Ермұрат БАПИ: Мемлекеттен жанашырлық көрмеген халық БИЛІККЕ ТАСБАУЫР БОЛАДЫ

• «Қазақ таймс» ақпа­рат агент­ті­гінің «Ютуб» арна­сы ҚР Пар­ла­мен­тінің сай­ла­у­ы­на Алма­ты қала­сын­дағы №3 округ­тен (Ала­тау және Әуе­зов аудан­да­ры) үміт­кер ретін­де өзін-өзі ұсы­нған бел­гілі тәу­ел­сіз жур­на­лист, «ДАТ» газетінің бас редак­то­ры Ермұрат Бапи мыр­за­мен сұх­бат­тасқан еді. Төмен­де сол видео-сұх­бат­тың негізін­де дай­ын­далған, газет­тік тала­пқа сәй­кес өңдел­ген, мәтіні автор­лық толы­қты­ру­дан өткен нұсқа­сын жари­я­лап отыр­мыз.

• БИЛІК ЖАЛҒЫЗ ӨЗІ ЕЛДІ ӨЗГЕРТЕ АЛМАЙДЫ

– Ер-аға, егер Пар­ла­мент­ке өтіп, депу­тат бол­саңыз, не өзгер­тем деп ойлайсыз?

– Қаза­қта «Жалғыз ағаш – орман бол­мас» деген сөз бар. Мен Пар­ла­мент­ке бұзып-жарып барып, бәрін өзгер­тем деу – астам­шы­лық бола­ды. Мұн­дай попу­лизммен «хайп» қуу маған қажет емес. Оппо­зи­ци­я­лық өмірім­нің 25 жылын­да ондай балаң, «бұзық» кезең­нен өтіп кет­тік. Енді­гі жер­де елге жасам­паз иде­я­лар ұсы­на ала­тын және оны қалың халы­қ­пен бір­ге жүзе­ге асы­ра­тын жаңа сая­сат­кер­лер легі қажет.

Оның үстіне бүгін­гі Қаза­қстан­ның жағ­дай­ын­да 30 пай­ы­здық бір ман­дат­ты округ­тер мүм­кін­дік беретін негізін­де Пар­ла­мент­тік сай­ла­у­ға түсіп жатқан жаңа толқын­ның мықты, табан­ды, жаңа өкіл­дері бар. Сол үміт­кер­лер ара­сы­нан бір­не­ше тәу­ел­сіз кан­ди­дат мәжіліс депу­тат­ты­ғы­на өте­ді деп ойлай­мын. «Жаңа Қаза­қстан» иде­я­сы­на осы жаңа толқын­ның өкіл­дері тың леп қосуы керек. Елді билік жалғыз өзі өзгер­те алмай­ды, ол өзгерістер­ді жүзе­ге асы­ру үшін, аза­мат­тық қоғам­ның өкіл­дері қосы­луы керек.

Егер осы сай­ла­удан кей­ін Пар­ла­мент­те сон­дай тәу­ел­сіз депу­тат­тар­дың бір шоғы­ры пай­да бол­са, онда, әрине, әркім­нің көңілі мен ойын­да жүр­ген біраз ауқым­ды істер­ді атқа­руға мүм­кін­дік туа­ды. Пар­ти­я­лық «пәтер­лер­ден» тізім­мен өткен депу­тат­тарға қараған­да, тәу­ел­сіз депу­тат­тар­дың манёвр мүм­кін­ді­гі мен іс-қимыл диа­па­зо­ны әлдеқай­да кең бола­ды. Оларға Пар­ла­мент мәжілісін­де «Халы­қтық блок» неме­се фрак­ция құрып, заң шыға­ру­шы орган­ның жұмысы­на жаңа­ша пәр­мен берудің реті туады.

– Билік бұл бло­кқа, ондай тәу­ел­сіз әре­кет­ке мүм­кін­дік береді деген дәмеңіз бар ма?

– Менің ойым­ша, бұған билік­тің өзі де мүд­делі болуы керек. Әйт­пе­ген­де, «Жаңа Қаза­қстан» иде­я­сы тағы да сөз жүзін­де қала­ды. Қалай болған­да да, тәу­ел­сіз депу­тат­тар­дың халық алдын­дағы сөзі мен ісі өтім­ді бола­ды. Бүгін­гі билік осы­ны түсініп отыр деп топшылаймын.

