Билік елді ҮРЕЙМЕН билеп жүр

Болат АТАБАЕВ:

«Аза­мат­тық қоғам тірі өлік. Қалай жақ­сы көру­ге бола­ды мұн­дай қоғам­ды? Бар жоғы 100 адам билік­ті ұстап отыр, солар­ды билетіп, қолы­на тіз­гін­ді беріп қой­ған. Ойы­на кел­генін істеп жатыр, қалған 15 мил­ли­он соған қарап отыр. «Біз батыр­мыз, біз қаси­ет­ті елміз» дей­ді. Қай жерің қаси­ет­ті?! Елді сүю, пат­ри­от болу – аға­шты сүю емес, киіз үйді сүю емес, шын­ды­қты айта­тын адам­ды қол­дау» – Болат Атабаев!

«Алды­мен адам болып ал, сосын қазақ бола­сың» – Болат Атабаев!

«Шын­ды­қты айту да өнер» деп, билік­ті ғана емес, қаза­қтың өзін де, оның қоға­мын, өнері мен мәде­ни­етін, тіп­ті тұтас тұр­мыс-тір­шілі­гін­де­гі теріс әдет­тер­ді әкесін таны­тып сынай­тын, әділет­сіздік­ке қаны қас, қай­та­лан­бас театр режис­сері Болат Ата­ба­ев өмір­ден өтті! Тап­жыл­май­тын жар­тас сияқты тұлға, үлкен адам еді! Ол да құла­ды… Алды­нан жарылқасын!

Редак­ция жазғы дема­лы­стан шыққан соң, атақты Ата­ба­ев­пен ауқым­ды сұх­бат құра­мыз деген ойда болған едік. Үлгер­медік… Болат аға­ны ажал асы­ғыс алып кет­ті… Өкіні­ш­те қалдық…

Болат тура­сын­да көп сөз айтуға бола­ды. Бірақ біз бүгін марқұм­ның өзіне сөз бер­дік. Төмен­де арман­да кет­кен Бөкеңнің таны­мал қалам­гер Қанат Тіле­уханға бер­ген, бұған дей­ін жур­на­ли­стің Ютуб-арна­сын­да шыққан видео-сұх­ба­тын газет­тік мәтін үлгісін­де жари­я­лап отырмыз.

Жатқан жерің пей­і­штің төрі бол­сын, қай­ран Аға! Біз сізді ұмыт­пай­мыз. Сіз­дей арда аза­мат­ты елі де ұмыт­па­уы керек!

«DAT» медиа-жоба­сы­ның редак­ци­я­лық ұжымы.

– Болат аға, сіз­бен кез­дескені­ме қуа­ны­шты­мын, уақыт бөл­геніңіз­ге көп-көп рах­мет. Өткен­де осы жер­ге кел­ген кез­де, бір көп­тен бері осы аудан­да тұра­тын кісі айтып қал­ды: мына жер «Неміс аула­сы» деп ата­ла­ды деп. Былай өзі бір тыныш, аура­сы да жақ­сы жер екен. Неге «Неміс ауласы»?

– Осы аула­дан біз­ге – неміс дра­ма театр әртістеріне 51 пәтер бер­ген бола­тын, 51 әртіс осын­да өмір сүр­дік, осы жер­де бір­ге жұмыс істе­дік, осы жер­ден бір­ге теат­рға бара­тын­быз. Темір­та­удан көшіп кел­ген соң, бір­не­ше жыл, осын­да өмір сүрдік.

– Ол 80-жыл­дың соңы, иә?

– Иә 80-жыл­дың соңы, 95-ке дей­ін ғой. Немістер жаңа жыл болған­да киініп алып, осы жер­ге шыға­ды, бүкіл бала­лар – қазақ, орыс, неміс осы жер­де 1‑май, сон­дай бір мере­ке­лер кезін­де аулаға шыға­ды, әртістер қуан­та­ды, өлең айта­ды, жұмыр­тқа бояй­ды, жаңа жыл­ды той­лай­ды, бала­лар­мен құшақ­та­сып, өлең айтқан­ды жақ­сы көретін.

– Әңгі­ме­мізді баста­май тұрып, сіз­ден сұрағым келеді: сіз үшін бір жабық тақы­рып­тар бар ма, аға?

– Бар.

– Ол қан­дай тақырыптар?

– Жеке басымның.

– Жақ­сы… түсінік­ті. Сіздің туған жеріңіз «Тен­тек» деп жазы­ла­ды Вики­пе­ди­яда, Тен­тек ауы­лы, бұры­нғы Тал­ды­қорған облы­сы, Көк­су ауда­ны. Жал­пы, туған жеріңіз осы, ал өскен жеріңіз, аза­мат болып қалып­тасқан жеріңіз – Бақа­нас. Сағы­на­сыз ба?

– Сағы­на­мын… Енді бірін­ші махаб­бат, бірін­ші төбе­лес, бірін­ші про­тест, бірін­ші сахнаға шығу, халы­қтың бірін­ші сүй­іспен­шілі­гі… Халық теат­ры­на қаты­сып, «Еңлік-Кебек­те» Жапал­ды ойна­дым мек­теп­те жүріп, сол Балқаш ауда­ны халық теат­рын­да. Өмірім­де не бірін­ші рет бол­ды, соның бәрі Бақа­на­спен бай­на­лы­сты ғой. Доста­рым бол­ды, дис­кус­си­я­ны жақ­сы көретін­біз, кеш­тер­ді бір­ге өткі­зетін­біз, қызық кезең­дер еді…

Бірақ енді идео­ло­гия да көп бол­ды, қазір қарап отыр­сам, түк­ке тұр­май­тын жина­лы­сқа, түк­ке тұр­май­тын бір линей­ка дей ме, құдай-ай, олар да бол­ды ғой, онсыз бол­ма­ды ғой ол кез­де. Бақа­на­ста сол ком­плек­с­тер пай­да бол­ды, тәр­би­е­де­гі, жаңағы «тыныш отыр», «ара­лас­па», «жұмыста­рың бол­ма­сын», үлкен­дер тұрған­да орыс­ша айта­ды ғой: «почти­тель­ный страх перед стар­шим поко­ле­ни­ем», сол Бақа­на­ста пай­да болды…

– Ішкі цен­зу­ра­ның қалып­та­суы да?

– Иә, ішім­де жүр­ді, «қалай жеңе­мін» деп қинал­дым ғой. Өйт­кені анау үлкен­дер­дің мысы баса­ды, ал мен енді жұмыс істей­мін бе жоқ көне­мін бе, «сен үлкен­сің, сон­ды­қтан мен сені сый­лай­мын» деп оты­ра беремін.

– Бұл сон­да бір отба­сын­дағы авто­ри­то­ризм ғой?

– Отба­сын­да да, мек­теп­те де – бұл қазақ семья­сы­ның ерекшелі­гі. Семья­мы­зда қаза­қ­ша сөй­лей­міз, дала­да, көше­де, мек­теп­те (мен өзім қазақ мек­тебін бітір­дім), дала­да орыс­ша ойнап, орыс­ша сөй­леп, сосын немістер­мен де ара­ла­сып, көр­шілері­міз де неміс бол­ды, неміс­ше сөй­леп, үйге кел­ген­де бәрібір қаза­қ­ша сөй­лей­сің. Мына тәр­би­енің жақ­сысы сол, өзіңнің қаны­ң­нан аспай­сың, үйден бес-алты қадам аттап, жеке шыққан­нан кей­ін қина­ла бастай­сың. Үйде­гі ком­плексті бір­ге алып жүресің, басқа көр­ме­ген­сің, жаңа­дан өмір сүруің керек, жаңа­дан көзқа­рас қалып­та­сты­руың керек. Сол кез­де көп дүние өзге­реді, өзің де өзге­ресің. Қаза­қы тәр­бие деген не? Қаза­қы тәр­бие деген мен үшін, мынау көз – қаза­қы бір­деңені көру керек, мұрын – қаза­қы иісті сезу керек, құлақ – қаза­қы бір­деңе есту керек.

