Біздің анықтама

Серік Абд­рах­ма­нов 1951 жылы 8 мамыр­да Алма­ты облы­сы, Кеген ауда­ны­ның Жалаңаш ауы­лын­да туған. «Уики­пе­ди­ядағы» аны­қта­ма­лы­қта (жол­ма-жол): «Про­ис­хо­дит из рода албан Стар­ше­го жуза» деп жазылған.

1965 жылы ком­со­мол қата­ры­на алы­нған. 1973 ж. Жам­был гид­ро­ме­ли­о­ра­тив­тік-құры­лыс инсти­ту­тын «құры­лыс инже­нері» маман­ды­ғы бой­ын­ша бітір­ген. 1982 жылы Алма­ты Жоға­ры пар­тия мек­тебі­нен «сая­сат­та­ну­шы» маман­ды­ғын алған.

1973–1981 жж. Қаза­қстан ЛКСМ жүй­есін­де, Алма­ты қала­лық пар­тия коми­тетін­де әртүр­лі қыз­мет­тер атқарған.

1981–87 жж. Қаза­қстан ЛКСМ ОК-нің бірін­ші хат­шы­сы болған. Жел­тоқ­сан көтерілісіне бай­ла­ны­сты ком­со­мол қата­ры­нан шыға­ры­лған соң, қатар­дағы құры­лыс­шы, 1990–91 жж. Алма­ты қала­лық атқа­ру коми­теті төраға­сы­ның орын­ба­са­ры болған.

1991–92 жж. – ҚР Пре­зи­ден­тінің кеңесшісі.

1992–94 және 1995–99 жж. – «Елім-ай» Халы­қа­ра­лық эко­ло­ги­я­лық қоры­ның президенті.

1994–95 жж. – ҚР Жоғарғы Кеңесінің депутаты.

1999 – 2007 жж. – ҚР Пар­ла­мен­ті Мәжілісінің депутаты.

2007 жыл­дан – Қаза­қстан Еңбек кон­фе­де­ра­ци­я­сы­ның пре­зи­ден­ті.

Серік АБДРАХМАНОВ:

ХАЛЫҚ ӨЗ ЕЛІНДЕ БИЛІКТІҢ БОДАНЫ БОЛЫП ҚАЛДЫ…

• Газет­тің өткен саны­нан бастап, біз Тәу­ел­сіздік­тің 30 жыл­ды­ғы­на бай­ла­ны­сты ел тәу­ел­сізді­гінің қалып­та­суы­на қыз­мет қылған аза­мат­тар­дың сұх­ба­тын бере бастаған едік. Осы орай­дағы «Отыз жылға – отыз сұх­бат» айда­ры­ның бүгін­гі қонағы – Серік Абдрахманов.

– Серік аға, ең алды­мен 70 жастық мерей­той­ы­ңыз құт­ты бол­сын! Сонау ком­со­мол кезін­де­гі­дей әлі де күй­лі-қуат­ты­сыз ба?

– Құдай­ға тәу­ба, өз қата­рым­нан қал­дым деп айта алмай­мын, оздым да демей­мін, қақ орта­сын­да келе жатқан сияқты­мын. Бала-шағам жаным­да, өсіп-өніп, адал білім алды, бағыт­та­ры дұрыс, еліне қыз­мет ету­де. Неме­ре­лерім­нің алды сту­дент, білім­ге ұмты­лу­да, арман­да­ры биік. Соған өзім­ді бақыт­ты сезінемін…

– Сіздің осы «дөң­ге­лек датаңыз» Қаза­қстан тәу­ел­сізді­гінің биы­лғы 30 жыл­ды­ғы­мен қатар­лас келіп­ті. Енді осы жыл­дар биі­гі­нен кей­ін­ге қарай­тын бол­саңыз, жеке басы­ңы­здың өткен өмір­ге өкіні­ші жоқ па?

– Биік­тен бағ­дар­лап, өмір­лік тәжіри­бе­ге сүй­еніп айтар өкіні­шім – Қаза­қстан деген елдің жабайы капи­та­лизм жолы­на түсіп кет­кені. Кезін­де билік­те Назар­ба­ев­тың кеңес­шісі, депу­тат та бол­дым. Үне­мі осы жағ­дай­ды айтып жүр­дім, бірақ өзі­ме руха­ни жақын аза­мат­тар­мен бір­ге болып, осы қисық жолға бөгет жасай алма­дым деген ең үлкен өкіні­шім бар. Бай­лы­қтың орта­сын­да оты­рып, елдің сор­лап қалған бүгін­гі жағ­дайы өкіндіреді.

1994 жылғы пар­ла­мент сай­ла­у­ы­на «Қаза­қстан­ның бай жерін­де халы­қты жүде­ту – қыл­мыс!» деген өзім­нің бағ­дар­ла­ма­лық ұра­ным мен ұста­ны­мым бол­ды. Өзім­нің сай­лау окру­гім­де осы ұран­ды жазып, көше­ге іліп қой­дым. Әттең, осы мақ­са­тым сол ұран күй­ін­де қалды.

