Нәсіпқали СЕЙІТОВ, профессор.
- Аягүлдің өлімі ары мен қолы таза, ұяты мен намысын жоғалтпаған адамның біздің рухани тұрғыдан әбден тұралап қалған қоғамымызда қалыпты өмір сүру мүмкіндігі мүлдем шектеулі болып қалғандығынан хабардар еткендей.
Мен бір адамның қазасын «қоғам» деген атаумен бекер байланыстырып отырған жоқпын. Маған Аягүл сияқты рухани таза адамдардың қалыпты өмір сүруі түгілі, жәй ғана тіршілік етуіне мүмкіндік бермейтін әлеуметтік ортаны «қоғам» деп, одан ізгілік іздеудің өзі де артық сияқты болып көрінеді. Олай болса, бұл түсінікті қолданбас бұрын, сол ізгілікті қоғам бізде бар ма, бар болса, ол неге тұралап қалуы тиіс деген сұрақтардың басын ашып алу қажеттілігі туындайды.
Саяси тәуелсіздікке қол жеткізген тұста, бұдан бұрын өзге елдің боданы болуына қарамастан, біздің елімізде қазақ ұлтының салт-дәстүрлері мен сенім-нанымына негізделген тәп-тәуір қоғам негіздері бар-тұғын. «Тәуелсіздік жылдары» деп аталатын соңғы отыз жылда жүргізілген, биліктің жандайшаптары айтқандай, «пәрменді де бағдарлы саясат нәтижесінде» жоғарыда аталған ар мен намыстың сарқыншақтары сақталған әлеуметтік-қоғамдық негізден де айрылып қалған сыңайлымыз. Бұл – материалдық тұрғыдан жаппай баюға ресми түрде рұқсат берілген мемлекеттік саясаттың және сол саясат аясында баюдың ең оңай, бірақ адами ар мен ұяттан дәйім аттап өтуге негізделген ең жиркенішті бағыттың сасық соқпағы демеске амал жоқ. Осылайша өз өкілдерінің басым көпшілігі тек қана материалдық байлыққа көз тіккен, сол баю жолында рухани байлықтарды түгелімен талақ еткен, осы жолда адами принциптерді аттап өтуге әрқашан да дайын тұратын нағыз тойымсыз тобыр жасау үдерісі жүзеге асқандығын мойындауға тиістіміз.
Жаппай баю саясатының негізінде жаппай жемқорлық жатқандығын бүгінде кәрі-жасымыз түгел білеміз. Бір кереметі – билік өкілдері капиталистік формацияға өтуімізге байланысты «иесіз қалған» бүкіл байлықты шетелдіктерге таратумен, тек өздері ғана пышақ үстінен бөліп алуымен ғана шектелмей, қарапайым халықты да сол жемқорлыққа әдейілеп итермеледі және де сол халықтың ай мен күннің аманында жемқор болуып кетуіне кедергі боларлық бүкіл рухани құндылықтар мен адами принциптерді жермен-жексен етті деп мәлімдеуге хақымыз бар деп есептейміз. Бұл айтқанымыздың ақиқатқа сәйкестігін дәлелдейтін ондаған мысал келтіруге болады, оларды түгел тарқатып беру бір ғана мақаланың ауқымына сыймайды.