Про­те­стік қоғам мен оппо­зи­ци­ядан кел­ген депу­тат­тар Пар­ла­мент­тің өз ішін­де­гі заң шыға­ру және басқа да қоғам­дық-сая­си мәсе­ле­лер­ге баста­ма­шы­лық таны­туы тиіс. Бұл дегеніңіз – Пар­ла­мент­тің жұмысын бұра тар­ту емес, мұны ел мен ұлт­тың мүд­десіне сәй­кес бір­лес­кен мас­шта­б­ты жұмыстар жүр­гі­зу баста­ма­сы деп түй­сі­ну керек. Біз көше­де­гі бір­бет­кей оппо­зи­ци­я­лық ұран­ды Пар­ла­мент­тің ішіне алып барып, тағы да баяғы қиқуға баса­тын бол­сақ, бере­келі іс бол­май­ды. Бұры­нғы бір­бет­кей оппо­зи­ци­я­лық қозға­лы­стың «бала­лық ауруы­нан» ары­луы­мыз керек.

«Маған лау­а­зым да, атақ-дәре­же де керек емес. Кере­гі – әділет­ті де әде­мі Қаза­қстан құру. Осы жол­дағы жан­та­ла­сар жұмыста ерік-жігерім мен қару-қай­ра­ты­ма мүм­кін­дік беретін, таба­ны­ма тіреу болар­лық бұдыр қажет. Сол «бұдыр» – Пар­ла­мент­тің ман­да­ты мен мін­бері деп ойлаймын.

Біз Пар­ла­мент мін­бері­нен салиқа­лы, сал­мақты ойлар мен ұсы­ны­стар айта­тын, халық пен қоғам­ның алдын­да жау­ап­ты аза­мат­тық дең­гей­ге ұмты­лға­ны­мыз жөн бола­ды. Халық ара­сын­да айты­лып жүр­ген мақ­сат-тілек­тер­дің соңын­да табан­ды жұмыс істей­тін, билік­ті сол мәсе­ле­лер­ге, елдік мүд­де­ге жұмыл­ды­руға және орын­да­уға мәж­бүр ететін күш болуы­мыз керек. Сон­дай жағ­дай­да ғана біз ел ішіне өзгеріс енгі­зе ала­мыз. Жалаң ұран мен митин­гілік қиқу­дың кезеңі өтті.

• АЛМАТЫДАҒЫ ҮШ МАНДАТ БИЛІККЕ «ПОГОДА» ЖАСАМАЙДЫ

– Сіз сай­ла­у­ға бір ман­дат­ты округ­тан түсіп жатыр­сыз, үміт­кер­лер көп, қан­дай шанс бар өзі?

–Егер бізо­сы сай­ла­уда тәу­ел­сіз бақы­ла­у­шы­лар жүй­есін жап­пай құрып, әр округ­ты бақы­ла­у­шы­лар­мен жауып тастай­тын бол­сақ, онда депу­тат­ты­ққа өту шан­сы бола­ды. Менің ойым­ша, басқа аймақтар тура­сын­да айта алмай­мын, ал дәл Алма­ты қала­сын­дағы үш округ­тен тәу­ел­сіз кан­ди­дат­тар­дың депу­тат­ты­ққа өту мүм­кін­ді­гі өте жоға­ры. Менің шан­сым да осын­дай мүм­кін­дік­пен бай­ла­ны­сты болады.

Үш ман­дат билік үшін Пар­ла­мент­те «пого­да» жаса­май­ды. Ал егер билік осы үш ман­дат үшін жан­та­ла­сып, сай­ла­у­ға ара­ла­са­тын бол­са, оның айқай-шуы көп бола­ды. Бұл бүгін­гі билік­ке керек пе?

– «30 пай­ы­здық ман­дат­тан өткен депу­тат­тар пар­ла­мент­ке барған­да не шешеді?» деген қоғам­да сөз бар. Оның үстіне билік өз ыңғай­ы­на келетін адам­дар­ды өткі­зуі мүм­кін деген күмән мен күдік те бар. Сіздің ойы­ңыз қандай?

– Тәу­ел­сіз депу­тат­тар Пар­ла­мент­ке бар­са, не шешерін мен жоға­ры­да айт­тым. Бірақ бірін­ші кезек­те қоға­мға айта­тын бір ой бар: біз «диван­да жатып» неме­се әле­ужелі­ге даб­ы­ра салып, ештеңе өзгер­те алмай­мыз. Қоғам­ның күші­мен билік­ті өзгеріс­ке мәж­бүр етудің бірін­ші кепілі – нара­зы­лық нөпірі, алаң­дағы май­дан. Ал біз­де ондай мүм­кін­дік шек­теліп қал­ды. Алма­ты­да митин­гі­ге шыға­тын­дар саны 300–400 адам­нан аспай­ды. Аста­на­да ол да жоқ.