– Секе, сіз Қаза­қстан­ның тәу­ел­сізді­гін қала­у­ға қаты­сқан қай­рат­кер аза­мат­тар­дың бірі екеніңіз дау­сыз. Біз­ге «аспан­нан түсті» деп жүр­ген тәу­ел­сіздік­ті Нұр­сұл­тан Назар­ба­ев жалғыз өзі қалып­та­сты­рған жоқ. Қалай ойлай­сыз, біз гео­са­я­си жағ­дай тұрғы­сын­да жан-жақты нығай­ған, қауіп­сізді­гі қам­та­ма­сыз етіл­ген, эко­но­ми­ка­сы дер­бес ел болып қалып­та­стық па?

– Расын­да да, тәу­ел­сіздік Мәс­ке­уден – Ель­цин (Ресей), Крав­чук (Укра­и­на), Шуш­ке­вич (Бела­русь) пре­зи­дент­тері үшті­гінің арқа­сын­да аспан­нан түс­кен­дей бол­ды. Ел-жұрт тәу­ел­сізді­гі­міздің тәт­ті дәмін татып, Жоғарғы Кеңесі­мізді сай­лап, демо­кра­тия жолы­на шыққан едік. Өзгерістің лебі келіп, алға қарай тәй-тәй қадам басқан­быз, 1995 жылғы кон­сти­ту­ци­я­лық «рефор­ма» орта жол­дан тоқта­тып, халы­қты шынайы тәу­ел­сіздік­тен, билік­тен айыр­ды. Сай­ла­у­лар жалған өтті, сол себеп­тен билік­тен айы­ры­лған халық ешқа­шан өзін тәу­ел­сіз­бін деп санай алмай­ды. Өкініш­ке қарай, халық өз жерін­де өз билі­гінің бода­ны болып қал­ды. Билік басын­да оты­рған Назар­ба­ев пен айна­лы­сын­дағы пар­ти­я­лық номен­кла­ту­ра­дағы жыл­по­стар өзін­дік даму иде­я­ла­ры бол­маған­ды­қтан, Мәс­ке­уден құтыл­дық деген пиғыл­мен тегін жатқан дүниені бас салып, өздері­мен бір­ге сол иірім­ге Назар­ба­ев­ты да тар­тып әкетті.

– Қаза­қстан­ның осы 30 жылғы тарихын­да елдің сая­си бас­шы­лы­ғы жібер­ген басты-басты бес қателік­ті атап бере ала­сыз ба?

– Әрине, тізіп бере­мін. Бірін­шісі, қазақ десек – ауыл дей­міз. Бұры­нғы кол­хоз-сов­хоз­дар күшпен тара­тыл­ды. Олар­ды акци­о­нер­лік қоға­мға топ­та­сты­рып, қай­та құруға болар еді: елдің табиға­ты да осы­ған келетін. Эко­но­ми­ка­лық заң­дар­ды нары­қтық бағы­тқа бұрып, ауыл­дар­ды трак­тор-ком­бай­ны­мен бір­ге бөл­шек­теп, талан-тара­жға түсі­ру – қыл­мыс бол­ды. 1994 жылы сай­ла­у­ға түсіп, ел ара­лаға­ным­да: «Біз бірі­гіп, жұмыс істеп жатыр­мыз, халқы­мы­здың тұр­мысы жақ­са­рып келеді, неге біз тара­уы­мыз керек» деген сұрақ қой­ыл­ды. «Ауыл­дар­ды жасан­ды түр­де күшпен тара­тып жатқа­ны – жоға­ры­да оты­рған бас­шы­лар ішіп-жеген соғым­да­ры­ның есебін жасы­ру­дың ама­лын жасап жатыр» деген едім. Бұл теріс жүр­гізіл­ген сая­сат бол­ды. Кол­хоз – нары­қтық қаты­на­стар мен демо­кра­ти­я­лық даму жолы­на ешқан­дай кедер­гі емес еді.

Екін­шісі – өзін-өзі басқа­ру тура­лы заңға сәй­кес, ауыл әкім­дерін тұрғын­дар­дың өздері сай­ла­уы керек еді. Халы­қтың дауы­сын алған ауыл әкі­мі жоға­ры жаққа жал­тақта­май­тын жер­гілік­ті лидер болып қалып­та­сар еді. Ал қазір­гі жасан­ды әкім­дер­дің сөзі өтпей­ді. Егер ауыл өз әкі­мін сай­ла­са, амал жоқ, аудан­ның әкі­мі, одан кей­ін облы­стың әкі­мі сай­ла­нар еді.

Үшін­шісі – жер­ді сату мәсе­лесі. Билік­тің жер­ді саудаға салуы – қыл­мыс! 2003 жылы Жер кодексі қабыл­да­нып жатқан­да, жер­ді сатуға қар­сы 127 ұсы­ныс бер­дім, өкініш­ке қарай, күші­міз аз бол­ды, ұсы­ны­сым өтпе­ді. Лати­фун­ди­стер­ге жол ашы­лып, ірі жер телім­дерін иелен­ді. Тарих­тан біле­міз – Бра­зи­лия лати­фун­ди­стер мем­ле­кеті: ауыл шару­а­шы­лы­ғы сор­лап, халқы кедей­шілік­ке тап болды.

