Айман Тұрсынқан:

• Қазақстан президенті Қасым-Жомарт Тоқаевтың кезекті жолдауында экономикаға қатысты қандай қарама-қайшылықтар бар? Жыл сайын айтылатын экономиканы әртараптандыру неліктен қағаз жүзінде қалып келеді? Осы және тағы басқа да сұрақтар төңірегінде «Азаттық» радиосы «Eximar Foresight» агенттігінің директоры, экономист Айман Тұрсынқан ханыммен кеңінен сұхбаттасқан екен. Күн тәртібіндегі тақырыптың маңыздылығын ескере отырып және газет редакциясының сұрақтарына сай келген сұхбатты қаз-қалпында жариялап отырмыз.

«ДАТ»

– Тоқаев жолдауда Ұлттық қор есебінен бюджет жыртығын жамау жиілеп кеткенін айтты. Қор шексіз емес, үнемі жеңілдің үстімен жүруге болмайды деді. Трансферт көлемі туралы жылда айтылады. Нұрсұлтан Назарбаев та бес жыл бұрын Ұлттық қордан ақша алуды қою керек деген. Бұл баяғы жартас – сол жартас болып қалғанын көрсете ме?

– Ұлттық қордан ақша алу жиілеп кетті. Республикалық бюджет туралы заңға қарамастан, былтыр трансферткөлемі 6 триллион теңгеге жетіп қалды. Үкімет сағатында Ұлттық қордың төменгі шегі қиын жағдайға жеткені айтылды. Дегенмен, ақша алу жалғаса берді. Алынған қаржы тиімсіз бағдарламаларға жұмсалғаны тағы бар. Жыл сайын республикалық бюджеттен 680 миллиард теңге пайыздық мөлшерлеме субсидиялауға ғана жұмсалады. Ұлттық банк инфляцияны, нарықтың өтімділігін бақыламай, қайта қаржыландырудың базалық мөлшерлемесін қолдан өсіріп, Ұлттық қорға қауіп төндіріп тұр. Биыл екінші жартыжылдықта /Ұлттық банктің базалық ставкасы/ мөлшерлемесі 9,25 пайызға жетті. Басқа елдердің монетарлық билігі рецессия кезінде, керісінше, базалық мөлшерлемені төмендетеді. Ресейде 4,5 пайызға дейін төмендеді. Қырғызстанда – 6 пайыз, дамыған елдерде – 0,25 мен 0,25 пайыз аралығында. Олар экономиканы ынталандырады, ал біз мемлекеттік бюджет шығынын арттырып, жыртығымызды жамап отырамыз.

– Билік бюджет кірісін арттыру керек деп бірінші рет айтып отырған жоқ. Бюджетті өсірудің жолы мен құралы қандай болмақ?

– Мемлекеттің кірісі неден тұрады? Біріншіден, жер қойнауын пайдаланудан түскен табыс. Мұны Ұлттық қорға түскен ақшаның динамикасынан да көруге болады – қорда түсімге қарағанда, алым көп. Қазір шикі мұнай экспортының тиісті тарифын қайта қалпына келтіру саясаты байқалмайды. Қайта өңдеу жүзеге асырылатынын, сәйкесінше, өңдеуші саладан түскен салық өсетінін ешкім айтпайды. Тәуелсіз сарапшылар мен «қоғамдық сенім кеңесі» мүшелерінің кейінгі бес жылда айтқан ұсыныстары да назарсыз қалды.

Ең төменгі жалақы мөлшерін 60 мың теңгеге көтеру туралы да үстіртін айтты. Шағын бизнес үшін жиынтық салмақты 34 пайыздан 25 пайызға төмендету керек деді. Салық маманы бұл жерде базалық мөлшерлемені төмендету арқылы салық төлейтіндердің қатарын арттыру пиғылын бірден байқайды.

