АЛЖАСҚАН КІМ?

Олжас Сүлей­ме­нов – оза шауып, көп­тен қара үзіп кет­кен сәй­гүлік. Озған­да, көп­тің алдын­да кетіп бара жатқан жоқ, бел аса озып кет­кен. Соңын­дағы қара нөпір «ол неге шаң­да­тады­мен» нара­зы­лы­ғын біл­діріп жүр.

Ол – пла­не­тар­лық ауқым­дағы линг­вист. Қазақ тілі мәсе­ле­лері­мен айна­лы­сып жүр­ген­дер оның атын ата­май­ды. Неге? Өйт­кені Қаза­қстан­да «фило­ло­гия» деген ғылым жоқ, «фило­лог» деген атақ пен дәре­же алған­дар бар. Мың­нан астам дәре­же­лен­ген қазақ «ғалым­да­ры» О. Сүлей­ме­но­втың иде­я­ла­рын түсін­бей­ді. Кезін­де оның дис­сер­та­ци­я­сын қорғат­пай, құла­тып жіберген.

«Алма­ты­ға» қаты­сты пікір­та­ла­ста бір шабуы­л­шы оның «ы» дыбысы тура­лы айтқан­да­ры­на қар­сы орыс сөз­дері­нен мысал­дар кел­тіріп, тұжы­ры­мын жоққа шығарғы­сы келіп­ті. Рас, әзір­ше орыс тілін­де «ы» дыбысы ұшы­рас­а­тын сөз­дер бар­шы­лық. Алай­да бло­гер мына­ны ескер­мей­ді: «ы» – айтуға ғана емес, үйре­ну­ге де қиын дыбыст­ар­дың бірі. Сон­ды­қтан жетіл­ген тіл­дер одан әлдеқа­шан ары­лған. Орыс линг­ви­стерінің өздері де осы дыбыстан қалай ары­лу мәсе­лесіне үне­мі ора­лып оты­ра­ды. «Соглас­но Мос­ков­ской фоно­ло­ги­че­ской шко­ле, в совре­мен­ном рус­ском язы­ке отсут­ству­ет само­сто­я­тель­ная фоне­ма /ɨ/, а звук [ɨ] явля­ет­ся лишь алло­фо­ном фоне­мы /i/ после твёр­дых соглас­ных» (қараңыз: Муса­тов В.Н., Рус­ский язык: фонетика). 

Дүние жүзін­де­гі озық линг­ви­сти­ка­лар ұста­на­тын әмбе­бап қағи­да­лар мен ұста­ным­дар бар. Олар­дың кей­біре­улері мына­лар: тіл­ді дамы­ту күр­делі­ден – қара­пай­ы­мға, қиын­нан – оңай­ға, айтуға ауыр дыбыстан – айты­луы жеңіл дыбысқа, дыбыст­ар­дың көп­ті­гі­нен – азды­ғы­на, мұры­н­мен дыбыст­а­ла­тын фоне­ма­лар­дан ары­лып – ашық, анық естілетін дыбыст­ар­ды пай­да­ла­нуға … қарай бағыт­та­луы керек. Осы­лар­ды жүзе­ге асы­ру нәти­же­сін­де дамы­ған тіл­дер­де­гі дыбыст­ар саны мей­лін­ше азай­ған және құра­мы айтуға жеңіл, анық естілетін дыбыст­арға көп орын беріл­ген. Жетіл­ген тіл­дер­ді адам­ның тез мең­геріп алуы­ның көп себебінің бірі осы.

Олже­кең осы алды­ңғы қатар­дағы жетіл­ген линг­ви­сти­ка­лар қабыл­даған үрдістер­ден (тен­ден­ция) сөз қозғап отыр. Ал біздің тен­ден­ци­я­ны түсін­бей­тін қан­дек­тері­міз кон­тек­с­тен теріп алған, сырт­тай дұрыс сияқты болып көрі­нетін бір деталь­дың құй­ры­ғы­нан ұстап алып, оны «нақты мысал» екен деп, піл­дің қатесін көзіне шұқып көр­сетіп жібер­мек болып­ты. Шынай­ы­лы­ғын­да, «Алма-Ата»-ға қаты­сты Олже­ке айтқан тұжы­рым­да­ры қисын­нан ада емес. 

