Болат АТАБАЕВ:
«Азаматтық қоғам тірі өлік. Қалай жақсы көруге болады мұндай қоғамды? Бар жоғы 100 адам билікті ұстап отыр, соларды билетіп, қолына тізгінді беріп қойған. Ойына келгенін істеп жатыр, қалған 15 миллион соған қарап отыр. «Біз батырмыз, біз қасиетті елміз» дейді. Қай жерің қасиетті?! Елді сүю, патриот болу – ағашты сүю емес, киіз үйді сүю емес, шындықты айтатын адамды қолдау» – Болат Атабаев!
«Алдымен адам болып ал, сосын қазақ боласың» – Болат Атабаев!
«Шындықты айту да өнер» деп, билікті ғана емес, қазақтың өзін де, оның қоғамын, өнері мен мәдениетін, тіпті тұтас тұрмыс-тіршілігіндегі теріс әдеттерді әкесін танытып сынайтын, әділетсіздікке қаны қас, қайталанбас театр режиссері Болат Атабаев өмірден өтті! Тапжылмайтын жартас сияқты тұлға, үлкен адам еді! Ол да құлады… Алдынан жарылқасын!
Редакция жазғы демалыстан шыққан соң, атақты Атабаевпен ауқымды сұхбат құрамыз деген ойда болған едік. Үлгермедік… Болат ағаны ажал асығыс алып кетті… Өкініште қалдық…
Болат турасында көп сөз айтуға болады. Бірақ біз бүгін марқұмның өзіне сөз бердік. Төменде арманда кеткен Бөкеңнің танымал қаламгер Қанат Тілеуханға берген, бұған дейін журналистің Ютуб-арнасында шыққан видео-сұхбатын газеттік мәтін үлгісінде жариялап отырмыз.
Жатқан жерің пейіштің төрі болсын, қайран Аға! Біз сізді ұмытпаймыз. Сіздей арда азаматты елі де ұмытпауы керек!
«DAT» медиа-жобасының редакциялық ұжымы.
– Болат аға, сізбен кездескеніме қуаныштымын, уақыт бөлгеніңізге көп-көп рахмет. Өткенде осы жерге келген кезде, бір көптен бері осы ауданда тұратын кісі айтып қалды: мына жер «Неміс ауласы» деп аталады деп. Былай өзі бір тыныш, аурасы да жақсы жер екен. Неге «Неміс ауласы»?
– Осы ауладан бізге – неміс драма театр әртістеріне 51 пәтер берген болатын, 51 әртіс осында өмір сүрдік, осы жерде бірге жұмыс істедік, осы жерден бірге театрға баратынбыз. Теміртаудан көшіп келген соң, бірнеше жыл, осында өмір сүрдік.
– Ол 80-жылдың соңы, иә?
– Иә 80-жылдың соңы, 95-ке дейін ғой. Немістер жаңа жыл болғанда киініп алып, осы жерге шығады, бүкіл балалар – қазақ, орыс, неміс осы жерде 1-май, сондай бір мерекелер кезінде аулаға шығады, әртістер қуантады, өлең айтады, жұмыртқа бояйды, жаңа жылды тойлайды, балалармен құшақтасып, өлең айтқанды жақсы көретін.
– Әңгімемізді бастамай тұрып, сізден сұрағым келеді: сіз үшін бір жабық тақырыптар бар ма, аға?
– Бар.
– Ол қандай тақырыптар?
– Жеке басымның.
– Жақсы… түсінікті. Сіздің туған жеріңіз «Тентек» деп жазылады Википедияда, Тентек ауылы, бұрынғы Талдықорған облысы, Көксу ауданы. Жалпы, туған жеріңіз осы, ал өскен жеріңіз, азамат болып қалыптасқан жеріңіз – Бақанас. Сағынасыз ба?
– Сағынамын… Енді бірінші махаббат, бірінші төбелес, бірінші протест, бірінші сахнаға шығу, халықтың бірінші сүйіспеншілігі… Халық театрына қатысып, «Еңлік-Кебекте» Жапалды ойнадым мектепте жүріп, сол Балқаш ауданы халық театрында. Өмірімде не бірінші рет болды, соның бәрі Бақанаспен байналысты ғой. Достарым болды, дискуссияны жақсы көретінбіз, кештерді бірге өткізетінбіз, қызық кезеңдер еді…
Бірақ енді идеология да көп болды, қазір қарап отырсам, түкке тұрмайтын жиналысқа, түкке тұрмайтын бір линейка дей ме, құдай-ай, олар да болды ғой, онсыз болмады ғой ол кезде. Бақанаста сол комплекстер пайда болды, тәрбиедегі, жаңағы «тыныш отыр», «араласпа», «жұмыстарың болмасын», үлкендер тұрғанда орысша айтады ғой: «почтительный страх перед старшим поколением», сол Бақанаста пайда болды…
– Ішкі цензураның қалыптасуы да?
– Иә, ішімде жүрді, «қалай жеңемін» деп қиналдым ғой. Өйткені анау үлкендердің мысы басады, ал мен енді жұмыс істеймін бе жоқ көнемін бе, «сен үлкенсің, сондықтан мен сені сыйлаймын» деп отыра беремін.
– Бұл сонда бір отбасындағы авториторизм ғой?
– Отбасында да, мектепте де – бұл қазақ семьясының ерекшелігі. Семьямызда қазақша сөйлейміз, далада, көшеде, мектепте (мен өзім қазақ мектебін бітірдім), далада орысша ойнап, орысша сөйлеп, сосын немістермен де араласып, көршілеріміз де неміс болды, немісше сөйлеп, үйге келгенде бәрібір қазақша сөйлейсің. Мына тәрбиенің жақсысы сол, өзіңнің қаныңнан аспайсың, үйден бес-алты қадам аттап, жеке шыққаннан кейін қинала бастайсың. Үйдегі комплексті бірге алып жүресің, басқа көрмегенсің, жаңадан өмір сүруің керек, жаңадан көзқарас қалыптастыруың керек. Сол кезде көп дүние өзгереді, өзің де өзгересің. Қазақы тәрбие деген не? Қазақы тәрбие деген мен үшін, мынау көз – қазақы бірдеңені көру керек, мұрын – қазақы иісті сезу керек, құлақ – қазақы бірдеңе есту керек.