Енде­ше біз қалай болған­да да, осы 30 пай­ы­здық сай­лау жүй­есін пай­да­ла­нып, өзгеріс­ке ынта­зар халық болып, осы сай­ла­у­ға барып, әркім өздері қалаған үміт­кер­лер­ге дауыс беріп, үлкен сая­си-мәде­ни бел­сен­ділік таны­туы­мыз керек. Әзір­ге біз­де бұдан басқа шанс жоқ. Бұл сай­ла­уды бұзып-жарып, қоғам­да бір тең­селіс туды­ра­тын емес, біздің бел­сен­ділі­гі­міз салиқа­лы, сал­мақты, аза­мат­тық тұрғы­да толы­сқан қоғам­ның бел­сен­ділі­гі болуы керек. Сол арқы­лы біз қоға­мға, тіп­ті билік­ке өзі­міздің демо­кра­ти­я­лық өзгерістер­ге зәру және оған дай­ын екен­ді­гі­мізді көр­се­туі­міз керек. Біз бұры­нғы­дай алаң­да екі-ақ сағат тұрып, митин­гі­де ғана айғай­ла­удың адам­да­ры емес­піз, біз осы аза­мат­тық қоғам­мен, халы­қ­пен, билік­пен бір­ге осы өмір­ді өзгер­ту­ге мүд­делі халық екені­мізді көр­сет­кені­міз жөн болады.

Айғай­лау үшін, арты­мы­зға қарай­ық – бізді қол­дап шыққан халы­қтың нөпірі қан­дай екен? Егер жер қай­ы­сқан қол бол­са, онда он күн­деп, бір айлап май­дан алаңын­да тұрай­ық. Онда билік бізді, біздің күші­мізді мойындайды.

Ал егер соңы­мы­здан ерген ондай қарақұ­рым халық бол­ма­са, про­те­стік қозға­лы­стың бағыт-бағ­да­рын сақтап, так­ти­ка­лық іс-әре­кеті­мізді өзгер­тей­ік. Әрине, қазір Қаза­қстан­да екінің бірі оппо­зи­ци­я­лық ой-пиғыл­да деген түсінік бар. Оған менің аса бір алып бара жатқан дауым жоқ. Бірақ сол халық нара­зы­лық алаңы­на шық­пай­ын­ша, ондай «оппо­зи­ци­я­лы­қтан» түк шықпайды.

– Ал билік Пар­ла­мент­ке өз өкіл­дерін өткізу­ге күш сала­ды деген пікір­ге орай не айтасыз?

– Әрине, күш сала­ды. Жал­пы, қай елде бол­ма­сын, билік өзінің геге­мо­ни­я­сын сақтап қалуға, қауіп-қатер­ден қорға­нуға, күш-қуа­тын нығай­туға мүд­делі. Бұл – қалып­тасқан аксиома.

Бірақ өз өкілі­мізді Пар­ла­мент­ке өткізу­ге біздің мүм­кін­ді­гі­міз қан­дай десек, егер де тиісті округ­тар­ды тәу­ел­сіз бақы­ла­у­шы­лар­мен толық жауып тастай­тын бол­сақ, мәсе­лен, Алма­ты­дағы 3 округ­та, онда тәу­ел­сіз кан­ди­дат­тар­дың Пар­ла­мент­ке өту мүм­кін­ді­гі өте жоға­ры болмақ.

Менің ойым­ша, билік те Алма­ты­дағы осы 3 округ­те­гі тәу­ел­сіз үміт­кер­лер­ді өткіз­беу үшін, таласқа түсу­ге ынта­лы бол­мау керек деп ойлай­мын. Сай­ла­у­ға ара­ла­сып, дауыс берудің тәр­тібін бұзып, неме­се өз үміт­кер­лерін өткізу­ге тыры­са­тын бол­са, арты айғай-шу болуы ғажап емес. Ондай жағ­дай­да өтіп жатқан сай­ла­удың леги­тим­ді­гі де күдік­ті болып қала­ды. Менің­ше, халқы бел­сен­ді және тығыз шоғыр­ланған Алма­ты, Аста­на сияқты қала­лар тәу­ел­сіз бақы­ла­у­шы­лар­мен толық қам­та­ма­сыз етілетін бол­са, онда тәу­ел­сіз үміт­кер­лер­дің өту мүм­кін­ді­гі де өте күшті болмақ.

– Соңғы кез­дері бой көр­сетіп келе жатқан тағы бір тен­ден­ция – жастар­дың мәс­ли­хат пен Пар­ла­мент депу­тат­ты­ғы­на бел­сен­ділік­пен сай­ла­нуға түсіп жатқан сая­си амби­ци­я­сы тура­сын­да не айтасыз?

– Бұл, әрине, қуа­ны­шты жәйт. Деген­мен бар­лы­ғы бір­дей жөңкіліп, Пар­ла­мент­ке ұмты­лып жатқа­ны жөнін­де сай­ла­удан кей­ін арнайы бір мақа­ла жазу ойым­да бар. Өзгерістің бар­лы­ғы жер­гілік­ті жер­ден баста­луы тиіс қой, сон­ды­қтан жастар­дың бір бөлі­гі мәс­ли­хат сай­ла­у­ы­на түсіп, өздерінің сая­си амби­ци­я­сын мәли­хат­тар арқы­лы шың­даға­ны әлдеқай­да оңды болар еді. Бар­лы­ғы­мыз бір­дей Пар­ла­мент­те жүр­ген­де, төмен­гі буын кім­ге қалады?