Төр­тін­ші ең бір үлкен қателік – әділет­сіз сай­лау мәсе­лесі. Сай­лау халы­қтың қала­у­ы­мен өтпей, халы­қты билік­тен алы­ста­тып жібер­ді. Был­тыр сол үрдіс жалға­сып, мәс­ли­хатқа пар­ти­я­лық тізім арқы­лы депу­тат­тар сай­лан­ды. Ауыл­ды жер­де қай­дағы сая­си пар­тия? Тіп­ті «Нұр Отан» да жоқ. Бәсе­ке­ле­стік – қағаз жүзін­де каби­нет­тер­де жасал­ды, ман­дат бөлісі ақшаға сатылды.

Соңғы­сы – жеке­ше­лен­ді­ру. 1994 жылғы сай­ла­уда Жоғарғы Кеңес тара­ты­лып, кей­ін Кон­сти­ту­ци­яға енгізіл­ген өзгеріс «Мем­ле­кет – тиім­сіз мен­шік иесі» деген ұран­мен жеке­ше­лен­діруді жүр­гі­зу үшін керек бол­ды. Өкі­мет жұмыс істеп тұрған зауыт-фаб­ри­ка­лар­ды тас-талқан етті. Жұмыс істеп тұрған өндіріс орын­да­ры талан-тара­жға түсті. «Кар­мет­ком­би­нат­ты» тегін беріл­гені – мил­ли­ар­дер Мит­тал өндірістің өтей алмаған 80 мил­ли­он дол­лар қары­зын төлеп, ком­би­нат­ты иелен­ген деген аңыз тара­ды. Ком­би­нат 80 млн-ға сатыл­са, қой­ма­сын­да құны 200 мил­ли­он дол­лар­лық дай­ын өнім жат­ты. Кей­бір білетін­дер­дің айтуын­ша, ол қор 400 мил­ли­он дол­ларға пара-пар болған. «Кар­мет­тің» ондаған жылға тұты­ну­шы­лар­мен жасалған келісім-шар­тта­ры болған, сұра­ны­сы үлкен өндіріс орны еді.

Айт­пақ­шы, осы жеке­ше­лен­дірудің солақай сая­са­тын­да бүгін­дері сіз­дер­дің «ДАТ» газетін­де жиі жари­я­ла­на­тын, сол кез­де­гі елдің пре­мьер-мини­стрі Әке­жан Қажы­гел­дин­нің де «үлкен үлесі» бар. Бұл фак­тіні жаңа тарих­тан сызып тастай алмай­мыз. Несін айта­сыз, сол жеке­ше­лен­дірудің желі­гі­мен талай-талай ірі өндіріс ошақта­ры талан-тара­жға түсті. Мұнай мен басқа да қаз­ба бай­лы­қта­ры қол­дан кет­кенін айтып тауы­са алмаспыз…

– Осын­дай қателік­тер­ді тіз­бе­ле­ген­де, елде­гі бар­лық билік бір адам­ның қолы­на өтуінің кесірі тиді деу­ге бола­тын шығар?

– Әрине! Бұл да жаңа тарих­тың үлкен бір тара­уы бола­тын тақы­рып. Қаза­қстан­ның бай­лы­ғы тісте­ген­нің – аузын­да, ұстаған­ның – қолын­да кет­ті. Сая­си билік «мем­ле­кет – тиім­сіз мен­шік иесі» деген арзан ұран­ды пай­да­лан­ды. «Өндіріс жеке мен­шік­ке өтсе, пей­іш орнай­ды» деп сайрады…

– Айт­пақ­шы, ел тәу­ел­сізді­гі жари­я­ланған 1991 жыл­дың күзін­де сіз қай­да, қан­дай қыз­мет­те жүр­ген едіңіз?

– Ол кез­де бір жыл­дай Назар­ба­ев­тың кеңес­шісі болдым…

– Сон­да 30 жыл бұрын сіз 40 жастағы теп­се темір үзетін нағыз толы­сқан шақтағы сая­сат­кер аза­мат­сыз, сол кез­де өзіңізді пре­зи­дент Назар­ба­ев­тың коман­да­сын­да бол­дым деп есеп­тей­сіз бе?

– 1991–93 жылға дей­ін Назар­ба­евқа менен жақын адам болған жоқ. Жеке­ше­лен­ді­ру, демо­кра­ти­я­лық даму, жаңа қоғам­дық қаты­на­стар, т.б. мәсе­ле­лер жөнін­де Назар­ба­евқа дәлел­дерім­ді жиі айтып, ғалым­дар­ды, маман­дар­ды қабыл­да­уы­на кір­гізіп жүр­дім. Бір күні ыза болға­ным­нан: «Қасы­ңы­зға өңшең бұза­улар­ды жинап алды­ңыз, ойлаған­да­ры – қарын­ның қамы» дегенім бар. Олар­дың кім екен­дерін атап бер­дім. Кей­ін­нен осы әңгі­ме «бұза­уларға» жетіп, бәрі бірі­гіп алып, Назар­ба­ев­пен арақа­ты­на­сым­ды бұз­ды. Бірақ мен бүгін­де бұған сон­ша­лы­қты өкін­бей­мін. Өкі­нетінім – Назар­ба­ев төңіре­гі­нен қуы­лған білік­ті аза­мат­тар­дың орнын сол «бұза­улар» басып алды.