– Домбыра, қазы жеу керек…
– Иә, сөк-майсөк, талқан, үйдегі құрт, ірімшік, қазақи тағамдар, қазақи сөздер. Құлақтан /кетпейді/ «әй, ана жақта не боп жатыр?» дейтін Тілеужан апай – көршіміз 1 май күні. Сосын шешем ар жақта сол, бәріміздің қолымызда бір пирожки, демонстрацияға барып, жеп қайтатынбыз. «Оу, ол жақта уғын да шуғын, қызыл көтен қырғын боп жатыр!» дейді. Ол не сөз? Ауылдың сөзі осы.
– Әкеңіз, анаңыз қандай адамдар еді?
– Әкем бухгалтер болып істеген, шешем наубайханада нан пісіреді. Енді шешем кішкене еркіндеу адам болған…
– Тілі ащы?
– Тілі ащы, иә. Арғынның қызы. Әкем айтатын: «Әне, арғындығын істеп отыр» деп, мен айтам «не істеп отыр» деп, «тілі ащы, тілімен шағып алады». Соның бәрін естіп өстім ғой енді, ол да тілдің байлығы ғой. Тілеужан апай жақсы көршіміз еді. Бір күні таң атпай отырмын далада, шешем сиыр сауып, қорадан шығып келе жатыр, шелегін ұстап, аяғы ақсаңдап. Сөйтсе Тілеужан апай ар жақтан айқайлайды: «Әй, Атабаевтың қатыны-ей, байың коммандировкадан келіп, шалқаңнан түсірген бе-ей, ақсаңдап қалыпсың ғой!» дейді. Шешем: «Кет-ей, сиыр сауамын деп, аяғым ұйып қалды…» – дейді. Не айтып отырғандарын түсінбеймін, бірақ қазір ойласам, ауылдың қалжыңы өздеріне жарасады.
– Балалық шақ дегенде ең бірінші есіңізге не түседі,?
– Іле түседі
– Балқашқа құятын тұсы?
– Иә, сол Іленің бойы… Құм… Бірге оқыған балалар. Ойын баласы болдым, далада қаңғып, ойнап жүрдім деп айтпаймын, көбінесе үйде болатынмын, үйдің үлкені болдым. Айтпақшы, әпкем басқа жерде атам мен апамның қолында тәрбиеленді де, мен үлкені болдым да, үй сыпырам, кір жуам, тамақ істеймін, су тасыймын. Кейде балалар келіп тұрады ысқырып, ойнауға, мен болсам әлі еден жуып жатам. Жылаймын сөйтіп жүріп: «Осы үйдің қатыны – мен» – деп, бірақ бітірем жұмысымды. Өйткені шешемді аяймын. Сонымен әйтеуір, балалық шағым жақсы, еңбекпен өтті. Бірақ мені тәрбиелеп, «осындай бол, сен осыны істе» дегенді айтқан жоқ. Балалық шағымда, есіме түсетіні тағы да – әкем… Арақ ішті…
– Ол әсер етті ме сізге?
– Әрине! Шешеме әсер етті. Ішпесе, керемет адам, ішіп алса, жүнжіп кететінбіз, әсіресе шешемді аяймын.
– Әкеңіз жуас адам ба еді?
– Былай сөйлемейді, жуас. Ішіп алса, құдай сақтасын, бүр жарған гүл сияқты шығады-ай кеп, өнерін көрсетіп. Ішінде жатқан бар қыжылдары деп ойлаймын қазір. Ал былай тыныш адам еді
– Сіз кімге тартқансыз?
– Менің түрім шешеме тартқан.
– Мінезіңіз?
– Мінезім… білмеймін, әкем де, шешем де мен сияқты емес. Менің ерегеспе ауыруым бар, қисық. Егер көріп тұрсам, мынау әділетсіз екенін – айтуға тырысамын, айтамын да. Жай айтпаймын, соңынан қуалап жүріп айтамын. «Не әдетің бар, сол не әдет? Қойсаңшы…» деп маған тиіседі туған туысқандарым.
– Абайдың «қуанбаңдар жастыққа» деген сөзі бар, сіз жастықты қалай өткіздіңіз, жастыққа қалай қарадыңыз?
– Жастық шақ деген бақытты шақтың бір түрі ғой. Шет тілдер институтында өтті, содан кейін көркемөнерпаздар үйірмесіне көп қатыстым, биледім, хорда өлең айттым, драма кружогына да бардым… Қыдырдық…
– Көп төбелестіңіз бе?
– Көп төбелескен жоқпын, ондай болған жоқ. Төбелестен аулақ болдым әйтеуір, неге екенін білмеймін. Көбінесе сол кітапханада отырғанды жақсы көретінмін. Сағатай Мусинов деген досым болды Шет тілдер институтында оқып жүргенде. Өте бір тілге тиянақты еді, оның тілге деген, оқуға деген құштарлығы, соған қарап отырып, мен көп үйрендім, шыдамдылыққа. Қазбалап аяғына дейін жетуге тырысатынмын, көп дүние үйрендім содан. Сондай дос болды менде, соның арқасында Шет тілдер институтын қызыл дипломмен бітірдім. Өйткені ол көп дайындалатын, сосын көп сұрайтын, ізденетін.
– Сіз бір сұхбатыңызда мұғалімнің бір сөзін қалдырмай теріп, жазып шығып, содан кейін кітапханадан соны тексеріп, қатесін әдейі тауып…
– Оңбағандық қой ол енді! Шет тілдер институты деген не? Шет тілдер институтында тек қыздар /оқыды/. Сол қыздардың алдында өзіңді-өзің көрсетуің үшін, кішкене есте қалу үшін істеген тірлік қой ол. «Міне, мен қандаймын» деген, оңбаған адамның тірлігі. Отырып алып, мұғалімнің лекциясын жазып отырып, қате іздеп отырмын. Соны кітапханаға ерінбей барып, қатесін іздеймін екі сағат, үш сағат, төрт сағат. Бір-екі жерінен табам. Ұйқы жоқ, «қалай мен оны айтам, қалай мен оның позорын шығарам?». Келемін де: «Кеше сіз бізге осы лекцияны оқығанда мынандай-мынандай қате жібердіңіз. Алдымен өзіңіз тілді үйреніп алыңыз, сосын бізге сабақ бересіз» деп тұрамын ғой. Ол кісі, байқұстың жүрегі ауыратын, талып қалатын…
Жексұрындық қой, жексұрындық!..