Осын­дай сұрақтың басы ашық қалуы қоғам­да жүй­елі оппо­зи­ци­я­ның бол­мау сал­да­ры­нан туын­дай­ды. Егер елде тұтасқан бір орта­лық арқы­лы про­те­стік қозға­лы­стың стра­те­ги­я­сын айқын­дап оты­рған бол­са, аза­мат­тық қоғам­ның бар­лық іс-әре­кетін, мәсе­лен, қазір­гі сай­лау науқа­нын рет­теп оты­руға мүм­кін­дік туар еді. Біз аза­мат­тық қоғам­ды тәр­би­е­ле­уі­міз керек, қан­дай мақ­сат­та, қан­дай ұран­мен, қан­дай мүм­кін­дік­тер­мен ортақ мүд­де жолын­дағы күрес­ке шыға­ты­ны­мы­зды жүй­елі жос­пар­лап оты­ра­тын­дай оппо­зи­ция болуы керек. Әйт­се де, Пар­ла­мент­ке ұмты­лған жастар­дың сая­си ерік-жігеріне, ада­ми және аза­мат­тық құқы­ғы­на шек қоюға болмас.

• «ДИВАНДА ЖАТЫП» ӨЗГЕРІС ЖАСАЙ АЛМАЙМЫЗ

– Жал­пы, сіздің сай­лау бағ­дар­ла­маңы­зда басты мақ­са­ты­ңыз не және сай­ла­у­шы­ла­ры­ңы­зға не айта­сыз, қан­дай уәде бере аласыз?

– Қай­та­лап айтай­ын, мен Пар­ла­мент­ке барып, жалғыз өзім бар­лы­ғын қырып-жоям деп айта алмай­мын. Ондай жалған уәде­мен сай­ла­у­шы­лар­ды алдарқа­туға бол­май­ды. Айты­лар сөз бен уәденің орын­да­лар жау­ап­кер­шілі­гін ұмыт­паған абзал.

Жал­пы, менің бағ­дар­ла­ма­лық бағы­тым – қоғам­да айты­ла-айты­ла әбден жауыр болған, екінің бірін маза­лаған, ел-жұрт­ты әбден мезі қылған тақы­рып. Біздің халық 30 жылға жуық аңсаған өзгерістер кезеңі кел­ді. «Диван­да жатып», билік­ті оңды-сол­ды сына­удан енді­гі жер­де түк шық­пай­ды. Біздің қоғам осы өзгерістер­ге: елді жап­пай жай­лаған жемқор­лы­қты жоюға, шын мәнін­де­гі әділет­ті Қаза­қстан құруға, көші ұзап бара жатқан өрке­ни­ет­тің соңғы легіне ілі­гу­ге күш салуы керек.

Халы­қтың кен­де­ле­ген тір­шілі­гі мен қоғам­ның тұра­лаған тұр­мысын ертелі-кеш жыр­лап, қол қусы­рып, обы­нып оты­ра беру­ге бол­май­ды. Біз сая­си пәтер­лер мен ала­у­ыз әле­умет­тік топ­тарға бөлін­бей, керісін­ше, Құдай бұй­ыр­тқан мүм­кін­дік­ті пай­да­ла­нып, өзгерістер үшін мей­лін­ше қар­ма­нып қала­тын күн туды.

Мынау бір ман­дат­ты 30 пай­ы­здық сай­лау жүй­есінің өзі қоға­мға қан­дай да бір қозға­лыс бер­ді. Қазір жастар­дың сая­си-қоғам­дық баста­ма­ларға ұмты­лып жатқа­ны, олар­дың Пар­ла­мент­тік сай­ла­у­ға түсуі – бәрі осы өзгерістің ныша­ны. Бірақ ол өзгерістер­дің қарқы­ны баяу, рефор­ма­лар жар­ты­кеш болып тұр.

Шие­леніс­кен әлем­дік гео­са­я­си қатер елі­міздің іргесіне тірел­ген кез­де біз ұлты­мыз бен мем­ле­кеті­міздің қауіп­сіз және жарқын бола­шағы жолын­да жік-жік­ке бөлін­бей, жал­пы­ха­лы­қтық мүд­де­мен нақты нақы­штағы «Жаңа Қаза­қстан­ды» өз қолы­мы­з­бен құруы­мыз керек. Осы жолы қапы қал­сақ, бола­шақ ұрпақ бізді кешірмейді!