– Дом­бы­ра, қазы жеу керек…

– Иә, сөк-май­сөк, талқан, үйде­гі құрт, ірім­шік, қаза­қи тағам­дар, қаза­қи сөз­дер. Құлақтан /кетпейді/ «әй, ана жақта не боп жатыр?» дей­тін Тіле­ужан апай – көр­ші­міз 1 май күні. Сосын шешем ар жақта сол, бәрі­міздің қолы­мы­зда бір пирож­ки, демон­стра­ци­яға барып, жеп қай­та­тын­быз. «Оу, ол жақта уғын да шуғын, қызыл көтен қырғын боп жатыр!» дей­ді. Ол не сөз? Ауыл­дың сөзі осы.

– Әкеңіз, анаңыз қан­дай адам­дар еді?

– Әкем бух­гал­тер болып істе­ген, шешем нау­бай­ха­на­да нан пісіреді. Енді шешем кіш­кене еркін­деу адам болған…

– Тілі ащы?

– Тілі ащы, иә. Арғын­ның қызы. Әкем айта­тын: «Әне, арғын­ды­ғын істеп отыр» деп, мен айтам «не істеп отыр» деп, «тілі ащы, тілі­мен шағып ала­ды». Соның бәрін естіп өстім ғой енді, ол да тіл­дің бай­лы­ғы ғой. Тіле­ужан апай жақ­сы көр­ші­міз еді. Бір күні таң атпай отыр­мын дала­да, шешем сиыр сауып, қора­дан шығып келе жатыр, шеле­гін ұстап, аяғы ақсаң­дап. Сөйт­се Тіле­ужан апай ар жақтан айқай­лай­ды: «Әй, Ата­ба­ев­тың қаты­ны-ей, бай­ың ком­ман­ди­ров­ка­дан келіп, шалқаң­нан түсір­ген бе-ей, ақсаң­дап қалып­сың ғой!» дей­ді. Шешем: «Кет-ей, сиыр сау­а­мын деп, аяғым ұйып қал­ды…» – дей­ді. Не айтып оты­рған­да­рын түсін­бей­мін, бірақ қазір ойла­сам, ауыл­дың қал­жы­ңы өздеріне жарасады.

– Бала­лық шақ деген­де ең бірін­ші есіңіз­ге не түседі,?

– Іле түседі

– Балқа­шқа құя­тын тұсы?

– Иә, сол Іленің бойы… Құм… Бір­ге оқы­ған бала­лар. Ойын бала­сы бол­дым, дала­да қаңғып, ойнап жүр­дім деп айт­пай­мын, көбі­не­се үйде бола­ты­н­мын, үйдің үлкені бол­дым. Айт­пақ­шы, әпкем басқа жер­де атам мен апам­ның қолын­да тәр­би­е­лен­ді де, мен үлкені бол­дым да, үй сыпы­рам, кір жуам, тамақ істей­мін, су тасый­мын. Кей­де бала­лар келіп тұра­ды ысқы­рып, ойна­уға, мен бол­сам әлі еден жуып жатам. Жылай­мын сөй­тіп жүріп: «Осы үйдің қаты­ны – мен» – деп, бірақ бітірем жұмысым­ды. Өйт­кені шешем­ді аяй­мын. Соны­мен әйте­уір, бала­лық шағым жақ­сы, еңбек­пен өтті. Бірақ мені тәр­би­е­леп, «осын­дай бол, сен осы­ны істе» деген­ді айтқан жоқ. Бала­лық шағым­да, есі­ме түсетіні тағы да – әкем… Арақ ішті…

– Ол әсер етті ме сізге?

– Әрине! Шеше­ме әсер етті. Ішпе­се, кере­мет адам, ішіп алса, жүн­жіп кететін­біз, әсіре­се шешем­ді аяймын.

– Әкеңіз жуас адам ба еді?

– Былай сөй­ле­мей­ді, жуас. Ішіп алса, құдай сақ­та­сын, бүр жарған гүл сияқты шыға­ды-ай кеп, өнерін көр­сетіп. Ішін­де жатқан бар қыжыл­да­ры деп ойлай­мын қазір. Ал былай тыныш адам еді

– Сіз кім­ге тартқансыз?

– Менің түрім шеше­ме тартқан.

– Мінезіңіз?

– Мінезім… біл­мей­мін, әкем де, шешем де мен сияқты емес. Менің ере­гес­пе ауы­руым бар, қисық. Егер көріп тұр­сам, мынау әділет­сіз екенін – айтуға тыры­са­мын, айта­мын да. Жай айт­пай­мын, соңы­нан қуа­лап жүріп айта­мын. «Не әдетің бар, сол не әдет? Қой­саң­шы…» деп маған тиі­седі туған туысқандарым.

– Абай­дың «қуан­баң­дар жасты­ққа» деген сөзі бар, сіз жасты­қты қалай өткіздіңіз, жасты­ққа қалай қарадыңыз?

– Жастық шақ деген бақыт­ты шақтың бір түрі ғой. Шет тіл­дер инсти­ту­тын­да өтті, содан кей­ін көр­ке­мө­нер­паз­дар үйір­месіне көп қаты­стым, биледім, хор­да өлең айт­тым, дра­ма кру­жо­гы­на да бар­дым… Қыдырдық…

– Көп төбе­ле­стіңіз бе?

– Көп төбе­ле­с­кен жоқ­пын, ондай болған жоқ. Төбе­ле­стен аулақ бол­дым әйте­уір, неге екенін біл­мей­мін. Көбі­не­се сол кіта­п­ха­на­да оты­рған­ды жақ­сы көретін­мін. Саға­тай Муси­нов деген досым бол­ды Шет тіл­дер инсти­ту­тын­да оқып жүр­ген­де. Өте бір тіл­ге тия­нақты еді, оның тіл­ге деген, оқуға деген құштар­лы­ғы, соған қарап оты­рып, мен көп үйрен­дім, шыдам­ды­лы­ққа. Қаз­ба­лап аяғы­на дей­ін жету­ге тыры­са­ты­н­мын, көп дүние үйрен­дім содан. Сон­дай дос бол­ды мен­де, соның арқа­сын­да Шет тіл­дер инсти­ту­тын қызыл диплом­мен бітір­дім. Өйт­кені ол көп дай­ын­да­ла­тын, сосын көп сұрай­тын, ізденетін.

– Сіз бір сұх­ба­ты­ңы­зда мұғалім­нің бір сөзін қал­дыр­май теріп, жазып шығып, содан кей­ін кіта­п­ха­на­дан соны тек­серіп, қатесін әдейі тауып…

– Оңбаған­дық қой ол енді! Шет тіл­дер инсти­ту­ты деген не? Шет тіл­дер инсти­ту­тын­да тек қыздар /оқыды/. Сол қыздар­дың алдын­да өзіңді-өзің көр­се­туің үшін, кіш­кене есте қалу үшін істе­ген тір­лік қой ол. «Міне, мен қан­дай­мын» деген, оңбаған адам­ның тір­лі­гі. Оты­рып алып, мұғалім­нің лек­ци­я­сын жазып оты­рып, қате іздеп отыр­мын. Соны кіта­п­ха­наға ерін­бей барып, қатесін іздей­мін екі сағат, үш сағат, төрт сағат. Бір-екі жері­нен табам. Ұйқы жоқ, «қалай мен оны айтам, қалай мен оның позо­рын шыға­рам?». Келе­мін де: «Кеше сіз біз­ге осы лек­ци­я­ны оқы­ған­да мынан­дай-мынан­дай қате жібер­діңіз. Алды­мен өзіңіз тіл­ді үйреніп алы­ңыз, сосын біз­ге сабақ бересіз» деп тұра­мын ғой. Ол кісі, бай­құ­стың жүре­гі ауы­ра­тын, талып қалатын…

Жексұрын­дық қой, жексұрындық!..

– Бір сұх­ба­ты­ңы­зда «мен – мәң­гі жас, сым­бат­ты, сұлу, қыздар үне­мі мені сүй­еді деп ойла­дым, бірақ өмір олай емес екен. Мен көп сүй­ме­гені­ме өкі­не­мін» дей­сіз. Неге сүймедіңіз?