– Бір сұхбатыңызда «мен – мәңгі жас, сымбатты, сұлу, қыздар үнемі мені сүйеді деп ойладым, бірақ өмір олай емес екен. Мен көп сүймегеніме өкінемін» дейсіз. Неге сүймедіңіз?
– Себебі мені сүйді. Орысша айтқанда «я позволял себя любить, а сам мало любил».
– Почему?
– Себебі, что такое самому любить, надо инвестировать время, деньги, инвестировать энергию. Ал бұл саған дайын ғашықтар, просто легко.
– Бұл жалқаулық па сонда?
– Жалқаулық па, ақша жоқ па? Енді білмеймін не екенін, қазір түсіндіре алмаймын. Өйткені ғашық қыздар көп болды… Ал өзің сүю үшін еңбектену керек, айласын табуың керек, кездесуге баруың керек, ысқыруың керек, аңдуың керек. Қойшы одан да олар мені аңдысын. Сондай тірлік болды енді, қойшы оны, оның барлығы өтті-кетті, соның зардабын шегіп отырмын ғой мен. Өйткені өзің, еркек болып, бір әйелді бақытты ете алмау деген не ол? Еркек – еркек болса, ол ең болмағанда бір әйелді бақытты етеді ғой…
– Сіз Абай туралы екі спектакль қойдыңыз. Жалпы Абайға қалай келдіңіз, Абайға қалай бардыңыз, аға?
– Абайға бармау мүмкін емес. Ойлы адам, өмірде проблемасы көп адам, мына қоғамда өмір сүріп, мына қоғамды түсінемін дейтін адам, бір нәрсені өзгертсем дейтін адам Абайсыз түк тындырмайды. Абай көмекке келеді. Білмеймін қалай келгенімді, Абай өзі келді.
Исжан Әлібеков деген ұстазым болды. Мен мектепте 7-8 класс оқып жүргенде ол кісі жетпістен асқан болатын. Біз еститінбіз – Сәкен Сейфуллиннің шәкірті деп. Алматыдан Бақанасқа кетіп қалған, әйелінің фамилиясын алып. Сол кісі мені баулыды. Бейімбет Майлинді, Ілияс Жансүгіровті оқытты.
Сосын Абайды айтатын. Абайдың өзін оқы дейтін. Абай туралы оқыма, Абайдың өзін оқы. Абай деген қазаққа берген шанс деп айтатын. Қазақтың дамуына үлес қосатын адам еді.
Есімнен кетпейді, «Хабар» телеарнасында бәріміздің басымыз жиналды… Кім еді анау домбырамен өлең айтатын?..
– Бекболат Тілеуханов…
– Бекболат Тілеуханов бастаған бір топ, «Абай – кришнаид» деген кітап шығыпты, соған бардық. «Аһ-оһ, бұл не деген сұмдық?! Ұлы Абайымызды енді кришнаидтар алып алыпты. Мынау масқара ғой, ұлттық құндылығымызды қорлау ғой!» деп бәріміз, сөйлеп жатырмыз. Екіленіп кеткенбіз, көзіміз қанталап кеткен.
Сосын мен айттым: «Ей, айналайындар-ау, енді Абай қашанғы киіз үйде отырады? Шықсын да планетаға кішкене, киіз үйден жоғары көтерілсін де. Мүмкін кришнаид бірдеңе тапқан шығар. «Алланың өзі де рас, сөзі де рас» деген адамнан қалай кришнаид жасайды ол. Енді ертең басқа да біреу табады одан, идеалист те табады, фашист те табады. Енді ол басқа планетаға кетті ол, бүкіл адамзатқа шапағатын шашып тұр ғой, қуанбаймыз ба» десем, бой бермейді ғой. «Беріңдерші анау кітапты, көрейікші Абай – кришнаид деп не жазыпты» деп қарасам, Абай емес, жазған адамның аты Абай, сол өзі кришнаид екен. «Әй, айналайындар-ау, мына жерде Абай емес, жазған жігіттің аты Абай ғой. Сол өзі «Абай – кришнаид» деп, өзін жазып отыр ғой. Біздің Абайға қатысы жоқ қой» десем, «қалай – қалай» дейді. Не істейін енді?
– Бұл біздің Абайға деген көзқарасымыз ғой…
– Қызғаншақтық. Әйтеуір Абайды желеу етіп, өзін пиарить ету ғой. «Оһ, біз қазақтығымызды қорғап қалдық» дейді. Әй, алдымен адам болып ал, сосын қазақ боласың! «Мен анадан қазағырақпын, мен анаға қарағанда мұсылманырақпын». Сөйтіп адам боламыз ба? Адам бол ең бірінші, қазақ болу сенен ешқайда қашпайды, егер қазақ болғың келсе. Түсінбеймін бұларды…
– Бірақ бұл – Абайдың айтатын талаптары қиын ғой. Абайдың жолымен жүру, Абай айтқан нәрселермен жүру…
– Өйткені Абай – күрделі. Сен жәндік сияқты, құмырсқа сияқты өмір сүресің ба, жоқ әлде екі жерде екі – төрт деп отыра бересің бе? Жоқ әлде өміріңнің сипаты, өміріңді кішкене бір қызықты, қызығы көп болсын дейсің бе?
Мысалы, Абайға кім айтыпты: «Әй, Абай, мына қазақтың қамын ойлап, қиналшы» деп. Абайға ешкім ештеңе деген жоқ, кім оған айтқан? Зиялылықтың функциясы ғой. Абай өзі, добровольно, көріп отыр мына қазақтардың не істеп жүргенін, соны жазды қиналып. Анадан энергия шықты, сөзден энергия шықты. Мына сөз энергияға айналды. Ана жақтағы былықтарды көріп отырып, қалай жеңемін деп, бір қуат шығарды, қуатты сөздер жазды. Соны біз оқып отырмыз. Әйтпесе жабулы қазан жабуымен жата беретін еді ғой, ешкім үндемей-ақ.
Ал бірақ Абай жазды. Қазақтың бір-біріне қаскүнем болмағынын, бірінің тілеуін бір тілемейтінін, рас сөзі аз, қызметке таласқыш, өздерінің жалқау болатын себебі не дейді үшінші қара сөзінде. Сосын соған жауап береді, зерттейді. Енді оны бірінші қара сөзінде-ақ айтқан болатын, жазамын – керек адам болса өзі алады, алмаса – қалады сол қағазы. Қалды.