«Лаффер қисығы» деген ұғым бар (салық ставкалары мен үкімет жинайтын салық түсімдерінің арасындағы байланысты көрсету үшін жасалған теория. Қисық сызық кейде салық ставкаларын төмендету, жалпы салықтық кірісті көбейтуі мүмкін деген дәйегін көрсету үшін қолданылады): базалық мөлшерлеме көп болса, салықтан қашатындар көп болады, салық мөлшерлемесі азайса, салықтан жалтарудың қажеті болмайды. Мысал келтіре кетейін. Жауапкершілігі шектеулі серіктестік үшін – 6 пайыздық, жеке кәсіпкер үшін – 3 пайыздық, жеке қызмет немесе жеке сауда саласында – 2 пайыздық салық енгізілген соң, салық төлейтіндер көбейіп, жергілікті бюджетке түсетін ақша ұлғайды. Бірақ жолдауда мұны нақты түсіндірмейді.

Тоқаев еңбекақы төлеу қорына түсетін салмақты жеңілдету туралы айтқанда нені меңзегенін ілуде біреу ғана түсінеді. Халықтың осал топтарына салық қамытын салып, оларды қорқыта ма деген қауіп бар. Мысалы, бірыңғай жиынтық төлем жасамаса, баланы мектепке немесе балабақшаға кіргізбейді деп қорқыту. Параноик емеспін, бірақ жан басына шаққандағы қаржыландыру реформасы емхана, мектеп, балабақшаларға бюджетін өсіру үшін көбірек адам тартуға итермелейтінін көріп тұрмын. Жайдан-жай жазып ала сала алмайды, яғни бар контингент үшін күрес басталады. Бірақ дәл сол денсаулық сақтау немесе білім беру объектісіне адам тіркегеннен кейін, объект тиісті органдарға да ашық болады.

Есеп ұсынбағандарға айыппұл салады, табысы болмаса да, жеке кәсіпкер ретінде тіркеуді талап етеді. Осылайша салық салатындар қатары артады. Нәтижесінде бірыңғай жиынтық төлем жасағандар әлеуметтік жәрдемақы ала алады. Үкімет: «салық төлей аласыңдар ғой, әлеуметтік жәрдемақыны қайтесіңдер?» дейді де, халықтың осал топтарын әлеуметтік көмектен айырады.

– Тоқаев мемлекет жеке банктерге көмектеспейді деді. Бұл бұрын да айтылған, бірақ сонда да көмектесті.

– Президент жолдауындағы «мемлекет банктерге көмектеспейді» деген сөз жағдай шектен шыққанын білдіреді. Қазір мемлекеттің өтімсіз активтері екі триллион теңгедей болды. Биыл қарашаның аяғында «бомба» жарылуы мүмкін. Банктердің стресті активімен шыққан облигациялар туралы айтып отырмын. Ондай банктерде төлем қабілеті жеткіліксіз, лицензияны қайтарып алу процесі жүріп жатады. Банк секторын құтқаруға бөлінген 20 миллиард доллар ауаға кеткен.

Президент бұл проблеманы білмейді деп айтуға келмес. Бір ай бұрын бұл проблеманы айтты, Қауіпсіздік кеңесінің басшысына жеткізді. Мұның соңы түрлі жағдайға ұласуы мүмкін.

– Тоқаев мемлекеттік шығынды бақылауды күшейтуге шақырды, мемлекеттік қарыз, бюджет қаржысын басқару ережелерін жинақтау керек деді. Мұның көмегі бола ма?

– Бақылауды қанша күшейткенмен, жүйе қисық болса, бүкірді қабір ғана түзейді. Егер Есеп комитеті ұлттық компанияларға, квазимемлекеттік секторға тексеріс жасай алмаса, бақылауды қалай күшейтетінін түсінбедім. Ұлттық компаниялардың акциялары 100 пайыз мемлекетке тиесілі болса да, Есеп комитеті тексеріс жасай алмайды, себебі коммерциялық құпия, акционерлік қоғам, кәсіпкерлік кодекс секілді заң бар. Бізде экономикалық қылмысты әртүрлі құрылым тексереді – Сыбайлас жемқорлыққа қарсы қызмет, Ұлттық қауіпсіздік комитеті, Қаржы министрлігіне қарасты Экономикалық тергеу қызметі, ІІМ-ге кіретін бөлім, прокуратура және тағысын-тағы. Прокуратурадан басқа олардың ешбірінде тексеріс жасап, тергеу жүргізуге құзіреттілік жоқ. Оларды квазимемлекеттік компанияның сәнді кеңсесіне кіргізбейді де.