– Себебі мені сүй­ді. Орыс­ша айтқан­да «я поз­во­лял себя любить, а сам мало любил».

– Поче­му?

– Себебі, что такое само­му любить, надо инве­сти­ро­вать вре­мя, день­ги, инве­сти­ро­вать энер­гию. Ал бұл саған дай­ын ғашы­қтар, про­сто легко.

– Бұл жалқа­улық па сонда?

– Жалқа­улық па, ақша жоқ па? Енді біл­мей­мін не екенін, қазір түсін­ді­ре алмай­мын. Өйт­кені ғашық қыздар көп бол­ды… Ал өзің сүю үшін еңбек­те­ну керек, айла­сын табуың керек, кез­де­су­ге баруың керек, ысқы­руың керек, аңдуың керек. Қой­шы одан да олар мені аңдыс­ын. Сон­дай тір­лік бол­ды енді, қой­шы оны, оның бар­лы­ғы өтті-кет­ті, соның зардаб­ын шегіп отыр­мын ғой мен. Өйт­кені өзің, еркек болып, бір әйел­ді бақыт­ты ете алмау деген не ол? Еркек – еркек бол­са, ол ең бол­маған­да бір әйел­ді бақыт­ты ете­ді ғой…

– Сіз Абай тура­лы екі спек­такль қой­ды­ңыз. Жал­пы Абай­ға қалай кел­діңіз, Абай­ға қалай бар­ды­ңыз, аға?

– Абай­ға бар­мау мүм­кін емес. Ойлы адам, өмір­де про­бле­ма­сы көп адам, мына қоғам­да өмір сүріп, мына қоғам­ды түсі­не­мін дей­тін адам, бір нәр­сені өзгерт­сем дей­тін адам Абай­сыз түк тын­дыр­май­ды. Абай көмек­ке келеді. Біл­мей­мін қалай кел­генім­ді, Абай өзі келді.

Исжан Әлі­бе­ков деген ұста­зым бол­ды. Мен мек­теп­те 7–8 класс оқып жүр­ген­де ол кісі жет­пі­стен асқан бола­тын. Біз ести­тін­біз – Сәкен Сей­фул­лин­нің шәкір­ті деп. Алма­ты­дан Бақа­на­сқа кетіп қалған, әйелінің фами­ли­я­сын алып. Сол кісі мені баулы­ды. Бей­ім­бет Май­лин­ді, Іли­яс Жан­сү­гіро­вті оқытты.

Сосын Абай­ды айта­тын. Абай­дың өзін оқы дей­тін. Абай тура­лы оқы­ма, Абай­дың өзін оқы. Абай деген қаза­ққа бер­ген шанс деп айта­тын. Қаза­қтың дамуы­на үлес қоса­тын адам еді.

Есім­нен кет­пей­ді, «Хабар» теле­ар­на­сын­да бәрі­міздің басы­мыз жинал­ды… Кім еді анау дом­бы­ра­мен өлең айтатын?..

– Бек­бо­лат Тілеуханов…

– Бек­бо­лат Тіле­уха­нов бастаған бір топ, «Абай – криш­на­ид» деген кітап шығып­ты, соған бар­дық. «Аһ-оһ, бұл не деген сұм­дық?! Ұлы Абай­ы­мы­зды енді криш­на­ид­тар алып алып­ты. Мынау масқа­ра ғой, ұлт­тық құн­ды­лы­ғы­мы­зды қор­лау ғой!» деп бәрі­міз, сөй­леп жатыр­мыз. Екі­леніп кет­кен­біз, көзі­міз қан­та­лап кеткен.

Сосын мен айт­тым: «Ей, айна­лай­ын­дар-ау, енді Абай қашанғы киіз үйде оты­ра­ды? Шық­сын да пла­не­таға кіш­кене, киіз үйден жоға­ры көтеріл­сін де. Мүм­кін криш­на­ид бір­деңе тапқан шығар. «Алла­ның өзі де рас, сөзі де рас» деген адам­нан қалай криш­на­ид жасай­ды ол. Енді ертең басқа да біреу таба­ды одан, иде­а­лист те таба­ды, фашист те таба­ды. Енді ол басқа пла­не­таға кет­ті ол, бүкіл адам­за­тқа шапаға­тын шашып тұр ғой, қуан­бай­мыз ба» десем, бой бер­мей­ді ғой. «Берің­дер­ші анау кітап­ты, көрей­ік­ші Абай – криш­на­ид деп не жазып­ты» деп қара­сам, Абай емес, жазған адам­ның аты Абай, сол өзі криш­на­ид екен. «Әй, айна­лай­ын­дар-ау, мына жер­де Абай емес, жазған жігіт­тің аты Абай ғой. Сол өзі «Абай – криш­на­ид» деп, өзін жазып отыр ғой. Біздің Абай­ға қаты­сы жоқ қой» десем, «қалай – қалай» дей­ді. Не істей­ін енді?

– Бұл біздің Абай­ға деген көзқа­ра­сы­мыз ғой…

– Қызған­шақтық. Әйте­уір Абай­ды желеу етіп, өзін пиа­рить ету ғой. «Оһ, біз қаза­қты­ғы­мы­зды қорғап қал­дық» дей­ді. Әй, алды­мен адам болып ал, сосын қазақ бола­сың! «Мен ана­дан қаза­ғы­рақ­пын, мен анаға қараған­да мұсыл­ма­ны­рақ­пын». Сөй­тіп адам бола­мыз ба? Адам бол ең бірін­ші, қазақ болу сенен ешқай­да қашпай­ды, егер қазақ болғың кел­се. Түсін­бей­мін бұларды…

– Бірақ бұл – Абай­дың айта­тын талап­та­ры қиын ғой. Абай­дың жолы­мен жүру, Абай айтқан нәр­се­лер­мен жүру…

– Өйт­кені Абай – күр­делі. Сен жән­дік сияқты, құмыр­сқа сияқты өмір сүресің ба, жоқ әлде екі жер­де екі – төрт деп оты­ра бересің бе? Жоқ әлде өміріңнің сипа­ты, өміріңді кіш­кене бір қызы­қты, қызы­ғы көп бол­сын дей­сің бе?

Мыса­лы, Абай­ға кім айтып­ты: «Әй, Абай, мына қаза­қтың қамын ойлап, қинал­шы» деп. Абай­ға ешкім ештеңе деген жоқ, кім оған айтқан? Зия­лы­лы­қтың функ­ци­я­сы ғой. Абай өзі, доб­ро­воль­но, көріп отыр мына қаза­қтар­дың не істеп жүр­генін, соны жаз­ды қина­лып. Ана­дан энер­гия шықты, сөз­ден энер­гия шықты. Мына сөз энер­ги­яға айнал­ды. Ана жақтағы былы­қтар­ды көріп оты­рып, қалай жеңе­мін деп, бір қуат шығар­ды, қуат­ты сөз­дер жаз­ды. Соны біз оқып отыр­мыз. Әйт­пе­се жабу­лы қазан жабуы­мен жата беретін еді ғой, ешкім үндемей-ақ.

Ал бірақ Абай жаз­ды. Қаза­қтың бір-біріне қас­кү­нем бол­мағы­нын, бірінің тіле­уін бір тіле­мей­тінін, рас сөзі аз, қыз­мет­ке таласқыш, өздерінің жалқау бола­тын себебі не дей­ді үшін­ші қара сөзін­де. Сосын соған жау­ап береді, зерт­тей­ді. Енді оны бірін­ші қара сөзін­де-ақ айтқан бола­тын, жаза­мын – керек адам бол­са өзі ала­ды, алма­са – қала­ды сол қаға­зы. Қалды.

Сон­ды­қтан мен Абай­ға бар­дым, доста­стым. Мен де Абай – клас­сик деп, отыр­май­мын бүй­тіп, ырбиып, көп қаза­қтар сияқты. «Абай­ша­лап айтқан­да» деп отыр­май­мын. Абай менің досым бол­ды. Абай менің қасым­ды жатыр, жасты­қтың астын­да. Ұна­са – ұнай­ды, ұна­ма­са – дис­кус­си­яға оты­рып алып, быт-шытын шығарам.