– Ал кей­ін­нен, мәсе­лен, 50-ден асқан шағы­ңы­зда сая­си қыз­мет­тен, ел басқа­ру ісі­нен шетқақ­пай қалуы­ңы­здың басты себебі неде? Мәсе­лен, сіздің сол кез­де­гі сая­си тәжіри­беңіз талай жоға­ры лау­а­зым­ның басын шолып шыққан кеше­гі Ахмет­жан Есі­мо­втен неме­се бүгін­гі «мыңқыл­дақ» Мамин пре­мьер мен «түсініксіз» Тоғ­жа­нов Ера­лы­дан қай жеріңіз кем еді?

– Өте дұрыс, ойлан­ды­ра­тын сұрақ екен… Иә, өзін­дік пікірі мен елдік ұста­ны­мы бар аза­мат­тар билік­ке оң ықпал ету­ден шетқақ­пай қалға­ны рас. Ал менің сая­сат­та жет­кен биі­гім – халы­қтан депу­тат­тық атақ алдым. Сай­ла­у­шы­лар­дың сені­міне жет­тім – алты рет депу­тат болып сай­лан­дым. Оның ішін­де төрт рет әкім­дер­мен шай­қа­сып жүріп, бала­ма­лы түр­де халы­қтың дауы­сы­на ие бол­дым. Өзіңіз айтып оты­рған аза­мат­тар мен көр­ген ашық талас-тар­ты­сты көр­ген жоқ. Тағай­ын­далған қыз­мет­тің дең­гейі қан­ша­лы­қты биік бол­са да, сон­ша­лы­қты халы­қтық сенім­нің биі­гіне жете алмай­ды. Бұл – сая­сат­тағы бұл­жы­мас акси­о­ма. Жеке­ше­лен­діру­ге, жер­ді сатуға, жемқор­лы­ққа қар­сы күре­стім. Ашық айтқан сөз­дерім пар­ла­мент­тің сте­но­грам­ма­сын­да жазы­лған. 1993 жылы пар­ла­мент оты­ры­сын­да айтқан: «Қаза­қстан қарақ­шы­лар мем­ле­кетіне айна­луы мүм­кін» деген сөзім тасқа басқан­дай жазы­лып қалды.

– Қасы­нан кет­кен соң, Назар­ба­ев­пен кез­десіп жүр­діңіз бе?

– Әрине, кез­де­стім, билік­ке сын айтып жүр­сем де, біре­удің арты­нан ком­про­мат жинаған емес­пін. Оппо­зи­ция қата­рын­да болған жоқ­пын. Елде­гі сая­си жүй­ені Назар­ба­ев тіке­лей өзінің қаты­суы­мен өзгер­туі тиіс деген тұжы­ры­мға тән­ті бол­дым. Жасы­ра­тын несі бар, ел пре­зи­ден­ті өзі­нен кей­ін мем­ле­кет­ті халы­қтық кей­іп-кес­пір­де қал­ды­ра­ды деген ойға сен­дім. Сол жыл­да­ры халы­қтың 60 пай­ы­зы қол­дай­ты­нын Назар­ба­ев­тың өзіне де айттым.

Тағы да ашы­ғын айтай­ын: маған рен­жі­ген кез­дері де бол­ды. Депу­тат болған кез­де шақы­рып алып, халы­қтың не айтып жатқа­нын сұрай­тын. «Өкпе бол­май ма?» дей­мін. «Бол­май­ды» дей­ді. Содан соң ел ішін­де­гі халы­қтың жағ­дай­ын ашық айтып беретін­мін. «Екі қызы­ңы­зға бір әкім екі кот­тедж сый­ла­ды деген сөз бар ел ішін­де…» дедім. «Серік, ондай­ға мен жол бер­мей­мін. Ондай болуы мүм­кін емес»,– деді. Кей­ін естуім­ше, Алма­ты­дағы «Тау­гүл» мик­ро­ауда­нын­да екі үлкен кот­тедж саты­лып кетіп­ті. Демек, алып-қашпа сөздің бір негізі болған. «Лау­а­зым­ды чинов­ник­тер сіздің каби­нет­ке дипло­мат тасып жүр деген сөз де бар ел ара­сын­да…» – дедім бір­де. «Серік, мен ондай­ға бар­май­мын. Сен маған!» деп ант еткен­дей бол­ды. Осын­дай шын­ды­қты Назар­ба­евқа кім айта алыпты?

– Сөзіңізді бөлей­ін, 2001 жылы «жастүрік­тер» оппо­зи­ци­яға кел­ген кез­де бір басы­лы­мға бер­ген сұх­ба­ты­ңы­зда «ДВК» мем­ле­кет пен Назар­ба­евқа қауіп төн­дір­ді» деген екен­сіз…

– Өте дұрыс айт­тым! «ДВК»-ға шөмі­ш­тен қағы­лған­дар бар­ды. Дәл сол тұста олар халы­қтың қамын күйт­те­ді деп ойла­май­мын. Қазір де дәл сол пікір­де­мін. Әрине, ара­сын­да бірен-саран таза аза­мат­тар болған шығар. Жеке­ше­лен­ді­ру сая­са­ты­на ара­ласқан, оны жүзе­ге асы­руға қаты­сқан – осы­лар, ара­ла­ры­нан мил­ли­ар­дер де шықты.