Санаңыз­шы, QWERT-кла­ви­а­ту­ра­да қан­ша әріп бар? Дұрыс, 26 әріп бар. Ал қазақ тілін­де – 42. Осы айғақтың өзі нені көр­се­те­ді? Тек әріп­тер­дің саны жағы­нан ғана қазақ тілін үйре­ну 61,5 %-ға қиын­да­ты­лып тұр. 

Латын­ша әлі­п­би жаса­у­мен айна­лы­сып жүр­ген­дер дыбыст­ың көп­ті­гін бай­лы­ққа балап, 9 дыбысты кла­ви­а­ту­раға сый­ғы­за алмай, олар­ды жоғалт­пай­мыз деп жан­та­ла­сып, таң­ба­лар­дың асты мен үстіне қосым­ша бел­гілер (дәй­ек­ше, т.б.) жап­сы­рып қой­ды. Мұны­сы қазақ тілін үйре­нуді одан ары қиын­да­та­тын фак­тор екенін аңғар­май­ды. Латын­ша әлі­п­би жаса­у­шы­лар осы рефор­ма­ны пай­да­ла­нып, тіл­ді айты­луы қиын ВЕЛЯР ЖӘНЕ ФАРИНГАЛ дыбыст­ар­дың ең бол­маған­да кей­біре­улері­нен ары­л­тып алуға тыры­суы керек еді. Тіл­дің пер­спек­ти­ва­сы дыбыст­ар­дың жал­пы саны­ның азды­ғы мен олар­дың ашық және анық естілетін­дері­нен тұра­тын­ды­ғы­нан мүл­дем бей­ха­бар қазақ фило­лог­сы­мақта­ры түгел керісін­ше әре­кет етуде.

Бұлар­дан басқа да қазақ тілін үйре­нуді қиын­да­та­тын фак­тор­лар жетіп арты­ла­ды. Қазір­гі қазақ фило­лог­та­ры ана тілін бұқа­раға үйретіл­мей­тін жағ­дай­дың бәрін жасап жатыр. Қабыл­данған нұсқа­ны латын әлі­п­биіне көшу толқы­нын­да қазақ тілін мүл­дем үйре­ну­ге кел­мей­тін­дей етудің озық жос­па­ры деу­ге болады.

Осы жер­де ұлт тағ­ды­ры­на тура қаты­сты болуы себеп­ті бұрын айты­лып кет­кен бір ойла­ры­ма ора­луға мәж­бүр болып отыр­мын. Сөз халық және тұлға мәсе­лесі жөнін­де болады. 

Мына акси­о­ма­ны еске түсірей­ік: қоғам­ның тағ­ды­рын кім шешеді? Тек халы­қтың өзі ғана шешеді. Бұған дей­ін авто­ри­тар­лық билік­ке қар­сы күре­стің жеңіс­ке жете алмауы­ның себебі не? Себебі – ол күрес­ке халы­қтың өзі қаты­сқан жоқ. Бұдан халық деген кім деген сұрақ туын­дай­ды. Міне­ки, іс теті­гі осы тарқа­ту­дан кей­ін айқындалады.

Енде­ше былай: халы­қтың ядро­сын көр­кем мәде­ни­ет және ғылым зия­лы­сы құрай­ды. Оларға сту­дент­тер мен жұмыс істей­тін жастар ара­сы­нан шыққан, салы­стыр­ма­лы сау­ат­ты, батыл­дық көр­се­те ала­тын­да­ры кіреді. Бұлар­дың бәрін қосқан­да жал­пы ел тұрғын­да­ры­ның мөл­шер­мен 0,1%-ын ғана құра­уы мүм­кін. Бұл көп емес, әрине, ал жұмысты бастау үшін аз да емес. Аз бол­май­тын себебі – аз адам­ның сау­ат­ты қимы­лы да ұлы жетістік­тер­ге жет­кі­зе алады. 