Сондықтан мен Абайға бардым, достастым. Мен де Абай – классик деп, отырмаймын бүйтіп, ырбиып, көп қазақтар сияқты. «Абайшалап айтқанда» деп отырмаймын. Абай менің досым болды. Абай менің қасымды жатыр, жастықтың астында. Ұнаса – ұнайды, ұнамаса – дискуссияға отырып алып, быт-шытын шығарам.
Оны Әуезовтің кітабы бойынша Құнанбайға қарсы /қояды/… Әй, бұл көркем әдебиет қой! Бұл қазақ қашан түсінеді, а? Көркем әдебиет деген вы-мы-сел! Құнанбайға қарсы сөз айтты екен деп, енді сол Абайды апарып тастап жатыр айдалаға, Қытай асырып жіберді. «Не деген сұмдық, әкесіне қарсы шықты?!». Ол – көркем әдебиет, автор имеет право на это. Өмірде болды ма, болмады ма – оны құдайым біледі.
Мысалы «Моцарт и Сальери» деген Пушкиннің еңбегі бар, сонда Солиери Моцартқа у беріп өлтіреді. Ал тарихта ол болмаған. Пушкинге сондай керек болды. Ал мен енді не, Сальериді атып тастауым керек пе сол үшін? Мысалы, Англияның тарихын Шекспирдің драмалары арқылы, хроникалары арқылы тану мүмкін емес. Бәрін шатастырған. Ал зерттеп көр соның драмалары мен хроникалары бойынша Англияның тарихын. Мүмкін емес, бәрі қате. Керек! Өйткені ол – шығармаға.
Ал Әуезов деректі, документальді повесть жазған жоқ. Ол көркем шығарма жазды. Сол сияқты Біржан-Сара айтысы болмады, бұл Әріптің /Тәңірбергенов/ шығарғаны. Ал енді не істейміз? Бекежан Төлегенді өлтірмеген тарихта. Батыр болған Бекежан. Енді не істейміз?
– Сіздің кітапханаңызды көрдім, сіз осы кітаптар туралы айтқанда, Шоқанның кітабын лақтырып жібердім дедіңіз…
– Мен көп кітапты лақтырдым. Шоқанды да лақтырып жібердім, бес тиынға да қажеті жоқ.
– Неге?
– Көп қателік жіберген адам. Жарайды, әр адам жасайды ол қателікті. Мысалы, қателіктен мен зардап шектім, екі адам зардап шегер, үш адам… Бүкіл халық, бүкіл ел зардап шегу – кешірілмейтін күнә.
– Ол қандай қателік сонда?
– Черняевпен бірге ауыз жаласқан, анау ұйғырлардың тағдырын, бүкіл ұйғырлардың иерархияларын, сары майдай сақтап, ешкімге білдірмей келе жатқан құрылымдарын ішіне кіріп, жазып, орыстарға беріп жіберген. Шпион! Сосын барып, орыстар мен қытайлар бұларды құртқан. Әйтпесе ұйғырларды ала алмас еді бұлар.
– Болат аға, осы біздің бойымызда біреудің қуанышына қуанғаннан гөрі, жанашырлық сезім танытуға, аяуға бейім болып тұрамыз. Осы неден деп ойлайсыз?
– Жалпақшешейлік ғой! «Адамбыз ғой», «қайтейін-ай» деген сөзі бар қазақта. Ол да бір ұлттық ерекшелігіміздің бірі. «Қоя сал, жарайды» деген – өзім сөйтіп ұғамын. Өйткені менің, маған тым жақын адам емес ол, егер мен осылай қия салсам. Егер маған тым жақын адам болса, мен аяғына дейін күресер едім сол үшін. Ал егер бір айтамын, екі айтамын, қойшы деймін. Өйткені маған керек емес адам, жүре берсін дейсің, аяй салам. Өйткені сен жақын адамыңмен ғана ұрсысасың, жақын адамыңа ғана ескерту айтасың. Ал бөтен адамға айтпайсың ғой. Сол ғой анау: «қайтейін-ай, аяй салыңдар» деп бөтен адам болғаннан ғой, саған керегі жоқ оның.
– Абайдан тағы бір сұрақ: «Сенісер адам таптық па?» дейді ғой Абай, былай өмірінің соңында, елуден асқан кезде. Сізде, достықта осы қалай болды? Достық қарым-қатынаста?
– Достар болды менде, одан кенде емеспін.
Дос деген не? Дос деген міндетті түрде сыра ішетін, міндетті түрде арақ ішетін, міндетті түрде қарта ойнайтын адамдар емес мен үшін. Менің досым бар – Ислам деген, бұрын актер болған Қарағанды театрында, әйелі де актриса болған сонда. Екеуі түсінген «біз мына актерлік жолмен ештеңеге жетпейміз, одан да басқа мамандықты игерейік» деп. Гүлсім кейін журналист болды, Ислам заңгер болды, судья болды. Мен Исламның қасында үндемей отырсам, соның өзі рахат маған. Екеуміз отырамыз, ол да үндемейді мен де үндемеймін, бәрі түсінікті.
– Достықтың өзегі не сонда? Бірдей ойлау ма? Бір пікірде болу ма?
– Сен оның қасында өзіңді бір еркін, қорған сияқты сезесің. Ешқандай бірқауіп жоқ. Қасындасың, екеуіміз өлең айтамыз, ол баян алады, мен домбыра аламын, сонымен өлең айтамыз.
– Жаңағы үндемейді дегеннен шығады, өткен жолы қазақтың жақсы ақындарының бірі Есенғали Раушанов дүниеден өткен кезде, сіз айттыңыз: «Германияда кездестік, сонда үнсіз отырдық, бәрі де түсінікті еді» деп. Ол кісінің «Қазақ әдебиеті» газетіне мақаласы шықты «Керек емес әңгімені керек кезде айту» деген. Сонда былай дейді: « Қазақстанға қайта шақырса, Бөкең келеді, далаға емес, еліне келеді, өзінің еліне. Өкпеге қидық, ендігі жерде өлімге қиямыз ба, асыл азаматты? Былтырдан бері денсаулығы күрт нашарлап кетті, жан бар жерде қаза бар. Құдай сақтасын, орны толмас өкініште қалмайық» деген, осындай бір жолы бар.
– Бұл қайда шыққан?