Мен ел Пар­ла­мен­тінің депу­тат­тық ман­да­ты үшін үміт­кер­лік сай­ы­сқа дәл осы мақ­сат­тар жолын­да түсіп отыр­мын. Маған лау­а­зым да, атақ-дәре­же де керек емес. Кере­гі – әділет­ті де әде­мі Қаза­қстан құру. Осы жол­дағы жан­та­ла­сар жұмыста ерік-жігерім мен қару-қай­ра­ты­ма мүм­кін­дік беретін, таба­ны­ма тіреу болар­лық бұдыр қажет. Сол «бұдыр» – Пар­ла­мент­тің ман­да­ты мен мін­бері деп ойлаймын.

Бір ақиқат­ты мой­ын­да­уым керек: 25 жыл оппо­зи­ци­я­лық қозға­лы­ста жүріп, өзім­нің құр­мет­ті әріп­те­стерім­мен бір­ге айтар­лы­қтай нәти­же­ге жете алма­дық. Ел өзгер­меді – «баяғы жар­тас – сол жар­тас» күй­ін­де қалды.

Енді­гі жер­де халық бірі­гіп көте­руі тиіс, қазақ арқа­лап өтер ауыр­лы­қтың бір пұшпағы­на тіреу бол­сам, елім­нің ертеңіне жәр­дем етсем дей­мін. Елмен бір­ге өзгерістер жаса­уға қажыр-қай­ра­тым жете­ді деп ойлаймын.

Сон­ды­қтан халы­қтың аузын­дағы аңсаған мұрат­тар­дың бар­лы­ғы – менің бағ­дар­ла­мам­дағы негіз­гі тақы­рып. Біз тари­хи мүм­кін­дік­ті жіберіп алмауы­мыз керек. Егер қазір біз осы 30 пай­ы­здық жүй­е­де салиқа­лы сай­лау өткізіп, тәу­ел­сіз кан­ди­дат­тар­дың бір шоғы­рын Пар­ла­мент­ке жет­кі­зе ала­тын бол­сақ, келесі сай­ла­удың, менің­ше, 50 пай­ы­здық ара­лас жүй­е­де өтуіне алтын көпір саламыз.

• «ДЕПУТАТ БОЛСАМ, ХАЛЫҚҚА БАҚ ОРНАТАМ» ДЕГЕН СӨЗ – БЫЛЖЫРАҚ

– Ер-аға, өзіңіз сай­ла­у­ға түсіп жатқан 3‑ші сай­лау окру­гіне Алма­ты қала­сын­дағы ең үлкен Әуе­зов және Ала­тау аудан­да­ры кіреді. Енде­ше өзіңіздің сай­лау окру­гіңіз­ге қаты­сты не істейсіз?

– Бұл ара­да бір округ­ті бөліп алып, мен осы Ала­тау мен Әуе­зов аудан­да­ры­на бақ орна­тып тастай­мын деп айт­сам, ол күпір­шілік сөз бола­ды. Ондай жалаң попу­лизм – был­жы­рақ сөз.

Алма­ты қала­сын­да бол­сын, Әуе­зов пен Ала­тау ауда­нын­да бол­сын, Қараған­ды, Өске­мен мен Семей­де бол­сын, Мой­ы­нқұм мен Мақан­шы­да бол­сын – бар­лық жер­де біздің про­бле­ма­мыз біреу-ақ: бірін­ші кезек­те елді жай­лаған жемқор­лық пен парақор­лы­қтың сал­да­ры­нан әле­умет­тік әділет­тілік жоқ. Осы­ның тамы­ры­на бал­та шап­пай, алға жүре алмай­мыз. «Біз енді қалай және қай­да бет ала­мыз?» деген сияқты ауқым­ды мәсе­ленің мәні қоғам­ның үніне құлақ түр­ген Пар­ла­мент­те шешілуі керек.

– Деген­мен, аталған екі аудан­ның сай­ла­у­шы­ла­ры сіз­ден бір «жары­лқау» күте­ді ғой…

– Ал енді жал­пы өзім­нің окру­гім­де, Алма­ты қала­сын­да не істей­мін деген­де, жал­пақ Қаза­қстанға ортақ про­бле­ма­лық тақы­рып­тар бар. Мәсе­лен, Алма­ты қала­сын ала­тын бол­сақ, 90-жыл­да­ры басталған урба­ни­за­ци­я­ның сал­да­ры­нан ауыл­дар­дан үде­ре көш­кен, ішкі мигра­ци­яға тап болып, ірі қала­лар­дың төңіре­гіне қоны­станған қаза­қтың қазір­гі хал-аху­а­лы қан­дай? Бұл әле­умет­тік топ бүгін­де үлкен қала­лар­дың қоғам­дық-тұр­мыстық, жұмыс­сыздық жағ­дай­ы­нан бастап, кри­ми­налға дей­ін­гі ауқым­ды аху­алға әсер ете­ді. Үкі­мет пен билік тара­пы­нан осы әле­умет­тік мәсе­ле сара­ла­нып, жұмыстар жүр­гізіл­ді ме? Жоқ!