Халықты рухани іргетасынан айыруға, сөйтіп оның өкілдерін жемқорлыққа жаппай бейімдеуге бағытталған мемлекеттік іс-әрекеттің кейбіреуін (ең маңыздыларын) ғана атар болсақ, олар мыналар:
- жайнап тұрған Ғылым Академиясының қоғамдық құрылымға айналуы, сөйтіп оның өзіне тән жасампаздық жұмысын тоқтатуы, мұның нәтижесінде бүкіл қазақ ғылымының тұралап қалуы;
- жоғары оқу орындарында жүргізілген таусылмайтын реформалар мен оңтайландырулар нәтижесінде олардың сапалы білім беру әлеуетінің күрт төмендеп кетуі;
- ұлттың рухани кемелденуіне айтарлықтай үлес қосатын ҚР Жазушылар одағы деп аталатын құрылымға мемлекет тарапынан көрсетілуі тиіс қолдаудың құрдымға кетуі, сөйтіп биліктің ақын-жазушыларды өзіне кіріптар етуі, яки тек қана «өз сөзін сөйлеуге» мәжбүрлеуі;
- кезінде жайнап тұрған өндіріс орындарының жаппай банкротқа ұшыратылуы, мұның нәтижесінде республика өзінің өнеркәсіптік әлеуетін жоғалтып қана қоймай, талай-талай моноқалалардың қаңырап бос қалуы;
- жап-жақсы өнім беріп тұрған ауыл шаруашылығы нысандарының (колхоздар мен совхоздардың) жаппай таратылуы, олардың қарауындағы ұжымдық және мемлекеттік меншіктердің кім көрінгеннің қолында кетуі;
- билікпен ым-жымы бір құрылым қызметкерлерінің ғана жүз мыңдап-миллиондап «еңбекақы» алуы, ал қарапайым оқытушы мен дәрігер еңбекақысының 60-70 мыңға шейін төмендетілуі, Қазақстан профессорының айлығы 120 мыңмен шектеулі т.с.с.
Мұның бәрі халық өкілдерін билікке кіріптар қылудың, оларды жемқорлыққа әдейілеп мәжбүрлеудің жымысқы жолдары демеске амал жоқ. Әйтпесе зиялы қауым өкілдері болып табылатын қатардағы мұғалім мен дәрігердің бұған дейін айына 60-70 мың табыспен толыққанды өмір сүру мүмкіндігі жоқ екендігі жәй қисын тұрғысынан алғанда да түсінікті жайт қой. Мұны билік білмеді емес, білді, біле тұра әдейі істеді, яғни жалпылама халықты да жемқорлыққа әдейілеп «бағдарлады». Бір қияметі – мұндай саясат ойдағыдай жүзеге асты, яғни, билік үлкен қанағаттанарлық сезіммен мәлімдегендей, біздің Қазақстанда әзірге «аштан өліп, көштен қалып жатқан ешкім жоқ», бәрі де «бірдеңе етіп», өзінің қал-қадірінше қарекет қылуда, тірлік етуде. Алайда мұндай «қарекеттер» халықтың жаппай азғындауына, адами принциптердің девалвацияға ұшырауына, ар мен ұят мәселесінің мүлдем құнсыздануына әкеліп соқтырып отыр. Қоғам тобырға айналды дейтініміз сондықтан.
Қоғамның тобырға айналуына биліктің мейілінше мүдделі болу себебін түсіндіріп жату артық шығар. Елімізде етек жайған авторитарлық-диктаторлық басқару жүйесінің өз саясатына кереғар пікірден өлердей қорқуы – заңды құбылыс. Билік өзінің халыққа қарсы жүргізіп отырған саясатына сол халық ұйымдасқан азаматтық қоғам түрінде қарсы тұрған жағдайда, ол оңбай ұтылатынын жақсы түсінеді. Сондықтан оған халықтың тұтасқан қоғам болып бірігуіне жол бермеу, әлеуметтік ортаны рухани іріту, байлық іздеп жөңкіліп жүрген тоғышарларды бір-біріне ит пен мысықтай етіп қою өте тиімді. Ал көзі ашық, көкірегі ояу азаматтарды бір-бірлеп «жою» мақсатында билік талай-талай қитұрқы әдістерге баруды әдетке айналдырғаны белгілі; бізде саяси белсенділік танытқандардың әр түрлі жасанды айыптарды арқалап «бағымдағы сотқа» сүйреленуі, әйтпесе жалдамалы жазғыштарының көмегімен оларды рухани тұрғыдан әдейі жаныштап тастау мысалдарының жиі-жиі көрініс беруі сондықтан.