– «Қазақ әдебиеті» газетіне. Осыдан бір ай бұрын «Қазақ әдебиетіне» сізге қатысты, содан кейін Арон Атабекке қатысты өзінің пікірін айтты. Аронның ұзақ уақыт түрмеде отырғаны, оны босату керектігін, сізді елге шақыру керектігін. Сіз оқымап па едіңіз бұл мақаланы? Мен осы Есенғали аға қайтыс болған кезде, жақын араласпадым жалпы, сол кезде мына нәрсені ойлап қалдым… Болат аға?..
– Қазір… Есенғалимен кездестік Германияда, жақсы ақын, сапалы ақын, көп пиариться етпейді, сабырлы, тиянақты. Поэзия деген, Хауа ана мен Адам ата бейіште поэзия тілінде сөйлескен ғой бірімен-бірі. Поэзия біздің ана тіліміз болады. Сол поэзия тілін, кейін мына Хауа ана мен Адам ата бейіштен, жұмақтан қуылғаннан кейін, жерге түскеннен кейін, проза тіліне көшті. Поэзия тілі қалып қалды ана жақта. Сол поэзия тілінде сөйлейтін – ақындар ғана қазір. Ал енді ең көп болса, жүз ақын бар шығар, солар сақтап қалды поэзия тілін. Хауа ана мен Адам атаның тілін солар сақтап қалды. Соның бірі – Есенғали Раушанов, поэзия тілінде сөйлей алады.
– Мен осы мақаланы оқығаннан кейін мына нәрсені ойладым: Болат аға, мүмкін мен қателесетін шығармын, сіздер бір жақын араласпаған сияқтысыздар, жақын дос болмаған сияқтысыздар. Бірақ та біздің қоғамдағы бір орны бар, қарым-қабілеті бар адамдарды бағасын білетін, құнын түсінетін адамның бірі деп қабылдадым. Сол санатқа режиссер Ермек Тұрсыновты жатқызар едім. Жалпы араша түспесе де, өзіңіз айтатын азаматтық қоғам дамымаған Қазақстанда, алқалап кеудесін тоспаса да, бір ер азаматтың, бір өнер иесінің құнын білетін адамдар да бір азайып бара жатқан сияқты көрінді, осы Есенғали аға дүниеден өткен кезде.
– Есенғали сирек кездесетін адам, сирек кездесетін зиялылықтың функциясын орындайтын адам. Сол Абайдың дәстүрі ғой. Кім оны сұрапты «Атабаевты сен қорға» деп. Мен ауырдым, рас. Есенғали қайт деді, күтіп жүр деді шәкірттерің, сен Қазақстанға керексің. Мен айтам «ал барайын ал, сол былықты көрсем де көрмеген болып, естісем де естімеген болып, сезсем де сезбеген болып қалай өмір сүрем?». Сол ғой үндемей отыратынымыз.
– Германиядан 8 жыл өміріңіз өтті…
– 8 жыл, бес ай.
– 9 жылға жуық. Сол жылдар былай қалай өтті сізде?
– Жұмыс…
– Өйткені бәрібір де, сіз Қазақстанда болып жатқан саяси жағдайды, әлеуметтік жағдайды біліп отырдыңыз ғой.
– Біліп отрыдым. Жұмыспен алдандым ғой, жұмыс, жұмыс…
– Кельнда театр академиясында дәріс бердіңіз?
– Иә, сабақ бердім. Иә, сол жұмыс. Елімде көрмеген құрметті Германияда көрдім ғой. О баста 60 жасымда бардым мен. 60 жасымда мен бәрін өзгерттім. Бардым да театр академиясына жұмысқа орналастым. Басында мені қалай қабылдады әріптестер? Орыстарда айтады ғой «не плачь, у тебя голова круглая» деп сипалайды, бір сондай «со скидкой». Жанашырлық көрсетіп. Түрмеден шыққан, көмектесейік деген сияқты ғой, мүсіркеп. Әрине қиналасың.
Бәрі маған «көмектесеміз» деп қояды. Бірақ мен ондайды қабылдамадым. Мен айттым: «маған жарты жыл беріңдер, мен сендерге дәлелдеймін, кім екенімді». Жарты жылдан кейін дәлелдедім, емтиханды көрді. Сол кезде бәрі үндемеді. Содан бастап мен тек жоғарғы курстарға сабақ беретін болдым. Өйткені, Германияда сабақ қалай, қалай таңдалады? Әр мұғалімнің фамилиясы тақтада жазылады. Содан кейін бір айдай бүкіл студенттер мұғалімдердің, профессорлардың сабағына барып қатысады, тыңдайды, тек тыңдайды. Содан кейін барып, атын жазады, «мен мына профессорда оқығым келеді, мен мына мұғалімде оқығым келеді» деп. Сол кезде белгілі болады, кімнің – кім екені. Басқа критерий жоқ.
Студенттер мені таңдады ма, бітті менің жұмысым бар. Көп таңдады ма, ақшам көп. Бір-екі-ақ студент пе, басшысы сөйлеседі анау студенттермен: «сізден өтінеміз, басқа мұғалімге барыңыз, мына кісіні біз шығарамыз. Өйткені екі-ақ студент жазылған екен, біз бұл кісіні ұстай алмаймыз» деп. Бітті.
– «Қазақстанда көрмеген құрмет» деп қалдыңыз, бұл осының біреуі ғой, иә?
– Енді бұл құрмет емей немене? Мені құрметтеп, жарты жылдан кейін жоғары курстарға сабақ беруге қойып, сосын кафедраны басқартып, драма теориясының кафедрасын аштыртып… Әрине құрмет. Өйткені мені пайдаланып қалғысы келді олар, жаңа бірнәрсе ашқысы келді.
-«Көшкіннен» кейін бірнәрсе қойдыңыз ба, ол жақта?
– Ол жақта жоқ, қойған жоқпын. Студенттермен қойдым, әрине курстық жұмыспен. Конфликті де болды. Емтиханның кезінде көп мұғалімдер сияқты студенттердің жұмыстарын қарап отырғанда, жақсы болса да, жаман болса да үндемей қарап отыра бермеймін. Ұнамаса, тұрамын да кетіп қаламын. Басқалар үшін ол жағдай –шок! «Ойбай, Атабаев кетіп қалды» деп.
– Германияда да солай істедіңіз бе?
– Ие. Тұрамын да кетіп қаламын. Бастығымыз Роберт Христоф өтініш жасады: «сөз болып жатыр, студенттерде «не уважение» деп жатыр».