Оны Әуе­зо­втің кіта­бы бой­ын­ша Құнан­бай­ға қар­сы /қояды/… Әй, бұл көр­кем әде­би­ет қой! Бұл қазақ қашан түсі­неді, а? Көр­кем әде­би­ет деген вы-мы-сел! Құнан­бай­ға қар­сы сөз айт­ты екен деп, енді сол Абай­ды апа­рып тастап жатыр айда­лаға, Қытай асы­рып жібер­ді. «Не деген сұм­дық, әкесіне қар­сы шықты?!». Ол – көр­кем әде­би­ет, автор име­ет пра­во на это. Өмір­де бол­ды ма, бол­ма­ды ма – оны құдай­ым біледі.

Мыса­лы «Моцарт и Салье­ри» деген Пуш­кин­нің еңбе­гі бар, сон­да Соли­е­ри Моцар­тқа у беріп өлтіреді. Ал тарих­та ол бол­маған. Пуш­кин­ге сон­дай керек бол­ды. Ал мен енді не, Салье­риді атып таста­уым керек пе сол үшін? Мыса­лы, Англи­я­ның тарихын Шекс­пир­дің дра­ма­ла­ры арқы­лы, хро­ни­ка­ла­ры арқы­лы тану мүм­кін емес. Бәрін шата­сты­рған. Ал зерт­теп көр соның дра­ма­ла­ры мен хро­ни­ка­ла­ры бой­ын­ша Англи­я­ның тарихын. Мүм­кін емес, бәрі қате. Керек! Өйт­кені ол – шығармаға.

Ал Әуе­зов деректі, доку­мен­таль­ді повесть жазған жоқ. Ол көр­кем шығар­ма жаз­ды. Сол сияқты Бір­жан-Сара айты­сы бол­ма­ды, бұл Әріп­тің /Тәңірбергенов/ шығарға­ны. Ал енді не істей­міз? Беке­жан Төле­ген­ді өлтір­ме­ген тарих­та. Батыр болған Беке­жан. Енді не істейміз?

– Сіздің кіта­п­ха­наңы­зды көр­дім, сіз осы кітап­тар тура­лы айтқан­да, Шоқан­ның кіта­бын лақты­рып жібер­дім дедіңіз…

– Мен көп кітап­ты лақтыр­дым. Шоқан­ды да лақты­рып жібер­дім, бес тиы­нға да қажеті жоқ.

– Неге?

– Көп қателік жібер­ген адам. Жарай­ды, әр адам жасай­ды ол қателік­ті. Мыса­лы, қателік­тен мен зардап шек­тім, екі адам зардап шегер, үш адам… Бүкіл халық, бүкіл ел зардап шегу – кешіріл­мей­тін күнә.

– Ол қан­дай қателік сонда?

– Чер­ня­ев­пен бір­ге ауыз жаласқан, анау ұйғыр­лар­дың тағ­ды­рын, бүкіл ұйғыр­лар­дың иерар­хи­я­ла­рын, сары май­дай сақтап, ешкім­ге біл­дір­мей келе жатқан құры­лым­да­рын ішіне кіріп, жазып, оры­старға беріп жібер­ген. Шпи­он! Сосын барып, оры­стар мен қытай­лар бұлар­ды құр­тқан. Әйт­пе­се ұйғыр­лар­ды ала алмас еді бұлар.

– Болат аға, осы біздің бой­ы­мы­зда біре­удің қуа­ны­шы­на қуанған­нан гөрі, жана­шыр­лық сезім таны­туға, аяуға бей­ім болып тұра­мыз. Осы неден деп ойлайсыз?

– Жал­пақ­ше­шей­лік ғой! «Адам­быз ғой», «қай­тей­ін-ай» деген сөзі бар қаза­қта. Ол да бір ұлт­тық ерекшелі­гі­міздің бірі. «Қоя сал, жарай­ды» деген – өзім сөй­тіп ұға­мын. Өйт­кені менің, маған тым жақын адам емес ол, егер мен осы­лай қия сал­сам. Егер маған тым жақын адам бол­са, мен аяғы­на дей­ін күре­сер едім сол үшін. Ал егер бір айта­мын, екі айта­мын, қой­шы дей­мін. Өйт­кені маған керек емес адам, жүре бер­сін дей­сің, аяй салам. Өйт­кені сен жақын ада­мы­ң­мен ғана ұрсы­са­сың, жақын ада­мы­ңа ғана ескер­ту айта­сың. Ал бөтен ада­мға айт­пай­сың ғой. Сол ғой анау: «қай­тей­ін-ай, аяй салы­ң­дар» деп бөтен адам болған­нан ғой, саған кере­гі жоқ оның.

– Абай­дан тағы бір сұрақ: «Сені­сер адам тап­тық па?» дей­ді ғой Абай, былай өмірінің соңын­да, елу­ден асқан кез­де. Сіз­де, досты­қта осы қалай бол­ды? Достық қарым-қатынаста?

– Достар бол­ды мен­де, одан кен­де емеспін.

Дос деген не? Дос деген мін­дет­ті түр­де сыра ішетін, мін­дет­ті түр­де арақ ішетін, мін­дет­ті түр­де қар­та ойнай­тын адам­дар емес мен үшін. Менің досым бар – Ислам деген, бұрын актер болған Қараған­ды теат­рын­да, әйелі де актри­са болған сон­да. Еке­уі түсін­ген «біз мына актер­лік жол­мен ештеңе­ге жет­пей­міз, одан да басқа маман­ды­қты иге­рей­ік» деп. Гүл­сім кей­ін жур­на­лист бол­ды, Ислам заң­гер бол­ды, судья бол­ды. Мен Ислам­ның қасын­да үнде­мей отыр­сам, соның өзі рахат маған. Еке­уміз оты­ра­мыз, ол да үнде­мей­ді мен де үнде­мей­мін, бәрі түсінікті.

– Досты­қтың өзе­гі не сон­да? Бір­дей ойлау ма? Бір пікір­де болу ма?

– Сен оның қасын­да өзіңді бір еркін, қорған сияқты сезесің. Ешқан­дай бірқа­уіп жоқ. Қасын­да­сың, еке­уі­міз өлең айта­мыз, ол баян ала­ды, мен дом­бы­ра ала­мын, соны­мен өлең айтамыз.

– Жаңағы үнде­мей­ді деген­нен шыға­ды, өткен жолы қаза­қтың жақ­сы ақын­да­ры­ның бірі Есенға­ли Рау­ша­нов дүни­е­ден өткен кез­де, сіз айт­ты­ңыз: «Гер­ма­ни­яда кез­де­стік, сон­да үнсіз отыр­дық, бәрі де түсінік­ті еді» деп. Ол кісінің «Қазақ әде­би­еті» газетіне мақа­ла­сы шықты «Керек емес әңгі­мені керек кез­де айту» деген. Сон­да былай дей­ді: « Қаза­қстанға қай­та шақыр­са, Бөкең келеді, далаға емес, еліне келеді, өзінің еліне. Өкпе­ге қидық, енді­гі жер­де өлім­ге қия­мыз ба, асыл аза­мат­ты? Был­тыр­дан бері ден­са­улы­ғы күрт нашар­лап кет­ті, жан бар жер­де қаза бар. Құдай сақ­та­сын, орны тол­мас өкіні­ш­те қал­май­ық» деген, осын­дай бір жолы бар.

– Бұл қай­да шыққан?

– «Қазақ әде­би­еті» газетіне. Осы­дан бір ай бұрын «Қазақ әде­би­етіне» сіз­ге қаты­сты, содан кей­ін Арон Ата­бек­ке қаты­сты өзінің пікірін айт­ты. Арон­ның ұзақ уақыт түр­ме­де оты­рға­ны, оны боса­ту керекті­гін, сізді елге шақы­ру керекті­гін. Сіз оқы­мап па едіңіз бұл мақа­ла­ны? Мен осы Есенға­ли аға қай­тыс болған кез­де, жақын ара­лас­па­дым жал­пы, сол кез­де мына нәр­сені ойлап қал­дым… Болат аға?..