Халы­қтың қоғам­ды дамы­ту­дағы рөлін білетін Батыс ойшыл­да­ры­ның бірі «халы­қты тобыр емес, киелі адам­дар құрай­ды (Иоанн Зла­то­уст) деген екен. Тағы бір Батыс ойшы­лы­ның тұжы­ры­мы бой­ын­ша, «халық дегені­міз – бес-алты ұлы тұлға­ларға алып бара­тын табиғат­тағы бұра­лаң жол» (Фри­дрих Ниц­ше). Осы қисы­н­мен пай­ым­да­сақ, ХАЛЫҚ ДЕГЕНІМІЗ АЗДАҒАН КИЕЛІ АДАМДАР ЖӘНЕ ОЛАРДЫҢ МАҢЫНДА ЖҮРГЕН ЗИЯЛЫЛАР ШОҒЫРЫ болып шығады.

Ал енді аздаған киелі адам­да­ры­ң­ды ата­шы? Олар­дың алды­ңғы қата­рын­да бір ақы­рға­ны­нан билік ата­у­лы оты­рған жеріне жіберіп қоя­тын, бір шақы­рға­ны­нан бүкіл қазақ ұран­дап шыға­тын ұлы Олжас Сүлей­ме­нов тұр емес пе?

Қаза­қтың маң­дай­ы­на біт­кен өр тұлға­ның шәу­жай­ы­нан алып, шай­пау тіл­мен оған қар­сы көсеу ала жүгірудің не жөні бар еді? Сен, шай­пау тіл­ді көсе­уші (М. Шаха­но­втың сти­лі­мен қысқар­тқан­да – ШТК), Олжа­стың емес, өзіңнің алжа­сып тұрға­ны­ң­ды аңға­ра­мысың? Сен, ШТК, халы­қты ұйы­сты­ра ала­тын, ұлт­ты про­грес­ке бастай ала­тын, ат төбелін­дей аздаған киелі адам­дарға шабуыл жасап, бөг­денің өзін тітір­кен­діретін өте лас тір­кестер­мен лағып тұр­сың. Міне­ки, алжа­су­дың тай­ға таң­ба басқан­дай көрінісі деп осы­ны айту керек. Қаза­қтың сая­си тра­ге­ди­я­сы­ның түп­кілік­ті себебі осы­дан бастау алып отыр. 

Иә, саған ұлы қай­рат­кер­дің бір сөзі неме­се бір ісі ұна­ма­ды. Сол үшін аузы­ң­дағы шала шай­налған көр­ты­шқан­ның ішек-қары­нын оның бетіне бүр­кіп жібе­ру керек пе? Пікір алу­ан­ды­ғы деген бар емес пе? Біре­удің иде­я­сын түсін­бе­ген екен­сің, келіс­пей­тініңді айт, мен басқа­ша ойлай­мын де, менің­ше, дұры­сы мынау деп көр­сет. Аргу­мент­ке қар­сы аргу­мент кел­тір. Біздің ШТК-лер­де олар­дың бірі де жоқ. Бір­ден шай­пау тілі­мен ұна­маған сөз айтқан ада­мға көсеу ала жүгіреді. Әле­умет­тік тегі­нен хабар береді. Өзінің мәде­ни­ет және тәр­бие дең­гей­інің төмен­ді­гін әшке­ре­лей­ді. Олже­кеңнің тұрағы­на бағыт­талған инсуль­та­ци­я­лар­дан оның кім екен­ді­гі тура­лы емес, ШТК-нің өзінің кім екен­ді­гі­нен көбірек ақпа­рат аласың. 

Түбін­де, Олжас айт­са – алжас айт­пай­ды. Оның айтқа­ны­ның бәрінің түсін­діруі бар. Ал ШТК – зама­на­уи ақпа­рат­тық тех­но­ло­ги­я­ны пай­да­ланған­ның жөні осы екен деп, сау­ат­сызды­ғы­нан өз етін өзі жеп жүр­ген ылаң. Ұлт­ты про­грес­ке бастай ала­тын аздаған киелі адам­дар­дың шау­жай­ы­нан алып, бетін тыр­нап, елінің пер­спек­ти­ва­сын жоққа шыға­ру­мен айна­лы­сып жүр. Нағыз алжа­су деп осы­ны айту керек.