Олардың жаман ойнағаны «уважение ме?» Жаман ойнайды. Мен болсам, отырмын, шыдап, қарап. Ойнасын жақсылап. Олар мені «не уважает», мен де «не уважаю», тұрамын да кетемін. Уақытымды өлтіріп, отырсам, сол. Олар да бір психология бар, бәрін тепе-тең ұстағысы келеді. Бәрі жақсы деген, сонысы жаман.
– Бірақ осы конфликті де әдемі ғой, біздегідей емес, мәселен, флеш-мобқа студенттерді жіберу сияқты.
– Ондай жоқ… Көрдік қой. Абай айтпақшы: «Көрдік қой, дүние деген иттің көтін». Германияны Қазақстанмен салыстырсақ, мысалы, келеміз, жұмысқа орналасамыз, завкафедра, ректор, министр боламыз, не бітірдік? Қандай жаңалық енгіздік, қандай өзгеріс әкелдік? Қандай талантты аштық, қандай байлықтың көзін аштық?
Ал Өзбекәлі Жәнібеков мәдениет министрі болған жоқ, министрдің орынбасары болып жүріп, қазақтың ұлттық-этнографиялық кәсібін быт-шыт еткен Күләш Байсейітованы, өзің көрген шығарсың, «Қыз Жібекті», Күләш әлем-жәлем киініп шығады, басына тақпаған бәлесін тағып алып. Соның барлығын Өзбекәлі қазақтың бүкіл костюмдерін арнайы суретін салып, этнографияға жақындатты. Өнер ұжымдарын ашты. Қазақтың этнографиялық билерін қойғызды. Қазақтың фольклорлық өнерін этнографияға жақындатты. Өзінің тарихына жақындатты.
Ал Ілияс Омаров не істеді? «Гүлдер» ансамблін ашты. Домбыраны сахнаға шығарды, би билетіп. «Молодой балет Алматы» /тобын/ ұйымдастырды. Сол кезде «Дос-Мұқасан» шықты. Жүргеновтің кезінде Опера театры ашылды, ал біздің министрлер не істеп жатыр? Димаш шығып еді, бәрі жабыса кетті, әлгі Арыстанбек деген /Димашты/ өзі тапқаны сияқты. Ұятсыздар! Егер біз мемлекетшіл болсақ, неге бүкіл сала, театр, өнер, экономика, денсаулық сақтау, спорт ақсап жатыр? Өзімшілміз. Ақтоты Райымқұлова не істеп отыр? Ең болмағанда бір таланттың көзін ашса ғой…
– Өзбекәлі Жәнібеков пен Ілияс Омаровты айтып қалдыңыз, аға буындардың арасынан аты аңыз болғандарды көзбен көрдіңіз? Бауыржан Момышұлы, Асқар Тоқпанов, Нұрғиса Тілендиев сияқты адамдар болды, жоғарыға да ыңғайсыз, көп адам бетіне келіп, тура айта алмайтын тұлғалар еді. Солар қандай адамадар еді?
– Асқар Тоқпановты көрдім, араластым, сыйлаймын. Көп дүниесін оқыдым. «Шындықты айтамын деп, хамствоға барған адаммын» деп маған қарайды. Әдейі айтып отыр, әртістерден естіген: «Болат солай деді, былай деді» дегенді. Мен әртістермен ұрсысам, неше түрлі сөз айтам. Шындықты айтатын адам керек. Шындық бар да, шындықты айта білу бар. Айта білу – өнер. Бұл дүниеде жағымды кейіпкердің рөлін талап-талап, бөліп алған. Бізге жағымсыз адамдардың рөлдері қалды. Шындықты айтатын адам кімге ұнайды? Кетсінші, бар, дейсің. Жолап кетсе болды, бір шындықты сопаң еткізіп шығарады. Қорқатын болды. Одан да үндемей өмір сүрген жақсы. Шындықты айтсаң – ренжиді. Тоқпанов, Тілендиев, Момышұлы «хамствоға» барған адамдар. Өмірдің санитарлары, ондай адамдар болмаса – болмайды.
– Бірақ ондай адамдар қазір жоқ, қазіргі зиялылар мәмілегерлер сияқты, ортада жүретін, билік пе халықтың ортасында мәмілеге келейік дейтін көпір сияқты. Ал ана адамдар ыңғайсыз болды. Бекежан Тілегеновтың «Тұңғиық өмірдің құпиясы» деген кітабын оқыдым, сонда Қонаев «Момышұлын тауып алып келіңдер» депті. Іздедік, Момышұлы парадқа келген жоқ дейді. Әрең дегенде дачасынан тауып, Баукеңе жалыныпты, «сізді апармасақ, бітеміз ғой біз» деп. Баукең келген кезде, генералдар тізіліп отырған екен. Қолын бір сілтегенде, бүкіл шенеуніктер екіге айырлып, полковникке орын беріпті. Қазір ондай адамдар біз үшін ертегі сияқты, аңыз сияқты. Ал Нұрғиса ағамен кездесуіңіз қалай болды?
– «Дом дружбаға» шетелден делегация келеді, солардың концертіне барып, концертті немісшеге аударам. Сол кезде таныстық. Менің фамилиям Атабаев қой, сол кісінің әкесінің аты –Атабай. Қасына алады. Сөздерін аударам, солай жақсы танысып кеттік. Қызық адам еді. Қарама-қайшылығы көп, ол кісі де қисық адам. Музыкант қой, өте тонкий, түсіну үшін музыканы түсіну керек. Ол Еуропаның мектебімен сусындаған музыкант емес. Бір музыканттар бар – Еуропа мен ұлттық нақыш қабысып жататын. Ол кісіні қазақтан ажырата алмайсың. Ал музыкасында Еуропаның исі аңқып тұр.
– Театр туралы да көп әңгіме айтылады, қазір театрға барсаң, концерт көргендей болып қаласың, театр қандай болу керек?
– Біз сюжетті ойнауды қоюуымыз керек. Сахнада махаббат ойнаймыз, махаббат ойнамайды, ол – результат. Влюбленность ойналады. Жалпы театрдың жағдайы қиын, жалған сөз, патетика, пафос. Сахнаға қарасаң, органикасы мықты артистер кетіп қалды, Ғазиза кетіп қалды, органикасы мықты еді. Сәбира Майқанова, Бикен Римованың жолымен келе жатқан мықты актриса еді. Шынайы ойнайтын. Ондай артистер аз. Бүгін артистер жүр, сахна олардың әртіс екенін ұмыттырмайды. Көріп отырасың. Оның маған әртіс екені неге керек? Егер тірі адамды көрмесем, процесс жоқ, ойналмайды, бәрінің ұнағысы келеді, әдемі киініп жүргісі, әдемі сөйлегісі келеді. Жандарын қинамайды.