– Қазір… Есенға­ли­мен кез­де­стік Гер­ма­ни­яда, жақ­сы ақын, сапа­лы ақын, көп пиа­рить­ся етпей­ді, сабыр­лы, тия­нақты. Поэ­зия деген, Хауа ана мен Адам ата бей­і­ш­те поэ­зия тілін­де сөй­лес­кен ғой бірі­мен-бірі. Поэ­зия біздің ана тілі­міз бола­ды. Сол поэ­зия тілін, кей­ін мына Хауа ана мен Адам ата бей­і­ш­тен, жұмақтан қуы­лған­нан кей­ін, жер­ге түс­кен­нен кей­ін, про­за тіліне көшті. Поэ­зия тілі қалып қал­ды ана жақта. Сол поэ­зия тілін­де сөй­лей­тін – ақын­дар ғана қазір. Ал енді ең көп бол­са, жүз ақын бар шығар, солар сақтап қал­ды поэ­зия тілін. Хауа ана мен Адам ата­ның тілін солар сақтап қал­ды. Соның бірі – Есенға­ли Рау­ша­нов, поэ­зия тілін­де сөй­лей алады.

– Мен осы мақа­ла­ны оқы­ған­нан кей­ін мына нәр­сені ойла­дым: Болат аға, мүм­кін мен қате­ле­сетін шығар­мын, сіз­дер бір жақын ара­лас­паған сияқты­сыздар, жақын дос бол­маған сияқты­сыздар. Бірақ та біздің қоғам­дағы бір орны бар, қарым-қабілеті бар адам­дар­ды баға­сын білетін, құнын түсі­нетін адам­ның бірі деп қабыл­да­дым. Сол санатқа режис­сер Ермек Тұр­сы­но­вты жатқы­зар едім. Жал­пы ара­ша түс­пе­се де, өзіңіз айта­тын аза­мат­тық қоғам дамы­м­аған Қаза­қстан­да, алқа­лап кеудесін тоспа­са да, бір ер аза­мат­тың, бір өнер иесінің құнын білетін адам­дар да бір азай­ып бара жатқан сияқты көрін­ді, осы Есенға­ли аға дүни­е­ден өткен кезде.

– Есенға­ли сирек кез­де­сетін адам, сирек кез­де­сетін зия­лы­лы­қтың функ­ци­я­сын орын­дай­тын адам. Сол Абай­дың дәстүрі ғой. Кім оны сұрап­ты «Ата­ба­ев­ты сен қорға» деп. Мен ауыр­дым, рас. Есенға­ли қайт деді, күтіп жүр деді шәкірт­терің, сен Қаза­қстанға керексің. Мен айтам «ал барай­ын ал, сол былы­қты көр­сем де көр­ме­ген болып, есті­сем де есті­ме­ген болып, сезсем де сезбе­ген болып қалай өмір сүрем?». Сол ғой үнде­мей отыратынымыз.

– Гер­ма­ни­ядан 8 жыл өміріңіз өтті…

– 8 жыл, бес ай.

– 9 жылға жуық. Сол жыл­дар былай қалай өтті сізде?

– Жұмыс…

– Өйт­кені бәрібір де, сіз Қаза­қстан­да болып жатқан сая­си жағ­дай­ды, әле­умет­тік жағ­дай­ды біліп отыр­ды­ңыз ғой.

– Біліп отры­дым. Жұмыспен алдан­дым ғой, жұмыс, жұмыс…

– Кельн­да театр ака­де­ми­я­сын­да дәріс бердіңіз?

– Иә, сабақ бер­дім. Иә, сол жұмыс. Елім­де көр­ме­ген құр­мет­ті Гер­ма­ни­яда көр­дім ғой. О баста 60 жасым­да бар­дым мен. 60 жасым­да мен бәрін өзгерт­тім. Бар­дым да театр ака­де­ми­я­сы­на жұмысқа орна­ла­стым. Басын­да мені қалай қабыл­да­ды әріп­те­стер? Оры­стар­да айта­ды ғой «не плачь, у тебя голо­ва круг­лая» деп сипа­лай­ды, бір сон­дай «со скид­кой». Жана­шыр­лық көр­сетіп. Түр­ме­ден шыққан, көмек­те­сей­ік деген сияқты ғой, мүсір­кеп. Әрине қиналасың.

Бәрі маған «көмек­те­се­міз» деп қояды. Бірақ мен ондай­ды қабыл­да­ма­дым. Мен айт­тым: «маған жар­ты жыл берің­дер, мен сен­дер­ге дәлел­дей­мін, кім екенім­ді». Жар­ты жыл­дан кей­ін дәлел­дедім, емти­ханды көр­ді. Сол кез­де бәрі үнде­меді. Содан бастап мен тек жоғарғы кур­старға сабақ беретін бол­дым. Өйт­кені, Гер­ма­ни­яда сабақ қалай, қалай таң­да­ла­ды? Әр мұғалім­нің фами­ли­я­сы тақта­да жазы­ла­ды. Содан кей­ін бір айдай бүкіл сту­дент­тер мұғалім­дер­дің, про­фес­сор­лар­дың сабағы­на барып қаты­са­ды, тың­дай­ды, тек тың­дай­ды. Содан кей­ін барып, атын жаза­ды, «мен мына про­фес­сор­да оқы­ғым келеді, мен мына мұғалім­де оқы­ғым келеді» деп. Сол кез­де бел­гілі бола­ды, кім­нің – кім екені. Басқа кри­те­рий жоқ.

Сту­дент­тер мені таң­да­ды ма, біт­ті менің жұмысым бар. Көп таң­да­ды ма, ақшам көп. Бір-екі-ақ сту­дент пе, бас­шы­сы сөй­ле­седі анау сту­дент­тер­мен: «сіз­ден өті­не­міз, басқа мұғалім­ге бары­ңыз, мына кісіні біз шыға­ра­мыз. Өйт­кені екі-ақ сту­дент жазы­лған екен, біз бұл кісіні ұстай алмай­мыз» деп. Бітті.

– «Қаза­қстан­да көр­ме­ген құр­мет» деп қал­ды­ңыз, бұл осы­ның біре­уі ғой, иә?

– Енді бұл құр­мет емей немене? Мені құр­мет­теп, жар­ты жыл­дан кей­ін жоға­ры кур­старға сабақ беру­ге қой­ып, сосын кафед­ра­ны басқар­тып, дра­ма тео­ри­я­сы­ның кафед­рас­ын аштыр­тып… Әрине құр­мет. Өйт­кені мені пай­да­ла­нып қалғы­сы кел­ді олар, жаңа бір­нәр­се ашқы­сы кел­ді.
-«Көш­кін­нен» кей­ін бір­нәр­се қой­ды­ңыз ба, ол жақта?

– Ол жақта жоқ, қой­ған жоқ­пын. Сту­дент­тер­мен қой­дым, әрине кур­стық жұмыспен. Кон­флик­ті де бол­ды. Емти­хан­ның кезін­де көп мұғалім­дер сияқты сту­дент­тер­дің жұмыста­рын қарап оты­рған­да, жақ­сы бол­са да, жаман бол­са да үнде­мей қарап оты­ра бер­мей­мін. Ұна­ма­са, тұра­мын да кетіп қала­мын. Басқа­лар үшін ол жағ­дай –шок! «Ойбай, Ата­ба­ев кетіп қал­ды» деп.

– Гер­ма­ни­яда да солай істе­діңіз бе?

– Ие. Тұра­мын да кетіп қала­мын. Басты­ғы­мыз Роберт Хри­стоф өтініш жаса­ды: «сөз болып жатыр, сту­дент­тер­де «не ува­же­ние» деп жатыр».

Олар­дың жаман ойнаға­ны «ува­же­ние ме?» Жаман ойнай­ды. Мен бол­сам, отыр­мын, шыдап, қарап. Ойна­сын жақ­сы­лап. Олар мені «не ува­жа­ет», мен де «не ува­жаю», тұра­мын да кете­мін. Уақы­тым­ды өлтіріп, отыр­сам, сол. Олар да бір пси­хо­ло­гия бар, бәрін тепе-тең ұстағы­сы келеді. Бәрі жақ­сы деген, соны­сы жаман.

