше? Мәсе­лен, Арон Ата­бек­тің боса­ты­луын қол­дай­сыз ба?

– Иә, Арон Ата­бек­ті түр­ме­ден боса­ту­ды қол­дай­мын. Бүгін­гі күні жасы 70-ке жақын­даған кісіні ден­са­улы­ғы нашар­лаға­нын ескеріп, түр­ме­ден боса­ту керек деп есеп­тей­мін. Ол совет зама­ны­нан бері азатты­қты аңсап жүр­ген, аты аңы­зға айналған сая­си дис­си­дент болатын.

– Берік мыр­за, сұх­ба­ты­ңы­зға рақ­мет! Сіз біл­дір­ген пози­тив­ті көзқа­рас қоға­мға да жұғы­сты бол­са, құба-құп болар еді…

Ермұрат БАПИ