Ал менің сол сұх­ба­тым­нан кей­ін, 2002-жыл­дар­дан соң «ДВК»-ның дұрыс жолға түс­кені де рас, халы­қтық қам­дағы мәлім­де­ме­лері де, сөз­дері түзел­ді. Бүгін­гі күні Мұх­тар Әбі­ля­зо­втың да айтып жатқа­ны шын­дық. Бірақ билік­ке жет­кен жағ­дай­да айтқан­да­рын жүзе­ге асы­ра ма?.. Күмәндімін.

– Айт­пақ­шы, осы тәу­ел­сіздік­тің ірге­та­сын қалып­та­сты­руға қаты­сқан, бірақ аты-жөні ата­у­сыз қалған қан­дай қай­рат­кер­ді атай алар едіңіз?

– Ең алды­мен Хасен Қожа-Ахмет­тің атын атар едім. Жиыр­ма жасын­да жүй­е­ге қар­сы шықты. Үнпа­рақтар жаз­ды, бүгін­гі күні әлі сол ұста­ны­мы­нан тай­ған жоқ. Ком­по­зи­тор, ақын, жазу­шы, түр­ко­лог, өзі үш рет түр­ме­ге оты­рып шықты. Неге ол сена­тор болып, пар­ла­мент­те отыр­ма­ды? Тәу­ел­сіздік­тің бір тұлға­сы еді ғой! Сол сияқты Ғазиз Алдам­жа­ров, Бал­таш Тұр­сым­ба­ев, Ермұрат Бапи, Ғалым Әбіл­сей­ітов, Жақ­сы­лық Шеке­ев, Жаса­рал Қуа­ны­ша­лин, Серік­бай Әлі­ба­ев, Вита­лий Воро­нов, Петр Сво­ик, марқұм­дар – Серік­бол­сын Әбділ­дин, Ерік Асан­ба­ев, Марат Оспа­нов, Вла­ди­мир Чер­ны­шев… Осы аза­мат­тар тәу­ел­сіздік­тің де, сая­сат­тың да көр­кі еді ғой!

Тоқтар Әубәкіров пен Мұх­тар Шаха­нов еке­уіне бүгін­гі сая­си аре­на­да бала­ма бар ма? Жоқ.

Ал тәу­ел­сіздік­ке тірек болған жел­тоқ­сан­ды­қтар бір төбе – біре­уін де билік­ке жолат­пай қой­ды. Ұйым­да­рын жеті­ге бөліп таста­ды: «Бөліп ал да, билей бер» деген­нің кебі. Төрт жыл түр­ме­де оты­рып кел­ген Құр­манға­зы Рах­ме­тов, «Жел­тоқ­сан» иде­я­сы­нан тай­маған Гүл­бахрам Жүніс деген батыр қыз, Жеңі­с­бек Сабы­рай­ы­мов, Шора, Расұл… т.б. мықты аза­мат бар.

– Жел­тоқ­сан­ның шын­ды­ғы әлі құпия, осы көтеріліс­ке қаты­сты мұрағат бүгін­ге дей­ін неге ашыл­май отыр деп ойлайсыз?

– Билік­тің басқа­ру жүй­есі өзгеріп, пар­ла­мент­ті халық сай­лаған кез­де бар­лық ақтаң­дақтар ашы­лып, жау­а­бы беріледі. Қазір­гі билік­те сол кез­де жастарға қия­нат жасаған­дар отыр. Кеше май­ор болып, халы­ққа қоқаң­даған­дар – бүгін гене­рал-май­ор бол­ды. Бірақ шынайы тарих өзінің әділ баға­сын береді. Әділет­тің кеші­гіп жүретін әдеті бар…

– Кей­ін­гі 20–25 жыл­да елді басқа­ру ісіне сая­си әріп­те­стер коман­да­сы емес, сая­си билік­пен ымы­ра­лас клан­дар, ошар­лы оли­гарх­тар тобы ықпал ету­де деген пікір­ге алып-қоса­ры­ңыз бар ма? 

– Жоғарғы жақтағы «жасан­ды­лар» өздеріне ыңғай­лы «жасан­ды» әкім, депу­тат, мини­стр­ді жинап алған. Бұл – әрине, клан­дық билік­тің сипа­тын біл­діретін кері құбы­лыс. Халық билік­ке ықпа­лын жүр­гі­зе алма­са, мем­ле­кет­тің қалып­та­суы­на қаты­спа­са, бұл – авто­ри­тар­лық жүй­енің бол­мысы. Мұн­дай билік­тің бола­шағы бар­лық елде бір­дей: бүгін бол­ма­са, ертең күні біте­ді. Жемқор­лық, парақор­лық, ұрлық – авто­ри­тар­лық жүй­енің жазыл­мас туа біт­кен қасіреті.

– Ком­му­ни­стік пар­ти­ядан кей­ін сіз қан­дай да бір сая­си ұйым­ның қата­рын­да бол­ды­ңыз ба?