Қанағат ЖҮКЕШЕВ

Comments

• Қай­рат Есқожа:

– Қанағат мыр­за, фило­ло­гия ғылы­мы тұрғы­сын­да сіз құн­ды пікір айтып оты­рға­ны­ңы­зға күмән жоқ. Өз басым Олжас аға­ны орын­сыз кінәла­у­шы­лар қата­ры­нан да емес­пін, бірақ дәл қазір Ресей билі­гі қазақ ұлт­шыл­ды­ғын сыл­тау етіп, ақпа­рат­тық, сая­си қысым жасап оты­рған тұста аға­мыз «Алма­ты» ата­уы­на тиіс­пей-ақ қой­ға­ны жөн еді. Әрі қан­ша­ма линг­ви­сти­ка мен фило­ло­гия ғылы­мы тұрғы­сы­нан алып қара­сақ та, қаза­ққа «Алма-Ата» ата­уы жат. Бұл атау тек орыс шови­низ­мінің бір көрінісі ретін­де бүкіл қаза­ққа жек­көріні­шті, жұрт­тың өре түре­геліп, қар­сы шығуы осы­ған байланысты.

Олжас аға­ның поэ­зи­яға, линг­ви­сти­ка ғылы­мы­на қосқан үлесін ешкім жоққа шыға­ра алмай­ды. Алай­да оның сіз айтқан «киелі адам» ретін­де ұлт тағ­ды­ры­на, мәде­ни­еті мен тіліне, жемқор­лы­ққа батқан сая­си жүй­е­ге қаты­сты билік­ті «оты­рған жерін­де жіберіп қояр­дай» етіп, алды­ңғы қатар­дан бір ақы­рға­нын естімеппіз.

• Нұр­лы­бек Саматұлы:

– Кезін­де «АЗ и Я» сын­ды құн­ды еңбек жазған Олжас аға­мы­здың әлгі сөзі­мен-ақ өзінің шыққан биі­гі­нен құлаға­ны өкіні­шті. Ұлты­на қар­сы сөз айтқан адам­ның ұлты­на да керек бол­май қала­ты­ны­ның бір мыса­лы – осы. Ол әлгі сөзін алжы­ған­нан айт­са, онда еле­ме­у­ге болар еді. Өкіні­штісі сол – ол сол сөзді алжы­май-ақ, сау күй­ін­де айтып тұр ғой. Олжас деген аты бар, сон­дай адам­ның пікірі еле­усіз қал­май­тын болған­ды­қтан, елдің алаң­да­уы заң­ды. Егер ол сөзді басқа бір қара­пай­ым адам айт­са, қол­ды сіл­тей салар едік. «Кәрі қой­дың жасын­дай жасы қалған­да», керісін­ше, ұлты­на пай­да кел­тіретін ойла­рын айтып-айтып кет­пей ме? Айта алмай ма – онда тыныш оты­рға­ны жөн.

• Абзал Бөкен:

– Қанағат мыр­за, «ы» дыбысы оры­стың, я бол­ма­са басқа жұрт­тың айтуы­на қолай­сыз екен деп, қаза­ққа сол дыбысы­ң­нан бас тарт деулеріңіз­ге жол бол­сын?! Қаза­ққа сөй­леу тілін­де жүр­ген әр дыбыс оған қар­сы шығып оты­рған сіз­ден де, Олжастан да қым­бат­ты­рақ. Өйт­кені ана тілі­нен, оның тірі жасу­ша­сы болып табы­ла­тын дыбыс-әріп­тері­нен үлкен ешкім жоқ. 

Сіз әуелі қорға­май­тын нәр­сені қорғай­мын деп жазған мына мате­ри­а­лы­ңы­здың өзін­де неше «ы» әрпі жүр­генін санаңыз. Санаңыз да, санаңы­зға сәу­ле түсіріңіз. Менің­ше, дүние жүзі тіл білі­мінің даму тен­ден­ци­я­сы «ы» дыбысын ырби­ту үшін жүріп жатқан жоқ. Мен өзіңіз айтқан фило­лог­сы­мақтың бірі­мін. Бірақ «сымақ» бол­сам да, қазақ тілін терең түсіне алмаған адам ірі түр­ко­лог бол­мақ түгілі, ірге­де­гі ізденістің ада­мы да бола алмай­ты­нын біле­мін… Жұрт та біледі. Мүм­кін, дүни­е­жүзілік дең­гей­де­гі дөй­і­міздің өзі­нен гөрі, шай­нап беретін хат­шы­сы ғалы­мы­рақ шығар.