Міне, Аягүл Мантай осындай «бөліп ал да, билей бер» саясатының соңғы құрбандарының бірі. Оның қайғылы қазасы әлеуметтік желіде жаппай талқыға түсіп жатыр. Жария болған пікірлерді сана тұрғысынан сараптар болсақ, Аяның тағдырына аяушылық білдіріп, оған шын көңілден жаны ашығандардың қарасы көп әрине. Алайда олардың көпшілігі мәселенің түп-төркініне көп үңілмейді, әншейін адами аяушылық білдірумен ғана шектеледі. Қайғылы қазаға бірден бір кінәлі – рухани дағдарысқа ұшыраған әлеуметтік орта екендігін ашып айтқан пікірлер де ұшырасады. Мәселен, Жақсыбай Самрат «Өмір сүрген ортасына иығы сыймапты, ортаның илеуіне көнбепті» деп мәлімдесе, Берік Көлбаев деген азамат жап-жас қызды қайғылы қазаға душар еткен себептер жайлы кеңірек толғанады: «…Нәзік жанды адамға біздің дүлей қоғамда өмір сүру қиын» дей келіп, «бұл заманда қазақтан мейірім кеткен, сатқындық ендеген, …ниеті бұзылған, бірін бірі қорқау қасқырдай талап жеуге дайын. Жемқорлық бүкіл ортаны басынан аяғына дейін жаулап алған. Осының бәріне кінәлі билік басында отырған елбасы және оның қорқаулары» деп түйіндейді. Бұл түйін біздің пікірмен үндесіп жатқандығын шамалау қиын емес.
Талай-талай жарияланымдар арасында өзінің әнтек қатігездігімен ерекше көңіл аудартқан пікір – Майра Төлеу-бегім (Maira Toley-begm) есімді ханымның пікірі. Оның пікірінің лейтмотиві – өлімге душар болған қыздың өзін кінәлау, қайғылы қазадан әлеуметтік ортаны арашалап алу. «Ақылды қызға» мына біздің жүріп жатқан дүние ұнамаған, менсінбеген, бұл дүниеде оның шаңына ілесетін жан қалмаған соң, өз кереметін таңдаған ол өлім екен» деп ділмәрланады ханым. «Жаратқанның берген өмірі тек қызықтан тұрмады деп менсінбей қарсы шығып өзін өлтіргенге «иманды болсын» деудің қисыны да келмейтін секілді» дегенге дейін барады бұл әйел (пікір иесінің сөз саптау стилі, грамматикасы, тыныс белгілері сақталды – Н.С.).
Қазақ ұлтының игі қасиеттерінен хабар беретін жағымды ғұрыптарының күні бүгінге дейін жақсы сақталғандарының бірі – өлімді қастерлеу болатын. Жоғарыда келтірілген жолдар сол ең соңғы адами қасиеттерден де айрыла бастағанымызды айғақтайды. Айтқандай-ақ, Майра-ханымның әлеуметтік желідегі қатігездігін бір топ замандастар жандары түршіге отырып ғайбаттайды (Жұлдыз Жұлдыз, Шарбан Алтыбасаров, Тоғжан Жандарқызы, Ж.К.Елубаева, Бағдәулет Жұмабаев т.б.). Оған да шүкір!