– Ком­му­ни­стік пар­ти­я­ны бүгін­гі «Нұр Отан­мен» салы­стыр­сақ, ол ұйым Құдай­ға да, халы­ққа да, әділет­тілік­ке де әлдеқай­да жақын бол­ды. Дін­мұ­ха­мед Қона­ев ақсақал Бреж­нев­пен жақын бол­ды да, қол­да бар мүм­кін­ді­гін Қаза­қстан­ның эко­но­ми­ка­сын дамы­туға жұм­са­ды. Сол кезең­де эко­но­ми­ка 7 есе­ге дамы­ды, 43 қала салын­ды, әле­умет­тік жағ­дай­ы­мыз жақ­сар­ды. Ішкі өнім бой­ын­ша, адам басы­на шаққан­да дүни­е­де 28-орын­да бол­дық. Бреж­нев­тің зама­нын­да қоғам­ды қырып-жой­ған жағ­дай орын алған жоқ, әрине, шек­теу, цен­зу­ра деген­дер бол­ды. Ал қазір­гі күні цен­зу­ра жоқ па? Болған­да қандай!

«Ком­му­ни­стік» деген түсінік­ке терең­де­сек, оның бір стан­дарт­ты шаб­ло­ны жоқ. Кам­бод­жа­ның кхмер­лері – бір басқа, Қытай­дікі – бір бөлек, Ита­ли­яда ком­му­нист Напо­ли­та­но 11 жыл пре­зи­дент бол­ды. Соци­а­лизм де сол сияқты, оның мағы­на­сы­на қарау керек, ғылы­ми әде­би­ет­те 200 түр­лі ата­уы бар.

Жасы­ра­ты­ны жоқ, Ком­пар­ти­ядан кей­ін, «Отан­да» мүше бол­дым. Бұл – бүгін­гі «Нұр Отан­ның» баста­ма­сы болған пар­тия еді. Оған қалай кел­генім­нің өзі бір хикая. Жел­тоқ­сан­да жастар­дың сөзін сөй­ле­генім үшін, маған қыл­мыстық іс қозғал­ды. Ком­со­мол­дан шыға­рыл­дым, қыз­мет­тен кетір­ді. «АДК»-ға құры­лы­сқа барып, электр-дәне­кер­ле­ушінің кәсібін оқы­дым, дирек­тор­дың орын­ба­сар­лы­ғы­на дей­ін көтеріл­дім. Үш жыл жүр­генім­де, қай­та құру­дың лебі­мен «ФНЕК» (Фронт народ­но­го един­ства Казах­ста­на –Қаза­қстан халық бір­лі­гі май­да­ны) деген ұйым құрдық.

Сөй­тіп, 1989 жылы Кеңе­стер Одағы­ның Жоғарғы Кеңесіне тарихы­мы­зда тұңғыш өткен сай­ла­уда «АДК» ұжы­мы өзінің бас­шы­сын Ана­то­лий Сафо­но­вты Алма­ты қала­лық пар­тия коми­тетінің бірін­ші хат­шы­сы Рома­но­вқа қар­сы шығар­ды. Оны Мәс­ке­уден Кол­бин ертіп кел­ген еді. Қырғын тар­тыс бол­ды. Бұл Жел­тоқ­сан­нан кей­ін бұқа­ра­ның билік­ке қар­сы көр­сет­кен ірі нара­зы­лы­ғы бол­ды. Ол кез­де Кол­бин­нің бата­сын алған­дар ғана депу­тат бола­тын. Ол мені өзіне шақыр­тып алып, Сафо­но­вқа көмек­тес­пе­уім­ді талап етті, қасы­нан кетуім­ді сұра­ды, аудан­дық пар­тия коми­тетіне бас­шы болу­ды ұсын­ды. Мен келіс­пе­дім, алған бетім­нен қайт­па­дым. Сөй­тіп, сол сай­ла­уда билік­тің үміт­кері Рома­но­вты жеңіп кеттік.

Сол кез­де халық ара­сын­да беделім өсе бастаған мені Назар­ба­ев Нұрқа­ді­лов­ке тап­сы­рып, марқұм Зәкең мені Алма­ты қала­лық атқа­ру коми­теті (бүгін­гі әкім­дік – Ред.) төраға­сы­ның орын­ба­сар­лы­ғы­на шақыр­ды. Алма­ты – елдің аста­на­сы, бар­лық сая­сат жаса­ла­тын ең үлкен қала. Келістім. Сая­сат­та жүр­ген­ді де сағы­нып қалып­пын… (күл­ді). Митин­гілер­ге рұқ­сат беретін – мен, Назар­ба­евқа әлдекім жөн­сіз соқты­ғып жат­са, жасы­ра­ты­ны жоқ, жан­күй­ері ретін­де қолдайтынмын…

– Бәсе, осы күн­ге дей­ін Назар­ба­ев­тың айда­ры­нан жел естір­ген сіз­дер екен ғой!..

– Жоқ… Осы күн­ге дей­ін емес. Сол кез­де оның намысын қорғап, шаң жуыт­пай­ты­ным рас еді. Бір жыл­дай жүр­дім, кей­ін­нен кеңес­шілік­ке шақыр­ды. Одан қалай кет­кенім­ді жоға­ры­да айттым.