Президент оны бақылай алмаса, онда монетарлы саясаттың бұл стратегиялық институты парламенттің бақылауында болуы керек. Бірақ парламентте қаржы жағынан сауатты депутаттар отыруы керек. Парламенттің кейінгі құрамында қаржының не екенін түсінетін депутаттар бары қуантады, бірақ көбі жете біле бермейді. Жүйелі реформа болмай ұрандату – бос сөз.

– Жолдауда экономиканы әртараптандыру туралы да айтты. Бұл да бұрыннан айтылып келеді. Экономика неліктен әлі әртараптандырылмай, шикізатқа тәуелді болып қалып отыр?

– Қазір елімізде болып жатқанның бәрі – қайта өңдеуші өндірісті жою саясатының, яғни тұрақты еңбек нарығы мен жұмыс орындарын жоюдың нәтижесі. Халықта тұрақты табыс болмаса, олар күн көру үшін несие алуға мәжбүр. 18 жастан асқан адамдардың 75 пайызы банк секторынан немесе микроқаржы ұйымдарынан қарыз алып, құл болып отыр. Тіпті азық-түлікті де несиеге алады. Қаржы жүйесі қайта жасалмай, диверсификация туралы айтуға да болмайды.

– Тоқаевтың экономиканы әртараптандыру жайлы айтқаны мен елдің ресурс потенциалы ашылмағандықтан, жер қойнауын пайдалануға жаңа импульс беру керек дегені бір-біріне қарама-қайшы келмей ме?

– Сөзсіз, қарама-қайшы келеді. Экономиканы әртараптандыруға нақты ниет жоқ, қазіргі истеблишмент пен оның гаремнан тараған көп ұрпағы «жеп» үлгеруі үшін жер қойнауын /одан ары да/ қаза беру ниеті бар. Бүкіл әлем қазба байлықтарының уақыты келгенін түсінді, ал біз «оған жаңа импульс» бергелі жатырмыз. Мен бұл жерде «ағайындар, Ұлттық қордан қайтарым көбейіп жатса, таңқалмаңыздар» деп айтқандай көремін. Алым емес, қайтарым! 2020 жылы Ұлттық қордан 1 триллион 800 миллиард теңге бюджеттің шығынын қаржыландыруға емес, жер қойнауын пайдаланушыларды құтқаруға кеткен.

– Ұлттық банк пен үкімет инфляция алдында қауқарсыз деді Тоқаев. Сөйте тұра, оны 4-7 пайызға қайтару керек деді. Бұл мүмкін бе?

– Әрине, инфляцияны 4 пайызға дейін жеткізуге болады. Ол үшін Ұлттық банктің базалық мөлшерлемесі 2,5 пайызға дейін төмендеуі керек. Экономиканың нақты секторының төлем қабілетіне қатысты нормаларды да алу керек. Мысал келтіре кетсем. Қазір 15 триллион теңге қарыздың 10 триллионы жеке тұлғаларға қарыз беруге, яғни тұтынушылық несиеге тиесілі. Ал 5 триллион теңге бизнестің жоғары пайыздық мөлшерлемені ауырсынуынан қиын жағдайда тұр.

Пандемия кесірінен алып-сату секторы күйреді, экономиканың нақты секторы ғана қалды. Оның ішінде ауыл шаруашылығы, азық-түлік өндірісі, жеңіл өнеркәсіп, химиялық өндіріс, құрылыс саласы. Онда қиын кездері табыс деңгейі 20 пайыздан асқан емес, ал нарық құлдырап жатқанда, 12 пайыздан аса алмайды. Бұл сектордағы пайыздық мөлшерлемеден нені байқаймыз? Олар 16 пайыздан жоғары, белгілі бір бөлігін мемлекет субсидиялайды, бірақ бұдан кәсіпкерлерге келіп-кетері жоқ.