– Сіз актерлермен көп жұмыс жасадыңыз, біздің актерлер қойылған дауыс, түйілген қабақ сияқты жасандылықтан шыға алмай қалады? Оның себебі неде?
– Әдебиет пен театрды шатастырып алған. Олар ойлайды, театр әдебиет деп. Әдеби сөз… Әуезовті, Мүсіреповті, басқа да классиктерімізді ал, бәрі – әдебиет, олардың кейіпкерлері әдеби тіл, жазба тілмен сөлейді. Аралас-құрмалас сөйлемдер, шұбатылған ой, бәрі шешен, байы да, жарлысы да солай сөйлеген соң, бұлар да сахнаға шығып, солай сөйлейді. Неше түрлі дауыс салып, өйткені пьеса солай жазылған. Қабағын түйіп алады да «қайран елім, қазағым» деп, қасірет шегіп тұрады.
/Артистер/ өзінің табиғатынан ажырап кетеді. Имидж деген – «я для других», эго деген – «я для себя». Көп әртістер имиджді көбейтіп алған, «я для других», мынаумен сөйлескенде мына имидж, басқамен сөйлескенде ана имиджді іске асырады, қалталарына имиджді тотырып алған. Әртүрлісін қолданады, содан шатасады. Ал «эго –для себя» қайда қалды? Содан неше түрлі фальш туады. Олардың сөзіне ешкім сенбейді.
– Сізбен бір әлеуметтік желі арқылы сөйлескенде, сіз маған Сергей Дворцевойдың «Тюльпан» фильмін көруге кеңес бердіңіз. Сонда алғаш рет Самал Еслямованы көрген едім. Кейін Самал «Айкада» Канн фестивалінде үлкен жүлдеге ие болды. Көз қуаныш болатын актерлардың бірі осы – Самал ғой.
– Өйткені органика, шынайылық бар, тұнып тұрған табиғат. Самал да сол тұнып тұрған табиғат, табиғатқа қарай бергің келеді. Дворцевойдың қулығын көрдің ғой, соны пайдаланған. Керемет актриса, айтар жоқ.
– Сіз қатты қуандыңыз.
– Әрине қуанамын. Үнемі жасанды дауыстар, әртіс екенін ұмыттырмайтындар, зарлап сөйлейтін актерлар шаршатты, Ал Самалдар әрекет жасайды, они действуют, они видят, они слышат.
– Кішкентай ұлттарда болатын мінез шығар, жұртқа танылғымыз келіп, әлемді мойындатқымыз келіп тұрады. Сыртта жүріп, ортаны көрдіңіз, Димашқа қатысты Германиядағы көзқарас қандай?
– Естігендердің бәрі таңқалып жатады. Феномен ғой! Тек репертуарын жөндесе екен, қалып қалмаса екен, осы лекаламен ән айтуды, басқа бір күрделі жанрға көшсе екен, актерлік шеберлікпен айналысса екен. Сөз жоқ, феноменальный голос, естіген адамның бәрі аһ-оһ дейді. Қазір бұрынғыдай емес, саябырлады, басында бәріміз де есімізден танып қалғанбыз, қазір салқынқандылықпен қараймыз. Керемет дауыс! Бір әртіс бала Димаш шыққанда жазып еді: «Ағай, мен айдалада қалып қалған сияқтымын, мені біреу орта жолдан көліктен түсіріп кеткен сияқты, енді не істеймін, қайда барамын? Димаштан кейін қалдым, енді не болады ары қарай?» (күлді).
– Ол бала әнші ме еді?
– Иә, әнші. Ойбай-ай, жыларман болды: «Ағай мен біттім ғой» деп. Басыңнан айналдым-ай, соны сезіп, біліп жазып отырғаныңнан. Рас, солай өшеміз. Мен де Ходжиевтің «Қозы Көрпеш – Баян Сұлуын» алғаш Жезқазған театрында көргенде, сондай күй кешкем: «Не істеп жүрмін» деп.
– Биыл Жаңаөзен трагедиясына 10 жыл толады. Әлі есімде сіздің қанды жұмада берген сұқбатыңыз, айтқан сөзіңіз: «қазақтың ғасырлар бойы жинаған мәдениеті, құндылығы бір күнде, бір сәтте жоқ болды» деген едіңіз. Жаңаөзен ұлттық трагедияға неге айнала алмады? Неге терең түсіне алмадық. Өңірлерде боламыз, басқа аймақтарды аралаймыз, Жаңаөзен жайлы айтсаңыз, айдалада, өзіне қатысы жоқ деп қарайды.
– Өкініштісі осы. Жаңаөзен – азаматтық қоғамның бірігіп, пісіп-жетіліп, азаматтық мәдениет құруға деген талпынысы еді. Ереуілдің шарықтау шегінде 7 мың адам болған, Қаражамбасты қосқанда. Не шықты, қанға бөктірді. Бұл – трагедия. Трагедия – убийство идеи. Алға деген ұмтылыс, әділеттікке деген ұмтылыс, идея өлді. Трагедияның шарты бар – гибель идеи.
Жабулы қазан жабулы күйінде қалды. Кім оны өлтірген, атуға кім бұйрық берген – ашылмай жатыр. Төменде жүрген бір адамдарды соттады. Жеме-жемге келгенде /Жаңаөзен/ біздің үлкен қасіретіміз. Биліктің бір мақсаты орындалды, ол – үрей, қорқыныш, манипуляция құралы болды, елді үрей арқылы билеп жатыр.
– Бір сұқбатыңызда: «Қазақстанды жақсы көремін, ал бүгінгі азаматтық қоғамын жек көремін» дейсіз. Қазір қандай пікірдесіз?
– Азаматтық қоғам жоқ болса, нені жақсы көремін, Әбілязов неге шырылдап жүр? Ол не істеп жүр, ол азаматтық қоғамды құрамын деп жүр. Мәдениетті қалыптастырамын деп, сеніп жүр. Айналдырған 1-2 мың адам бар, олармен не істеуге болады, олар жұмыс істеп жатыр. Оған да шүкір, кезінде 200 де болмаған. Сондықтан азаматтық қоғам тірі өлік. Қалай жақсы көруге болады мұндай қоғамды? Бар жоғы 100 адам билікті ұстап отыр, соларды билетіп, қолына тізгінді беріп қойған. Ойына келгенін істеп жатыр, қалған 15 миллион соған қарап отыр. «Біз батырмыз, біз қасиетті елміз» дейді. Қай жерің қасиетті?! Елді сүю – патриот болу, ағашты сүю емес, киіз үйді сүю емес, шындықты айтатын адамды қолдау.