Қара басының қамын ғана ойлаған, материалдық байлыққа қол жеткізуді тірліктерінің негізгі мәні деп ұққан, осы жолда адами қасиеттерді екінші планға шығарған кілең бір ойсыз да мұңсыз тоғышарлардан тұратын тобыр арасында, сол тобырдың тірлік жасау принципін бүкіл жан-тәнімен қабылдай алмайтын, ары мен намысын кіршіксіз сақтауға тырысқан, осылайша өзі өмір сүріп отырған ортадан амалсыздан оқшаулануға мәжбүр болған тұлғалардың үнемі ұшырасып қалуы заңды құбылыс. Қазақ әйелдері нағыз азамат болуға лайық ұлдар мен қыздар тууды ғасырлар бойы жалғастырып келе жатқандығын ескерсек, мұндай тұлғалар әлі де болса бар деп үміттенемін. Ондайлар тіпті билік өкілдерінің ішінде де жүруі ықтимал. Бірақ ең қорқыныштысы – аталған тұлғалардың нақтылы әрекет жасауға мүмкіншілігінің болмауы, дұрысырағы – оларға елді абаттандыруға қатысты әрекеттер жасауға біздегі билік тарапынан ешқандай да мүмкіндіктің берілмеуі. Көкірегі ояулар көзіне түссе болды, олардың артынан шам алып түсу – біздегі ішкі саясаттың түпқазығы. Аягүл Мантай осы сұрқия саясаттың әзірге соғы құрбаны. Әзірге… Қандай қорқынышты!
Жылдар мен онжылдықтар өткен сайын, көкірегі ояулар саны бірте-бірте азайып немесе олар бүгінгі қатыгез режимнің салдарынан бұқпантай тірлікке көшкенін байқауға болады. Бұл үрдіске бірінші кезекте «үлкен еңбек сіңіріп отырған», өз пікірі мен өз әрекетінен өзгеге құлақ асуға құлықсыз біздің билік екендігі түсінікті жайт. Жағдайдың жақсы емес екендігін жақсы түсінетін ересек буын өкілдерінің «табиғи жолмен азаю үдерісі» де жалғасуда, санаулы жылдардан кейін олар мүлдем таусылып тынуы ықтимал. Мұны жақсы түсінген билік бүгінгі таңда жас жеткіншектер арасынан шыққан бірлі-жарымды ақберендерге ерекше шұқшиятын сыңайлы. Аягүл қызымыздың қайғылы қазасы осы шұқшию нәтижесі болуы әбден мүмкін. Бұдан бұрын да биліктің нақ осылай шұқшию нәтижесі кейбір жас оппозиционерлерді (олардың арасында әкелі-балалы боздақтар да бар) о дүниеге алып кеткені белгілі. Сондықтан да нақ осы Аягүлдің қазасын біздің әлеуметтік ортаның рухани тұрғыдан әбден титықтап бітуін айғақтайтын «сындарлы сәт» ретінде қабылдауға болатын сияқты. Ел тұрғындарының рухани тұрғыдан жұтаңданып кеткені соншалық, нақ осы сәттен кейін біздің еліміздің дамыған толыққанды демократиялық елдер қатарына көшу мүмкіндігі неғайбыл секілді.
Осыдан төрт жыл бұрын (2017 жыл) жазылып, ол кезде бір де бір баспасөз құралында жариялауға сәті түспеген «Қазіргі жағдай ертеңге бағдарды анықтайды. Қайда барамыз?!» деп аталатын көлемді мақаламды мен мынадай жолдармен аяқтаппын: «…Момақан халқымыз «ұйқылы-ояу қалпында» зор зобалаңға, мәселен, ет комбинатының қақпасына қарай айдалып бара жатқан қоралы қойды еске салады. Қақпаға тіктелген бағдардан азды-көпті ауытқу қажеттілігі Ұлттың ертеңін сақтап қалудың бірден бір амалы екендігін түсінер сәт әлдеқашан өтіп кеткен. Қақпаға кіріп кеткеннен кейін бәрі де кеш болады…»1.
Бүгінгі таңда сол қақпаға кіріп кеткен жоқ па екенбіз деген күдіктен зәрем ұшады.
1 – аталған мақаламды кейінірек «Мәмбеттен академикке дейін» деп аталын өмірдастан-эссеме (Алматы, «Арыс» баспасы, 2017. 509 бет) және «Ақиқат аясында» деп аталатын мақалалар жинағыма (Алматы, «Арыс» баспасы, 2020. 351 бет) енгіздім.