– Бірақ осы кон­флик­ті де әде­мі ғой, біз­де­гі­дей емес, мәсе­лен, флеш-мобқа сту­дент­тер­ді жібе­ру сияқты.

– Ондай жоқ… Көр­дік қой. Абай айт­пақ­шы: «Көр­дік қой, дүние деген иттің көтін». Гер­ма­ни­я­ны Қаза­қстан­мен салы­стыр­сақ, мыса­лы, келе­міз, жұмысқа орна­ла­са­мыз, зав­ка­фед­ра, рек­тор, министр бола­мыз, не бітір­дік? Қан­дай жаңа­лық енгіздік, қан­дай өзгеріс әкел­дік? Қан­дай талант­ты аштық, қан­дай бай­лы­қтың көзін аштық?

Ал Өзбекәлі Жәні­бе­ков мәде­ни­ет мини­стрі болған жоқ, мини­стр­дің орын­ба­са­ры болып жүріп, қаза­қтың ұлт­тық-этно­гра­фи­я­лық кәсібін быт-шыт еткен Күләш Бай­сей­іто­ва­ны, өзің көр­ген шығар­сың, «Қыз Жібек­ті», Күләш әлем-жәлем киініп шыға­ды, басы­на тақ­паған бәлесін тағып алып. Соның бар­лы­ғын Өзбекәлі қаза­қтың бүкіл костюм­дерін арнайы суретін салып, этно­гра­фи­яға жақын­дат­ты. Өнер ұжым­да­рын ашты. Қаза­қтың этно­гра­фи­я­лық билерін қой­ғы­зды. Қаза­қтың фольк­лор­лық өнерін этно­гра­фи­яға жақын­дат­ты. Өзінің тарихы­на жақындатты.

Ал Іли­яс Ома­ров не істе­ді? «Гүл­дер» ансам­блін ашты. Дом­бы­ра­ны сахнаға шығар­ды, би билетіп. «Моло­дой балет Алма­ты» /тобын/ ұйым­да­стыр­ды. Сол кез­де «Дос-Мұқа­сан» шықты. Жүр­ге­но­втің кезін­де Опе­ра теат­ры ашыл­ды, ал біздің мини­стр­лер не істеп жатыр? Димаш шығып еді, бәрі жабы­са кет­ті, әлгі Ары­стан­бек деген /Димашты/ өзі тапқа­ны сияқты. Ұят­сыздар! Егер біз мем­ле­кет­шіл бол­сақ, неге бүкіл сала, театр, өнер, эко­но­ми­ка, ден­са­улық сақтау, спорт ақсап жатыр? Өзім­шіл­міз. Ақто­ты Рай­ы­мқұ­ло­ва не істеп отыр? Ең бол­маған­да бір талант­тың көзін ашса ғой…

– Өзбекәлі Жәні­бе­ков пен Іли­яс Ома­ро­вты айтып қал­ды­ңыз, аға буын­дар­дың ара­сы­нан аты аңыз болған­дар­ды көз­бен көр­діңіз? Бауы­р­жан Момы­шұ­лы, Асқар Тоқ­па­нов, Нұрғи­са Тілен­ди­ев сияқты адам­дар бол­ды, жоға­ры­ға да ыңғай­сыз, көп адам бетіне келіп, тура айта алмай­тын тұлға­лар еді. Солар қан­дай ада­ма­дар еді?

– Асқар Тоқ­па­но­вты көр­дім, ара­ла­стым, сый­лай­мын. Көп дүни­есін оқы­дым. «Шын­ды­қты айта­мын деп, хам­ствоға барған адам­мын» деп маған қарай­ды. Әдейі айтып отыр, әртістер­ден есті­ген: «Болат солай деді, былай деді» деген­ді. Мен әртістер­мен ұрсы­сам, неше түр­лі сөз айтам. Шын­ды­қты айта­тын адам керек. Шын­дық бар да, шын­ды­қты айта білу бар. Айта білу – өнер. Бұл дүни­е­де жағым­ды кей­іп­кер­дің рөлін талап-талап, бөліп алған. Біз­ге жағым­сыз адам­дар­дың рөл­дері қал­ды. Шын­ды­қты айта­тын адам кім­ге ұнай­ды? Кет­сін­ші, бар, дей­сің. Жолап кет­се бол­ды, бір шын­ды­қты сопаң еткізіп шыға­ра­ды. Қорқа­тын бол­ды. Одан да үнде­мей өмір сүр­ген жақ­сы. Шын­ды­қты айт­саң – рен­жиді. Тоқ­па­нов, Тілен­ди­ев, Момы­шұ­лы «хам­ствоға» барған адам­дар. Өмір­дің сани­тар­ла­ры, ондай адам­дар бол­ма­са – болмайды.

– Бірақ ондай адам­дар қазір жоқ, қазір­гі зия­лы­лар мәміле­гер­лер сияқты, орта­да жүретін, билік пе халы­қтың орта­сын­да мәміле­ге келей­ік дей­тін көпір сияқты. Ал ана адам­дар ыңғай­сыз бол­ды. Беке­жан Тіле­ге­но­втың «Тұңғиық өмір­дің құпи­я­сы» деген кіта­бын оқы­дым, сон­да Қона­ев «Момы­шұлын тауып алып келің­дер» деп­ті. Іздедік, Момы­шұ­лы пара­дқа кел­ген жоқ дей­ді. Әрең деген­де дача­сы­нан тауып, Бау­кеңе жалы­нып­ты, «сізді апар­ма­сақ, біте­міз ғой біз» деп. Бау­кең кел­ген кез­де, гене­рал­дар тізіліп оты­рған екен. Қолын бір сіл­те­ген­де, бүкіл шене­унік­тер екі­ге айыр­лып, пол­ков­ник­ке орын беріп­ті. Қазір ондай адам­дар біз үшін ерте­гі сияқты, аңыз сияқты. Ал Нұрғи­са аға­мен кез­де­суіңіз қалай болды?

– «Дом друж­баға» шетел­ден деле­га­ция келеді, солар­дың кон­цер­тіне барып, кон­церт­ті неміс­ше­ге ауда­рам. Сол кез­де таны­стық. Менің фами­ли­ям Ата­ба­ев қой, сол кісінің әкесінің аты –Ата­бай. Қасы­на ала­ды. Сөз­дерін ауда­рам, солай жақ­сы таны­сып кет­тік. Қызық адам еді. Қара­ма-қай­шы­лы­ғы көп, ол кісі де қисық адам. Музы­кант қой, өте тон­кий, түсі­ну үшін музы­ка­ны түсі­ну керек. Ол Еуро­па­ның мек­тебі­мен сусын­даған музы­кант емес. Бір музы­кант­тар бар – Еуро­па мен ұлт­тық нақыш қабысып жата­тын. Ол кісіні қаза­қтан ажы­ра­та алмай­сың. Ал музы­ка­сын­да Еуро­па­ның исі аңқып тұр.

– Театр тура­лы да көп әңгі­ме айты­ла­ды, қазір теат­рға бар­саң, кон­церт көр­ген­дей болып қала­сың, театр қан­дай болу керек?

– Біз сюжет­ті ойна­уды қоюуы­мыз керек. Сахна­да махаб­бат ойнай­мыз, махаб­бат ойна­май­ды, ол – резуль­тат. Влюб­лен­ность ойна­ла­ды. Жал­пы театр­дың жағ­дайы қиын, жалған сөз, пате­ти­ка, пафос. Сахнаға қара­саң, орга­ни­ка­сы мықты арти­стер кетіп қал­ды, Ғази­за кетіп қал­ды, орга­ни­ка­сы мықты еді. Сәби­ра Май­қа­но­ва, Бикен Римо­ва­ның жолы­мен келе жатқан мықты актри­са еді. Шынайы ойнай­тын. Ондай арти­стер аз. Бүгін арти­стер жүр, сахна олар­дың әртіс екенін ұмыт­тыр­май­ды. Көріп оты­рас­ың. Оның маған әртіс екені неге керек? Егер тірі адам­ды көр­ме­сем, про­цесс жоқ, ойнал­май­ды, бәрінің ұнағы­сы келеді, әде­мі киініп жүр­гісі, әде­мі сөй­ле­гісі келеді. Жан­да­рын қинамайды.