Әрине, қоныс ауда­ру­шы­лар қала маңы­нан жер сатып алып, өз күш­тері­мен үй салып, әркім шама­сы кел­ген­ше тір­лі­гін жасап жатыр. Қысқа­ша айтқан­да, тағ­дыр­дың тәл­ке­гі­нен өз бет­тері­мен сыты­лып шығу­да. Бірақ қала маңын­дағы, орыс­ша­лап айт­сақ, «наха­лов­ка» елді-мекен­дер­дің «вре­мян­ка­да» күн көр­ген күй­бең тір­лі­гі Алма­ты­ның жал­пы аху­а­лы­на әсер етпей­ді деп айта ала­мыз ба?

Осы урба­ни­за­ци­я­ның сал­да­рын зерт­теп, оны бір бағ­дар­ла­ма­лық құжат, үкі­мет­тік қау­лы дең­гей­іне, тіп­ті мем­ле­кет­тік заң жүзіне жет­кі­зуі­міз керек қой. Бұл – мем­ле­кет құру­шы қазақ халқы­на деген қамқор­лы­қтың бір бел­гісі болар еді. Мем­ле­кет­тен жана­шыр­лық көр­ме­ген халық өз билі­гіне тасбүй­рек бола­ды. Ондай адам билік­тің шын сөзіне де, атқа­рып жатқан игі істеріне де сенбейді.

Ал енді қала­дағы Ала­тау және Әуе­зов аудан­да­ры­ның жағ­дай­ы­на келетін бол­сақ, мұн­дағы про­бле­ма­ны Екі­ба­стұз көр­сетіп бер­ді. Жылу-энер­гия көз­дері, сумен жаб­ды­қтау және кәріз жүй­есі – бар­лы­ғы 90-жыл­дар­дан бері тозы­ғы жетіп, әбден ескір­ген, қуа­ты әлсіреген.

Қазір қала­ның ішін­де, жер­дің үстіне «Лего» ойын­шы­қта­ры сияқты үйлер салы­нып жатыр, бірақ жер­дің астын­дағы ком­му­нал­дық жүйе бұдан 30 жыл бұры­нғы жағ­дай­да қалған. «ТЭЦ»-тен шыға­тын жылу құбы­ры­ның тозы­ғы жет­кені былай тұр­сын, оның диа­мет­рі бүгін­гі тұты­ну қажет­тілі­гіне тіп­тен сәй­кес емес. Бұл күр­делі мәсе­ле Алма­ты­да да, басқа жер­лер­де де бар. Осы шару­а­ны қолға алып, тия­нақтай­тын уақыт келді.

Жал­пы, екі аудан сай­ла­у­шы­ла­ры­ның бола­шақ депу­татқа жүк­те­летін ама­нат­тық тап­сыр­ма­ла­рын (мек­теп, ауру­ха­на, бала­лар ошақта­ры, мәде­ни-көп­шілік және бұқа­ра­лық спорт орын­да­рын салу) топ­та­сты­рып, тиісті қала­лық және рес­пуб­ли­ка­лық атқа­ру­шы билік алды­на мәле­ле­лер қой­ып, оның орын­да­луын бақы­ла­у­ға алу – бір депу­тат­тың ғана емес, тұтас бір мем­ле­кет­тің уақыт оздыр­мас мін­деті болуы керек деп ойлаймын.

• ҚАНДЫ ҚАҢТАРДЫ ҚАЙТЕМІЗ?

– Пар­ла­мент­ке бар­саңыз, біз­де­гі басты тақы­рып­тар­дың бірі – қан­ды Қаңтар тура­лы не айтар едіңіз?

– Қан­ды­Қаңтар – жан­ды жыла­тып, жүре­гіңді ауыр­та­тын тақы­рып. Бұл қазақ халқы­ның жуық жыл­дар­дағы зары және тарихын­да өшпе­стей болып, жазы­лып қала­тын қасірет. Біз қан­ша­ма адам­ның қаны төгіл­ген Қаңтар тра­ге­ди­я­сын жылы жауып қоя алмаймыз.

Әрине, осы қан­ды оқиғаға бірін­ші кінәлі – билік деп санай­мыз. Ол – ақиқат. Бұл ақиқат­тың бетін әлдебір алдарқа­ту­мен басқа жаққа бұру мүм­кін емес. Сон­ды­қтан осы Қаңтар мәсе­лесін зерт­теу жөнін­де біз Пар­ла­мент­те мем­ле­кет­тік комис­сия құрып, оған халы­қтық, ұлт­тық мүд­де тұрғы­сы­нан баға беріп, сара­ла­у­ы­мыз керек. Оны бүгін біз жаса­ма­сақ, бола­шақ ұрпақ бәрібір жасайды.