Кредитті төмен пайызбен беру секілді қолдауға бәрі қол жеткізе алмайды. Бұл жерде қалыпты емес жағдай болады: «мен танымайтындарға – коммерциялық мөлшерлемемен, таныстарыма, жақындарыма – 6 пайызбен берейін» дейді. Бұл «жақындары» дефолт жобалар жасап, «Қазагро» секілді активтердің 50 пайызын қиын жағдайға тап қылғанын көреміз. Мұны неге айтып отырмын? Экономиканың нақты саласына арзан ақша мен ұзақ мерзімді инвестиция келмесе, қаржы секторы мен экономика секторының арасында әріптестік болмаса, нақты сектор айналымын көбейтіп, нарықты жақсы өніммен, халықты табыспен қамтамасыз ете алмайды.

Нақты сектордың табыстылығын банк маржасы жеп тастайды. Өндіруші не істеуі керек? Өнімнің өз бағасынан бөлек өзі де пайда көруі керек. Осыдан тұйық шеңбер шығады. Бір жағынан жоғары инфляцияға байланысты банк мөлшерлемесі бар, екінші жағынан – базалық мөлшерлеме көмегімен инфляцияны қолдан өсіру.

– Ең төменгі жалақы туралы сұраққа келейін. Тоқаев 2022 жылдан бастап ең төменгі жалақы 42 500 теңгеден 60 мың теңгеге жететінін айтып, оның 2018 жылдан бері (негізінде 2019 жылдан еді) өспегенін айтты. Ол тұтыну көлемі артатындықтан, экономикаға тиімді болады дейді. Бағаның өскенін ескерсек, тиімділік туралы айту асыра сілтеу емес пе?

– Ең төменгі жалақыны емес, экономиканы әртараптандыру мен баға саясатын қолға алып, халықтың табысын көтеру керек. Егер ішкі өндірісті арттырсақ, импорт азаяды. Қисыны бар. Бізде дайын азық-түлік өнімінің 60 пайызы импортталады. Сүт өнімдерін Ресей мен Қырғызстаннан сатып аламыз. Осы дұрыс па? Құс еті бойынша импорт 60 пайызды құрайды, тіпті қызыл ет жағынан да импортқа тәуелдіміз. Мұның себебі – біз бәрін шикізат күйінде экспорттайтынымыз. Малды тірі күйінде экспорттайтынымыз тағы бар. Бұл ұлттық қауіпсіздікке қарсы қылмыс. Бірақ біздің ұлттық агросаясатымыз осындай.

Ресми статистика бойынша, халық табысының 60 пайызын азық-түлікке жұмсайды. Азық-түлік саласындағы жағдайды өзгерту арқылы біз елдің ішінде бағаны төмендете аламыз, себебі импортқа долларлап ақша жұмсамаймыз. Екінші жағынан, адамдарды жұмыспен қамтып, әл-ауқатын арттырамыз. Қалғанының бәрі бос сөз.

Қанша жазсам да, айтсам да, біздің азаматтық құқығымызға қол сұғатын әрекет жасалғанын ешкім түсінбейді. Қызметкердің еңбек қорынан төленетін жеке табыс салығы қызметкердің жеке сәйкестендіру нөміріне байланбаған. Салық кодексінде бұл жеке табыс салығы деп айтылса да, осылай қалып отыр.

Жыл сайын Бірыңғай жинақтаушы қорына 3 триллион теңге түссе, жеке тұлғалар дәл осы көлемде жеке табыс салығын төлейді деген сөз. Бірақ бізде мұның бәрі заңды тұлғалардың салығы деп көрсетіледі. Бәрі астан-кестең. Кез келген азамат жұмыс істеген уақытын, Жинақтаушы зейнетақы қорына салымын есептей алады. Тура сонша ақшаны ол жеке табыс салығы ретінде төлейді. Жұмыс беруші емес!

Жұмыс беруші өзгеріп отыруы мүмкін, бірақ ЖСН өзгермейді, бірақ оған салық байланбаған. Соңында не болады? Мемлекет қарнын сипап: «Үніңді шығарма, малай, сен салық төлемейсің, қайдағы азаматтық құқық?», «тегін білім бермейміз», «тегін денсаулық сақтау жоқ» дейді. Ал егер жеке табыс салығын ЖСН-ге тіркесе, азаматтардың санасы өзгереді. Батыста халық мемлекетті асырап отырғанын біледі. Бізде – білмейді.