– Сіз актер­лер­мен көп жұмыс жаса­ды­ңыз, біздің актер­лер қой­ы­лған дауыс, түй­іл­ген қабақ сияқты жасан­ды­лы­қтан шыға алмай қала­ды? Оның себебі неде?

– Әде­би­ет пен театр­ды шата­сты­рып алған. Олар ойлай­ды, театр әде­би­ет деп. Әде­би сөз… Әуе­зо­вті, Мүсіре­по­вті, басқа да клас­сик­тері­мізді ал, бәрі – әде­би­ет, олар­дың кей­іп­кер­лері әде­би тіл, жаз­ба тіл­мен сөлей­ді. Ара­лас-құр­ма­лас сөй­лем­дер, шұба­ты­лған ой, бәрі шешен, байы да, жар­лы­сы да солай сөй­ле­ген соң, бұлар да сахнаға шығып, солай сөй­лей­ді. Неше түр­лі дауыс салып, өйт­кені пье­са солай жазы­лған. Қабағын түй­іп ала­ды да «қай­ран елім, қаза­ғым» деп, қасірет шегіп тұрады.

/Артистер/ өзінің табиға­ты­нан ажы­рап кете­ді. Имидж деген – «я для дру­гих», эго деген – «я для себя». Көп әртістер ими­дж­ді көбей­тіп алған, «я для дру­гих», мына­у­мен сөй­лес­кен­де мына имидж, басқа­мен сөй­лес­кен­де ана ими­дж­ді іске асы­ра­ды, қал­та­ла­ры­на ими­дж­ді тоты­рып алған. Әртүр­лісін қол­да­на­ды, содан шата­са­ды. Ал «эго –для себя» қай­да қал­ды? Содан неше түр­лі фальш туа­ды. Олар­дың сөзіне ешкім сенбейді.

– Сіз­бен бір әле­умет­тік желі арқы­лы сөй­лес­кен­де, сіз маған Сер­гей Двор­це­вой­дың «Тюль­пан» филь­мін көру­ге кеңес бер­діңіз. Сон­да алғаш рет Самал Есля­мо­ва­ны көр­ген едім. Кей­ін Самал «Айка­да» Канн фести­валін­де үлкен жүл­де­ге ие бол­ды. Көз қуа­ныш бола­тын актер­лар­дың бірі осы – Самал ғой.

– Өйт­кені орга­ни­ка, шынай­ы­лық бар, тұнып тұрған табиғат. Самал да сол тұнып тұрған табиғат, табиғатқа қарай бер­гің келеді. Двор­це­вой­дың қулы­ғын көр­дің ғой, соны пай­да­ланған. Кере­мет актри­са, айтар жоқ.

– Сіз қат­ты қуандыңыз.

– Әрине қуа­на­мын. Үне­мі жасан­ды дауы­стар, әртіс екенін ұмыт­тыр­май­тын­дар, зар­лап сөй­лей­тін актер­лар шар­шат­ты, Ал Самал­дар әре­кет жасай­ды, они дей­ству­ют, они видят, они слышат.

– Кіш­кен­тай ұлт­тар­да бола­тын мінез шығар, жұр­тқа таны­лғы­мыз келіп, әлем­ді мой­ын­датқы­мыз келіп тұра­ды. Сырт­та жүріп, орта­ны көр­діңіз, Дима­шқа қаты­сты Гер­ма­ни­ядағы көзқа­рас қандай?

– Есті­ген­дер­дің бәрі таңқа­лып жата­ды. Фено­мен ғой! Тек репер­ту­а­рын жөн­десе екен, қалып қал­ма­са екен, осы лека­ла­мен ән айту­ды, басқа бір күр­делі жан­рға көш­се екен, актер­лік шебер­лік­пен айна­лыс­са екен. Сөз жоқ, фено­ме­наль­ный голос, есті­ген адам­ның бәрі аһ-оһ дей­ді. Қазір бұры­нғы­дай емес, саябыр­ла­ды, басын­да бәрі­міз де есі­міз­ден танып қалған­быз, қазір салқы­нқан­ды­лы­қ­пен қарай­мыз. Кере­мет дауыс! Бір әртіс бала Димаш шыққан­да жазып еді: «Ағай, мен айда­ла­да қалып қалған сияқты­мын, мені біреу орта жол­дан көлік­тен түсіріп кет­кен сияқты, енді не істей­мін, қай­да бара­мын? Дима­штан кей­ін қал­дым, енді не бола­ды ары қарай?» (күл­ді).

– Ол бала әнші ме еді?

– Иә, әнші. Ойбай-ай, жылар­ман бол­ды: «Ағай мен біт­тім ғой» деп. Басы­ң­нан айнал­дым-ай, соны сезіп, біліп жазып оты­рға­ны­ң­нан. Рас, солай өше­міз. Мен де Ход­жи­ев­тің «Қозы Көр­пеш – Баян Сұлуын» алғаш Жезқазған теат­рын­да көр­ген­де, сон­дай күй кеш­кем: «Не істеп жүр­мін» деп.

– Биыл Жаңаө­зен тра­ге­ди­я­сы­на 10 жыл тола­ды. Әлі есім­де сіздің қан­ды жұма­да бер­ген сұқ­ба­ты­ңыз, айтқан сөзіңіз: «қаза­қтың ғасыр­лар бойы жинаған мәде­ни­еті, құн­ды­лы­ғы бір күн­де, бір сәт­те жоқ бол­ды» деген едіңіз. Жаңаө­зен ұлт­тық тра­ге­ди­яға неге айна­ла алма­ды? Неге терең түсіне алма­дық. Өңір­лер­де бола­мыз, басқа аймақтар­ды ара­лай­мыз, Жаңаө­зен жай­лы айт­саңыз, айда­ла­да, өзіне қаты­сы жоқ деп қарайды.

– Өкіні­штісі осы. Жаңаө­зен – аза­мат­тық қоғам­ның бірі­гіп, пісіп-жетіліп, аза­мат­тық мәде­ни­ет құруға деген тал­пы­ны­сы еді. Ере­уіл­дің шары­қтау шегін­де 7 мың адам болған, Қара­жам­ба­сты қосқан­да. Не шықты, қанға бөк­тір­ді. Бұл – тра­ге­дия. Тра­ге­дия – убий­ство идеи. Алға деген ұмты­лыс, әділет­тік­ке деген ұмты­лыс, идея өлді. Тра­ге­ди­я­ның шар­ты бар – гибель идеи.

Жабу­лы қазан жабу­лы күй­ін­де қал­ды. Кім оны өлтір­ген, атуға кім бұй­рық бер­ген – ашыл­май жатыр. Төмен­де жүр­ген бір адам­дар­ды сот­та­ды. Жеме-жем­ге кел­ген­де /Жаңаөзен/ біздің үлкен қасіреті­міз. Билік­тің бір мақ­са­ты орын­дал­ды, ол – үрей, қорқы­ныш, мани­пу­ля­ция құра­лы бол­ды, елді үрей арқы­лы билеп жатыр.

– Бір сұқ­ба­ты­ңы­зда: «Қаза­қстан­ды жақ­сы көре­мін, ал бүгін­гі аза­мат­тық қоға­мын жек көре­мін» дей­сіз. Қазір қан­дай пікірдесіз?

– Аза­мат­тық қоғам жоқ бол­са, нені жақ­сы көре­мін, Әбі­ля­зов неге шырыл­дап жүр? Ол не істеп жүр, ол аза­мат­тық қоғам­ды құра­мын деп жүр. Мәде­ни­ет­ті қалып­та­сты­ра­мын деп, сеніп жүр. Айнал­ды­рған 1–2 мың адам бар, олар­мен не істе­у­ге бола­ды, олар жұмыс істеп жатыр. Оған да шүкір, кезін­де 200 де бол­маған. Сон­ды­қтан аза­мат­тық қоғам тірі өлік. Қалай жақ­сы көру­ге бола­ды мұн­дай қоғам­ды? Бар жоғы 100 адам билік­ті ұстап отыр, солар­ды билетіп, қолы­на тіз­гін­ді беріп қой­ған. Ойы­на кел­генін істеп жатыр, қалған 15 мил­ли­он соған қарап отыр. «Біз батыр­мыз, біз қаси­ет­ті елміз» дей­ді. Қай жерің қаси­ет­ті?! Елді сүю – пат­ри­от болу, аға­шты сүю емес, киіз үйді сүю емес, шын­ды­қты айта­тын адам­ды қолдау.