Бір күні – 1992 жылы Назар­ба­ев өзіне шақы­рып, БҰҰ-ның Бас Ассам­бле­я­сы­на бір­ге бара­тын деле­га­ци­я­ның тізі­міне қосып­ты. Жол-жөне­кей еке­уі­міздің әңгі­ме бары­сын­да пре­зи­дент маған сая­си пар­тия керекті­гін айт­ты. «Жақ­сы, ұйым­да­сты­рып берей­ін» дедім. Елге кел­ген соң, бұры­нғы «ФНЕК»-ті «СНЕК»-ке ауы­стыр­дым (Союз народ­но­го един­ства Казах­ста­на). Жақ­тас жігіт­тер­ді жинап, әкім­дер­дің ора­шо­лақ қыз­метін сынап, елдің лидері ретін­де Назар­ба­ев­ты мой­ын­да­уды шештік.

1993 жылы инве­сти­ци­я­лық жұмысқа кірістім, жеке­ше­лен­ді­ру науқа­ны бастал­ды, оған қар­сы менің өткір пікір­лерім осы одақтың төраға­сы ретін­де «СНЕК»-тің мін­бері­нен айтыл­ды. Сол кез­де біре­улер мені ақша жинап алып, Назар­ба­евқа қар­сы шыға­ды деген өсек таратқан. Сол сәт­тен бастап, еке­уміздің қарым-қаты­на­сы­мыз үзіл­ді, арыз жазып, «СНЕК»-тен кет­тім. «СНЕК» кей­ін­нен «ПНЕК» (Пар­тия народ­но­го един­ства Казах­ста­на) болып өзгер­ді. 1995 жылға дей­ін осы атпен жүр­ді де, кей­ін­нен «Отан» болып шыға кел­ді. Осы­лай­ша мен авто­мат­ты түр­де «Отан­ның» мүше­сі болып кеттім.

1999 жылы халы­қа­ра­лық ұйым­дар тара­пы­нан қысым жаса­лы­нып, Назар­ба­евқа оппо­зи­ция өкіл­дері, тәу­ел­сіз сая­сат­кер­лер пар­ла­мент­ке кіруін талап етті. Мен де сол жер­де керек болып қал­дым. Мәжіліс­ке депу­тат бол­дым. Кей­ін 2006 жылы Заман­бек пен Алтын­бек аты­лған соң, нара­зы­лы­ғым­ды біл­діріп, билік­ті кінәлап, үндеу-хат жаз­дым. 2007 жылы 56 жасым­да мені сая­сат­тан лақты­рып, ақыр аяғы билік менен құтыл­ды (күл­ді).

– Сіз де озбыр­лы­ғы асқы­нып бара жатқан билік­тен құты­лға­ны­ңы­зға іштей разы болған шығар­сыз (біз де күл­дік)?

– Рас, қат­ты өкініш болған жоқ. Содан биз­не­спен айна­лы­сай­ын десем, ісің түс­кен әркім пара сұрай­тын бол­ды, жалғыз жүр­сең, жұлы­мыр­лар бас сала­ды екен (тағы да күл­ді). Сол кез­де «Әділет» пар­ти­я­сы­ның төраға­сы, бүгін­де марқұм болған Мақсұт Нәрік­ба­ев аға­мыз шақыр­ды. Пар­ти­я­ның қата­рын­да небір ғалым-про­фес­сор­лар, білік­ті маман­дар бар екен. Жапа­дан-жалғыз жүр­мей, елмен бір­ге болай­ын деген ойым бол­ды – келістім.

– Ол да пре­зи­дент­шіл пар­ти­я­ның бірі еді ғой…

– Пре­зи­дент­шіл бол­са да, сая­си бағ­дар­ла­ма­сы өте жақ­сы еді.Негізі,дүние жүзін­де­гі бар­лық сая­си пар­ти­я­лар­дың бағ­дар­ла­ма­ла­ры жақ­сы жазы­ла­ды, алай­да орын­да­луы­на баға беретін төре­шісі – халық. «Әділет» пар­ти­я­сы Назар­ба­ев сүй­е­нер сая­си күш­ке айна­лып кет­се, «Нұр Отан» көлең­ке­де қала­ты­ны анық еді. Ақы­ры сон­дай қауіп­тен қоры­ққан жан­дай­шап­тар пре­зи­дент­ке сыбыр­лап жүріп, ол пар­ти­я­ны да жоқ қылды.

– Айт­пақ­шы, 30 жыл ішін­де оннан астам орден алған чинов­ник­тер бар екен: ал сіз қан­дай мем­ле­кет­тік мара­патқа ие болдыңыз?

– Жалғыз «Пара­сат» деген орденім бар. Бірақ қара­пай­ым бұқа­ра­дан, сай­ла­у­шы­ла­рым­нан алған алғы­сым, құр­метім кез кел­ген мем­ле­кет­тік мара­пат­тан артық деп ойлаймын.

– КСРО-ның «Халы­қтар досты­ғы» және «Құр­мет бел­гісі» орден­дерін алға­ны­ңы­зды айт­па­ды­ңыз ғой…

– Кеңе­стік кездің мара­па­ты – Тәу­ел­сіздік тағы­лы­мы­на жат­пай­ды (күл­ді). Ол орден­дер маған қым­бат, орны бөлек…

– Елде­гі бүгін­гі про­те­стік қозға­лы­сқа қан­дай баға бересіз? Соңғы жыл­да­ры шыққан жастар бір­ле­стік­тері, мәсе­лен, «Оян, Қаза­қстан!» көңіліңіз­ден шығып жүр ме?