– Тоқаев зейнетақы жинағын уақытынан бұрын пайдалану бастамасының тиімділігі туралы айтты. Қызметкерлер ресми түрде жалақы алуға көше бастады деді. БЖЗҚ-дан қаржыны ерте алудың пайдасы бар ма?

– Зейнетақы жинағын тек халықтың 3 пайызы пайдалана алды. Соған қарамастан, аз да болсын, зейнетақы жүйесіне сенім пайда болды. Бұл БЖЗҚ-ны реабилитациялау акциясы. Оның ешқандай ұзақмерзімді тиімді әсері жоқ. Азамат қанша салық төлегені көрінсе, бюджетке төленген салыққа меншік қатынасы болса, яғни халық мемлекетті асырап отырғанын түсініп, мен малай емеспін, сен бай емессің десе, сонда ғана халық зейнетақы жүйесіне сенетін болады, көлеңкелі жалақыға келіспейтін болады.

– Тоқаев «әлеуметтік масылдық» туралы да айтты. Билік масылдық туралы да бірінші рет айтып отырған жоқ. Мұнайға тәуелді елде мұнайдан түскен ақшаның игілігін көрмейтін халықты масылдыққа айыптау дұрыс па?

– Тоқаев елбасының (Нұрсұлтан Назарбаевтың титулы) айтатынын қайталап отыр. «Мемлекетті құрдым, халықты өсірдім, бәрі маған байланысты. Өмірдегі бар жақсының бәрі, қазақстандықтар жеп отырған әр нанның тілімі – менің дәулетім, сондықтан халық – масыл». Осы ғана. Бұл сандырақты басқаша түсіндіре алмаймын.

Azattyq.org

«Жалақыны 12,5 пайызға көбейтеміз деді, келіспедік». «Аралтұз» жұмысшылары бесінші күн ереуілде тұр

«Аралтұз» акционерлік қоғамының жұмысшылары еңбекақыны көтеруді талап етіп ереуілде тұр. Арал ауданы, Қызылорда облысы, 5 қыркүйек 2021 жыл.

Қызылорда облысы Арал ауданында «Аралтұз» акционерлік қоғамының жұмысшылары бесінші күн ереуілде тұр. 1 қыркүйек күні олар басшылыққа жалақыны көбейту туралы талап қойып, жұмысты тоқтатқан.

Жұмысшылардың айтуынша, жалақысы 48 мың теңге, экологиялық қосымшамен бірге есептегенде қолына 80 мың теңгедей алады. Олар алар айлығының 2014 жылдан бері өзгермегенін айтады.

Жұмысшылар жалақысын 50 пайызға көбейтуді талап етеді.

4 қыркүйек күні зауыт әкімшілігі жұмысшылармен кездесіп, өз ұсыныстарын айтқан, бірақ олар оны қабылдамаған. Жұмысшылар жіберген видеоға қарағанда, кездесуге зауыт атынан «Аралтұз» АҚ вице-президенті Ғалымжан Сержанов келген.

– Жалақыны 1 қыркүйектен бастап 12,5 пайызға көбейтеміз. Ал 1 қаңтардан бастап тағы 10 пайызға көбейтеміз. Үшіншіден, жылдың аяғына дейін төрт ай қалды, осы уақыт ішінде бар күшімізді салып, жоспарды орындасақ, 42 500 теңге көлемінде сыйақы береміз, – деді Сержанов.

Жұмысшылар зауыт басшылығының бұл шартына көнбеді.

– Оған біз келіспей отырмыз. Талабымыз орындалмайынша, ереуіл жалғаса береді, – деді аты-жөнін атамауды сұраған жұмысшы.

«Аралтұз» акционерлік қоғамы – тұз өндіру және қайта өңдеу саласындағы ірі кәсіпорын. Компания мәліметтеріне қарағанда, жылына 450 мың тоннаға жуық тұз өндіріп, оның 75 пайызын Ресей, Қырғызстан, Өзбекстан, Украинаға экспорттайды. 1200-ден аса қызметкері бар.

Компания сайтындағы мәліметтерде «2021 жылдың 1 наурызынан бастап зауыт жұмысшыларының жалақасы орта есеппен 10 пайызға көбейеді» деп көрсетілген. Бірақ жұмысшылар мұны жоққа шығарады.