– Шын­дық деген не, аға? Бар ма, біз оны ойлап шығарған шығар­мыз, мүмкін?

– Шын­дық деген бар, сенің айта алмай жүр­геніңді, сенің қолың жет­пей жүр­геніңді аяқ асты­нан айтуға мүм­кін­дік туа­ды, қолың жете­ді, соны пай­да­ла­нып қал, сол саған шын­дық. Мыса­лы, бір уақыт­та түсі­несің: жылт ете­ді де, түсінік­ті бола қала­ды. Сол кез­де сол шын­дық ашы­ла­ды, өтірік­тің ішін­де жүріп-жүріп, шын­дық ашы­лып қала­ды, соны көре білуі­міз керек.

– Аза­мат­тық қоғам­ды қалып­та­сты­ру үшін, қоғам­ның бірі­гуі үшін бір идея болуы керек қой. Мыса­лы бүгін­гі билік­ті кеті­ру иде­я­сы бізді бірік­ті­ре, топ­та­сты­ра алма­ды ма?

– Үрей, қорқы­ныш! Пар­ла­мент­тік басқа­ру жүй­есін енгі­зу­ден артық қан­дай идея керек? Тағы бір кере­мет идея бар, ол – білім. Ұрпақ үшін білім­ді ұлтық иде­яға айнал­ды­ру керек. Бол­май жатыр.

– Алы­сқан, тар­ты­сқан жыл­да­ры­ңыз арт­та қал­ды. Кей­де дис­сенд­тік жолға түс­кеніңіз­ге өкі­нетін сәт­тер бола ма?

– Жоқ. Көр­кем өмір сүру керек. Сен неге кино көресің, сери­ал қарай­сың, теле­ви­зор­дан көр­кем фильм көресің. Яғни кітап­ты да оқи­сың, ол жер­де басқа өмір, кей­іп­кер­лер шын­ды­қты айта­ды, қина­ла­ды, шата­са­ды, құлай­ды, тұра­ды. Алға жүреді, есік­тің тесі­гі сияқты сыға­лай­сың. Өзің солай өмір сүру­ге жау­ап­кер­шілік­тен қорқа­сың, бәлесі­нен аулақ дей­сің. Ал мен қоры­қ­пай­мын, солай өмір сүр­гім келеді. Бұл менің өмірім­де­гі тұз­дық қой! Түр­ме­де отыр­дым, оны да көр­дім. Түк те қинал­май­мын да өкінбеймін.

– Театр­ды сағы­на­тын шығар­сыз, қан­дай қой­ы­лым қой­ғы­ңыз келеді?

– Сағы­на­мын! Шір­кін-ай, «Ақса­рай­да» бір­ге істе­ген әріп­те­стерім­ді жинап алып, Әуе­зо­втің «Қара­гөзін» қай­та­дан қой­сам. Сол кез­де /өзімді/ дәлел­де­сем. Сюжет қой­мау керек, ощу­ще­ние қою керек, сюжет­ті қуып, театр­ды басқа жаққа бұрып кет­тік, театр­ды әде­би­ет қылып жібер­дік. Театр­ды өзіне қайтарсақ.

«Ақса­рай­да» бір­ге істе­ген әріп­те­стері­ме шексіз риза­мын. Солар қамқор­лы­ғы­на алып, далаға шығуы­ма, қан­ды тазар­туға, диа­лиз­ге апа­ра­ды, алып келеді. Қыдыр­та­ды, бал­мұз­дақ алып береді. Бала­лар­мен әңгі­ме­лесіп, өмірім­нің жақ­сы сәт­тері өтіп жатыр, олар да, мен де бір-бірі­мізді сағынғанбыз.

Айна­лаға қара­шы, ауыл­да, аула­да бала­лар ойнап жатыр, атмо­сфе­ра кере­мет. Гер­ма­ни­яда мұн­дай жоқ қой, бір күні үйде отыр­сам, ауыл­дың көк шыбы­ны кіріп кетіп­ті. «Ойбай-ау, сен қай­дан жүр­сің?!» дей­мін. Ауыл­дың қора­дағы көк шыбы­ны ғой, тірі жан ызы­ң­дап жүр­ді, сағы­на­сың. Сәби­лер шулап жүр, секіріп, қуа­нып жүр әне қарашы…

– Гер­ма­ни­яда жоқ па?

– Ондай жоқ, бала жоқ. «Балаң бар ма?» десең, «итім бар», дейді.

– Бала туу?

– Бар, бірақ аз.

– Ги де Мопас­сан­ның «Өмір» деген рома­ны бар, менің сүй­ік­ті рома­ным. Сон­да Жан­на­ның өмірі, екі дін ада­мы, еке­уі екі түр­лі, пер­зент ара­сын­дағы ана­ның махаб­ба­ты, жол­да­сы мен адам­дар ара­сын­дағы қарым-қаты­нас, адам­дар ара­сын­дағы күр­делі қарым-қаты­на­стар. Соңын­да өмір жақ­сы да емес, жаман да емес екенін біреу айтқан­дай, қор­тын­ды жасай­ды. Құдай қала­са, алда 70 жасы­ңыз келе жатыр, сіз де бір өмір­ді өзіңіз­ше қор­тын­ды­лай­тын шығарсыз…

– Ондай әдетім жоқ… Ойла­на­сың не істе­дім, не бітірім, не тын­дыр­дым деген ойлар, кел­мей­ді емес – келеді. Бірақ риза­мын, өзі­ме. Әлі де бере­рім бар. «Ақса­рай­да» бір­ге істе­ген әріп­те­стерім жас режис­сер­лар­ды жинап, дәріс-курс ұйым­да­сты­рай­ық деп жатыр. Егер жас режис­сер­ларға керек болып жат­са, оны да көрей­ік. Режис­су­ра ғылы­ми негіз­ге түс­пеу керек, көр­ген­ді, істе­ген­ді, біл­ген­ді ғана қой­май, ғылы­ми негізін жүй­елі түр­де оқыт­са дегенім ғой. Мен жүй­елі түр­де оқы­дым, мұғалім­дерім мықты бол­ды. Алма­ты­дағы емес, Тби­ли­си­де­гі және Мюн­хен­де­гі мұғалім­дерім мықты болды.

– Қаза­қтың бола­шағы­на қалай қарайсыз?

– Осы оты­рға­ны­мыз – оты­рған. Осы жүр­гені­міз –жүр­ген. Күн­делік­ті өмірі­міз­де аза­мат­тық қоғам қалып­тас­пай, түк те бол­май­ды. Оппо­зи­ци­я­лық қозға­лыс деген – үлкен мара­фон, ала­ман бәй­ге. Адам шар­шай­ды. Бол­ды­ра­ды. Тек қана ұза­ққа шаба ала­тын Мұх­тар Әбі­ля­зов пен Жаса­рал Қуа­ны­ша­лин сияқты күш­тері бары ғана алға шаба­ды. Қалған­да­ры сол жүреді «бірі­гей­ік, тіл­дің, жер­дің мәсе­лесін көте­рей­ік, сүй­тей­ік, бүй­тей­ік» деп, алда­у­сы­ра­тып, арғы жаққа созба­лап. Осы түрі­міз­бен арт­та қала­мыз, өйт­кені «өзгер­тей­ін» деген ниет жоқ. Бір жапы­рақ наны­мыз бар, содан айы­ры­лып қала­мыз ба деп қорқа­мыз. Есть что терять: кусок хле­ба, а сво­бо­да, бола­шақ не болады?

– Жақ­сы күн­дер­де жолы­ғай­ық, ауырмаңыз!

– Әумин!

Сұх­бат­тың газет­тік мәтінін дай­ын­даған – Бақыт­гүл МӘКІМБАЙ, «D»