Егер депу­тат­тық ман­дат­пен Пар­ла­мент­ке барып жат­сам, мұн­дай баста­ма­лар көтеріледі, әрине. Күн тәр­тібі­нен алып таста­уы өте қиын бұл тақы­рып­ты мен қозға­ма­сам, басқа аза­мат­тар көте­реді. Қаңтар кезін­де бір отба­сы түгелі­мен опат бол­ды, 4 жасар Айкөр­кем сияқты бей­күнә бүл­дір­шін­дер қаза тап­ты. Қабы­рға­сы қай­ы­сқан халы­қтың қай­ғы­сы әлі басы­лған жоқ. Бұны билік те, Тоқа­ев мыр­за да аза­мат­тық пай­ым­мен түсі­нуі керек. Бұл біздің ұлт­тық қасіретіміз.

Бірақ Қаңтар оқиға­сы­на да бай­ла­нып оты­ра беру­ге бол­май­ды. Біз жол-жөне­кей даму­дың, өзге­рудің қамын қатар жүр­гі­зуі­міз керек. Билік­тің өзі осы­ған кінәлі екенін іштей мой­ын­дап, «жуып-шаю­дың» қамы­м­ен халы­ққа қан­дай да бір өзгерістер, жеңіл­дік­тер жаса­уға баяу да бол­са, әре­кет­тер жасап жатыр.

Енде­ше билік­тің осы ынта-ықы­ла­сын пай­да­ла­нып қалуы­мыз керек. Осы жер­де халық пен билік­тің мүд­десі бір арнаға тоғы­са­ды деп ойлай­мын. Билік­те Қаңтар мәсе­лесіне қаты­сты бар ынта-ықы­ла­сы­мен шаруа атқа­рып жүр­ген жігіт­тер бар, бәрін бір­дей кінәлап, тегі­стей күйе жағуға бол­май­ды. Біз Пар­ла­мент мін­бері арқы­лы жағ­дай­ға нақты баға беретін­дей, салиқа­лы ой түй­етін­дей ұсы­ны­стар айтуы­мыз керек.

• «МЕНІҢ КӨҢІЛІМ НЕГЕ «БОСАП ЖҮР»?

– Ер-аға, соңғы кез­дері әртүр­лі меди­аға беріп жүр­ген сұх­бат­та­ры­ңы­зда, қалай ойлай­сыз, көңіліңіз босап жүр­ген жоқ па? Осы­дан 5–10 жыл бұры­нғы өткір тіл­мен тіліп айта­тын мінезіңіз, оппо­зи­ци­я­лық ынта-жігеріңіз қазір басы­лып бара жатқан сияқты…

– Асы­ра айтқан­дай бол­май­ын, мен өзім Қаңтар­дан кей­ін елде қалып­тасқан жағ­дай­ды біраз ой еле­гі­нен өткізіп, бір­ша­ма қоры­тын­ды­ға кел­дім. Мыса­лы, қай­та­лап айтай­ын, мен 25 жыл осы оппо­зи­ци­я­лық қозға­лы­ста жүр­ген­де, елде ештеңені өзгер­те алма­дық. Қоғам сол қал­пын­да қал­ды. Біздің алаңға шығып, ұран­да­тып, митин­гілетіп, айғай салуы­мы­здан нәти­же болмады.

Ал енді Қаңтар­дан кей­ін­гі митин­гілер­дің өзін­де халық оппо­зи­ци­я­ны, елде­гі про­те­стік көңіл-күй­ді қол­дай­тын бол­са, алаңға жина­лып, табан­дап тұруы керек еді ғой. Ондай жап­пай нара­зы­лық ныша­ны жоқ, бірең-сараң адам жиналған бір­лі-екілі митин­гілер мен пикет­тер жадау-жүдеу өту­де. Яғни, неме­се біз халы­қтың қалың нөпірін соңы­мы­здан ерте алма­дық, неме­се үрей биле­ген елдің оппо­зи­ци­яға деген сені­мі сел­діре­ген. Біз­де жеке­ле­ген оппо­зи­ци­я­лық тұлға­лар бар, бірақ ұйым­дасқан, елде­гі про­те­стік көңіл-күй­ді бірік­тіретін жүй­елі оппо­зи­ци­я­лық қозға­лыс жоқ…

Шах­мат­тың тілі­мен айтқан­да, осын­дай «пат­тық ситу­а­ци­яда» не істе­у­ге бола­ды? Біз тағы да түбе­гей­лі өзгерісті күтіп, осы­лай 30 жыл жүруі­міз керек пе?