– Көңіл­ден бұрын, ең бір өкі­нетін жағ­дай – біз­де таза, ашық сай­ла­удың өтпей­тіні. «Оян, Қаза­қстан!» және кей­ін­гі жастар қозға­лы­ста­ры сол арам сай­ла­удың нәти­же­сін­де пай­да бол­ды. Олар­дың іс-әре­кет­терін әле­умет­тік желілер арқы­лы бақы­лап оты­ра­мын – қазір­гі бета­лы­ста­ры жаман емес. Жеке­ле­ген жетек­шілеріне аға­лық ақы­лым­ды айтып жүрмін.

Өткен­де өзім сый­лай­тын Вита­лий Воро­нов деген заң­гер жігіт: «Я не состо­ял­ся как юрист, пото­му что нет спра­вед­ли­во­го суда» деп айтып­ты. Сая­сат­та бәсе­ке жоқ, әділет­тілік­тің иісі де жоқ. Сол себеп­тен мен де ел мүд­десіне қыз­мет қылар толық мүм­кін­дік­ке ие бола алма­дым. Сая­сат менің қолым­нан келеді, қау­саған шал емес­пін. Қай­сы­бір қой­ма­шы­лар бүгін­гі сая­си жүй­е­де қыз­мет ете­ді, жастарға көмек қолым­ды созай­ын деген мақ­са­тым бол­ды. Өкіні­штісі – сая­си ашық алаң бол­маған соң, сая­сат­кер­лік­ке ұмты­лған аза­мат­тар тәжіри­бе жинай алма­ды, толы­ққан­ды сая­сат­кер ретін­де қалыптаспады.

Сол себеп­тен болар, оннан астам жастар­дың ұйы­мы мені өз қата­ры­на тарт­ты. Жиналған жер­ге барып, сая­си-мене­джер ретін­де ақыл-кеңесім­ді бер­дім. Бло­гер жастар өзін желі­де «лайк» арқы­лы баға­лай­ды екен: жазға­нын мың­даған адам қара­са бол­ды, «жұл­дыз» болып шыға келеді екен. Ешкім­ді мен­сін­бей­ді. Ал күнұ­зақ желі­де отыр­май­тын адам олар­ды таны­май­ды. Міне, билік бүгін­де осын­дай бло­гер­лер­ді елде­гі сая­сат­тың жасан­ды сиқын қалып­та­сты­руға жан­та­ла­сып жұмы­лу­да. Бірақ «лайк» – қоға­мға лай­ы­қты баға бола алмай­ды. Атын ата­май-ақ қояй­ын, қата­ры­мы­зға қосыл­саңыз деп шақы­рған бір жастар жетек­шісіне: «Лайк пен халы­қтың көңілін салы­стыр­ма, – дедім. – Жастар­дың басын қосып, бірік­тір. Өза­ра бас­шы сай­лап, бір­ге жұмыс жүр­гі­зей­ік. Анау «жаман», «мынау билік­тің аген­ті» деген­ді қой­ы­ң­дар!» – дедім.

Жел­тоқ­сан­ды­қтарға да соны айт­тым. Ал тәу­ел­сіз бло­гер мен оппо­зи­ци­я­ның артын­да билік аңдып отыр. Орта­сы­на жік сала­ды, ыды­ра­туға, лаң салуға әре­кет етеді.

Бүгін­гі жастар қозға­лы­сы таза, әділ сай­лау үшін күре­суі керек! Алаңға атой­лап шыға алмай­ды екен­сің, елде­гі жағ­дай­ды заң шең­берін­де өзгер­ту­ге күш сал. Ал ол үшін не істеу керек?

– Иә, не істеу керек?

– Халы­қты сая­си сау­ат­тан­ды­руға әре­кет ету керек! Билік­ке халы­қтың заң­ды тала­сы бар екенін түсін­ді­ру қажет. Сол арқы­лы қоғам­ды билік­ке ұмты­луға үйре­ту керек.

Екі жыл бұрын Тоқа­евқа үндеу жаз­дым. Ұры жүй­ені өзгер­ту, бір пала­та­лық пар­ла­мент­тің жар­ты­сын округ­тар­дан, жар­ты­сын пар­ти­я­лық тізім­мен жасақтау үшін, рефе­рен­дум өткі­зуді ұсын­дым. Билік­тің табиға­тын өзгер­ту керекті­гін жаз­дым. Менің айтқа­ным­ды қырғыз пре­зи­ден­ті Садыр Жапа­ров іске асы­рып жатыр. Сай­лау комис­си­я­ла­ры­нан билік­ке мүд­делі бюд­жет қыз­мет­кер­лерін, мек­теп мұғалім­дерін ала­ста­ту қажет. Сай­ла­уды қол­дан бұр­ма­лап оты­рған реци­ди­вист қыл­мыс­кер­лер емес – мұғалім­дер. Ескі жүй­енің күре тамы­рын үзу үшін, сай­лау жүй­есін өзгер­ту керек…

• (Сұх­бат­тың жалға­сы газет­тің келесі санында)

Бақыт­гүл МӘКІМБАЙ,

«D»