– Шындық деген не, аға? Бар ма, біз оны ойлап шығарған шығармыз, мүмкін?
– Шындық деген бар, сенің айта алмай жүргеніңді, сенің қолың жетпей жүргеніңді аяқ астынан айтуға мүмкіндік туады, қолың жетеді, соны пайдаланып қал, сол саған шындық. Мысалы, бір уақытта түсінесің: жылт етеді де, түсінікті бола қалады. Сол кезде сол шындық ашылады, өтіріктің ішінде жүріп-жүріп, шындық ашылып қалады, соны көре білуіміз керек.
– Азаматтық қоғамды қалыптастыру үшін, қоғамның бірігуі үшін бір идея болуы керек қой. Мысалы бүгінгі билікті кетіру идеясы бізді біріктіре, топтастыра алмады ма?
– Үрей, қорқыныш! Парламенттік басқару жүйесін енгізуден артық қандай идея керек? Тағы бір керемет идея бар, ол – білім. Ұрпақ үшін білімді ұлтық идеяға айналдыру керек. Болмай жатыр.
– Алысқан, тартысқан жылдарыңыз артта қалды. Кейде диссендтік жолға түскеніңізге өкінетін сәттер бола ма?
– Жоқ. Көркем өмір сүру керек. Сен неге кино көресің, сериал қарайсың, телевизордан көркем фильм көресің. Яғни кітапты да оқисың, ол жерде басқа өмір, кейіпкерлер шындықты айтады, қиналады, шатасады, құлайды, тұрады. Алға жүреді, есіктің тесігі сияқты сығалайсың. Өзің солай өмір сүруге жауапкершіліктен қорқасың, бәлесінен аулақ дейсің. Ал мен қорықпаймын, солай өмір сүргім келеді. Бұл менің өмірімдегі тұздық қой! Түрмеде отырдым, оны да көрдім. Түк те қиналмаймын да өкінбеймін.
– Театрды сағынатын шығарсыз, қандай қойылым қойғыңыз келеді?
– Сағынамын! Шіркін-ай, «Ақсарайда» бірге істеген әріптестерімді жинап алып, Әуезовтің «Қарагөзін» қайтадан қойсам. Сол кезде /өзімді/ дәлелдесем. Сюжет қоймау керек, ощущение қою керек, сюжетті қуып, театрды басқа жаққа бұрып кеттік, театрды әдебиет қылып жібердік. Театрды өзіне қайтарсақ.
«Ақсарайда» бірге істеген әріптестеріме шексіз ризамын. Солар қамқорлығына алып, далаға шығуыма, қанды тазартуға, диализге апарады, алып келеді. Қыдыртады, балмұздақ алып береді. Балалармен әңгімелесіп, өмірімнің жақсы сәттері өтіп жатыр, олар да, мен де бір-бірімізді сағынғанбыз.
Айналаға қарашы, ауылда, аулада балалар ойнап жатыр, атмосфера керемет. Германияда мұндай жоқ қой, бір күні үйде отырсам, ауылдың көк шыбыны кіріп кетіпті. «Ойбай-ау, сен қайдан жүрсің?!» деймін. Ауылдың қорадағы көк шыбыны ғой, тірі жан ызыңдап жүрді, сағынасың. Сәбилер шулап жүр, секіріп, қуанып жүр әне қарашы…
– Германияда жоқ па?
– Ондай жоқ, бала жоқ. «Балаң бар ма?» десең, «итім бар», дейді.
– Бала туу?
– Бар, бірақ аз.
– Ги де Мопассанның «Өмір» деген романы бар, менің сүйікті романым. Сонда Жаннаның өмірі, екі дін адамы, екеуі екі түрлі, перзент арасындағы ананың махаббаты, жолдасы мен адамдар арасындағы қарым-қатынас, адамдар арасындағы күрделі қарым-қатынастар. Соңында өмір жақсы да емес, жаман да емес екенін біреу айтқандай, қортынды жасайды. Құдай қаласа, алда 70 жасыңыз келе жатыр, сіз де бір өмірді өзіңізше қортындылайтын шығарсыз…
– Ондай әдетім жоқ… Ойланасың не істедім, не бітірім, не тындырдым деген ойлар, келмейді емес – келеді. Бірақ ризамын, өзіме. Әлі де берерім бар. «Ақсарайда» бірге істеген әріптестерім жас режиссерларды жинап, дәріс-курс ұйымдастырайық деп жатыр. Егер жас режиссерларға керек болып жатса, оны да көрейік. Режиссура ғылыми негізге түспеу керек, көргенді, істегенді, білгенді ғана қоймай, ғылыми негізін жүйелі түрде оқытса дегенім ғой. Мен жүйелі түрде оқыдым, мұғалімдерім мықты болды. Алматыдағы емес, Тбилисидегі және Мюнхендегі мұғалімдерім мықты болды.
– Қазақтың болашағына қалай қарайсыз?
– Осы отырғанымыз – отырған. Осы жүргеніміз –жүрген. Күнделікті өмірімізде азаматтық қоғам қалыптаспай, түк те болмайды. Оппозициялық қозғалыс деген – үлкен марафон, аламан бәйге. Адам шаршайды. Болдырады. Тек қана ұзаққа шаба алатын Мұхтар Әбілязов пен Жасарал Қуанышалин сияқты күштері бары ғана алға шабады. Қалғандары сол жүреді «бірігейік, тілдің, жердің мәселесін көтерейік, сүйтейік, бүйтейік» деп, алдаусыратып, арғы жаққа созбалап. Осы түрімізбен артта қаламыз, өйткені «өзгертейін» деген ниет жоқ. Бір жапырақ нанымыз бар, содан айырылып қаламыз ба деп қорқамыз. Есть что терять: кусок хлеба, а свобода, болашақ не болады?
– Жақсы күндерде жолығайық, ауырмаңыз!
– Әумин!
Сұхбаттың газеттік мәтінін дайындаған – Бақытгүл МӘКІМБАЙ, «D»