• Биба­рыс Иша­нов Сейтақ:

– Ағай, бұл тақы­рып­ты көтер­геніңіз үшін рах­мет! Мен тіл­та­ну­шы­мын, биыл Назар­ба­ев Уни­вер­си­тетін тәмам­да­дым, диплом­дық жұмысым­да қазақ тілінің лек­си­ко­ло­ги­я­сын зерт­те­дім, қазір де маги­стра­ту­ра­да сол ғылым жолын қуып жүр­мін. Қаза­қстан­ның да, шетел­дің де ғалым­да­рын оқып кел­дім, оқып жүр­мін де, бірақ қаза­қтың ешбір дыбысы объ­ек­тив­тік тұрғы­дан «қиын» дыбыс деп санал­май­ды, дыбысты үйре­нудің қиын­ды­ғын аны­қтай­тын ортақ бір кри­те­рий жоқ. Жағ­дай­ға, ситу­а­ци­яға бай­ла­ны­сты бәрі: сіз қазақ тілін­де сөй­лей­тін адам­сыз ба – онда араб тілін­де­гі сіз­ге таныс /қ/ дыбысын орыс­ша сөй­лей­тін ада­мға қараған­да үйре­ну оңай­ы­рақ бола­ды деп дол­бар­лай ала­мыз, дәл солай фран­цуз тілін­де­гі де /ғ/ дыбысы. Ал былай «бүкіл әлем» үшін, я «бүкіл дамы­ған әлем үшін қиын дыбыс» деген нәр­се жоқ, бол­маған да. Біз­де­гі /ы/ дыбысы тіл­та­ну ғылы­мын­да Close back unrounded vowel тер­ми­но­ло­ги­яда: қысаң жуан езулік дауы­сты деп, кей­де Mid central unrounded vowel (орта­ша қысаң орта­ша жуан дауы­сты) деп таны­ла­ды. Еке­уін «Уики­пе­ди­ядан» қарап көр­сек, еке­уі де тала-а-ай тіл­де кез­де­седі, оның ішін­де бәрі­міз үйреніп жүр­ген ағы­л­шын, неміс, швед, қытай, корей, жапон, түрік тіл­дері де бар. Демек, бұл тіл­дер­ді «отста­лый» деп санай­ық па?

Айт­пақ­шы, орыс тілін­де­гі «ы» әрпі­мен таң­ба­ла­на­тын дыбыст­ың қаза­қтың «ы»-сына қаты­сы аздау, еке­уі екі бөлек дыбыс, таң­ба­сы ғана бір. Есесіне орыс тілін­де обла­ко, пал­ка, где-то, соба­ка деген сөздің бәрінің соңын­да дәл сол қаза­қтың «ы»-сы неме­се Mid central vowel деп ата­ла­тын дыбыс тұр. Оры­стар тілін өзгер­тіп жүр ме, «қиын­да­тып жіберіп­піз» деп? Олай емес-ау!

Олжас аға­ның намысы­на тиетін, жеке басы­на қаты­сты мысқы­лға, келе­меж­ге түбе­гей­лі қар­сы­мын, оның өзін емес, сөзін талқы­ла­у­ы­мыз керек. Алай­да Олжас аға­мы­здың сөзін­де ғылы­мға, тек­серіл­ген ақпа­ратқа кереғар, «әлем­де «отста­лый» тіл­дер бола­ды» деген сияқты баяғы­да отар­ла­у­шы­лар таңған, ғалым­дар қателі­гін көр­сет­кен пікір­лер мен миф­тер жоқ емес, бар. Көп адам­ның шамы­на тиген де сол: қаза­қтың тілін, қаза­қтың дыбысын «отста­лый» дегені ғылы­ми дерекке де, ұлт­тық мүд­де­міз­ге де кереғар.