Сон­ды­қтан менің өзім үшін жасаған қоры­тын­дым: біз про­те­стік қозға­лы­стың стра­те­ги­я­сын өзгер­туі­міз керек. Қалай өзгер­те­міз? Оны оппо­зи­ци­я­лық қауым­да­стық өза­ра талқы­лап, елде қалып­тасқан жаңа жағ­дай­дың ауқы­мын­да ортақ тұжы­рым жаса­уы керек деп ойлаймын.

Мыса­лы үшін, кей­ін­гі ұрпақ біл­ме­уі мүм­кін, тіп­ті алды­ңғы толқын оппо­зи­ци­я­шыл ағай­ын­дар­дың да есін­де бол­мауы мүм­кін: кезін­де біз «Нағыз Ақ жол» және «Азат» пар­ти­я­сын­да жүр­ген­де, «Нұр Отан­ның» ішіне кіріп, елде­гі жағ­дай­ды өзгер­ту­ге баста­ма көте­рей­ік деген идея болған. Сон­ды­қтан, менің ойым­ша, егер билік халы­қтан қорқа­тын бол­са, біз сол билік­тің ішіне Пар­ла­мент арқы­лы кіріп, өзгерістер шеруін бастайық.

Менің ойым­ша, билік­ке қар­сы «сыңа­ре­зу» сөз айта­тын атақты айтыс­кер Ринат Зай­ы­то­вты «Ама­нат» пар­ти­я­сы өз қата­ры­на шақы­рып алға­ны­на қараған­да, билік те қоғам­ның бел­сен­ді өкіл­деріне «кет әрі» демей­тін сыңай­да. Билік­ті төң­керіп тастай­мын деп оты­рған ел жоқ, халы­қтың, ел-жұрт­тың бар арман-мұра­ты – өзгеріс. Елге кел­ген жылы­мы­қты әрі қарай шынайы өзгерістер­ге жалға­сты­рып, ада­ми бей­не­де­гі «Екін­ші Рес­пуб­ли­ка» құру – тек жалаң сөз­бен емес, іс жүзін­де жаңарған ел бол­сақ деген ниет­пен жүзе­ге асуы тиіс.

Сон­ды­қтан билік халы­қтан қоры­қ­па­уы керек, халық та билік­ті бір­жақты құбы­жы­қтың кей­пін­де көр­ме­гені жөн. Бір сөз­бен айтқан­да, біз нәти­же­сіз текетіре­стен – жасам­паз мәміле­ге көшудің жолын ізде­уі­міз керек. Менің «көңілім­нің босап жүр­гені» осы ойлар­дың төңіре­гі­нен туын­дай­тын тұжы­ры­мға саяды.

– Енде­ше ашық пікіріңізді айты­ңыз­шы, қазір­гі сая­сат­ты жүр­гізіп оты­рған билік­ті, пре­зи­дент Тоқа­ев­ты қол­дай­сыз ба?

– Мәсе­ле қол­дау неме­се қол­да­мауда емес, мәсе­ле – тари­хи шан­сты пай­да­ла­ну­да. Біз елде пай­да болған бір ақиқат­ты мой­ын­да­уы­мыз керек. Әлгін­де айтып кет­тім, алаң­ды нара­зы­лық толқы­ны­на тол­ты­ра алма­дық, егер де біздің про­те­стік қозға­лы­стың, оппо­зи­ци­я­ның арты­нан мыңғы­рған халық шығып, Киев Май­да­ны сияқты алаң­нан айлап кет­пей тұра­тын бол­са, біз нара­зы­лық арқы­лы елге өзгерістер енгізу­ге билік­ті мәж­бүр етер едік. Билік күшті және күштіні ғана мой­ын­дай­ды. Осын­дай жағ­дай­да біз елде­гі қазір­гі қалып­тасқан сая­си жағ­дай­ға сара­лап қара­сақ, сіз айтқан­дай, «Тоқа­ев­ты қол­дау» деген мәсе­ле­ден мен өзім мына­дай қоры­тын­ды шыға­ра­мын: қалай болған­да да, елде өзгерістің ныша­ны бастал­ды. Басқа­сын айт­паған­да, 30 пай­ы­здық сай­лау жүй­есіне дүр­кірей ара­ла­сып жатқа­ны­мыз сол жылы­мы­қтың әлпе­ті емес деп айта ала­мыз ба? Оты­рып алып, «жоқ, мынау жара­май­ды» деп, жер теп­кіле­ген­нен не шығады?

Мыса­лы, кеше ғана «Жусан» банк­ті Қаза­қстанға қай­та­ру баста­ма­сы қозғал­ды. Біз осы тал­пы­ны­сты неге қолдамаймыз?

«Жусан» банк кім­дікі еді? Ол – Нұр­сұл­тан Назар­ба­ев­тікі. Кезін­де­гі «Цес­на» банк­ті тар­тып алып, соның негізін­де «Жусан» халы­қа­ра­лық қар­жы құры­лы­мын қалып­та­сты­рып, Лон­дон қор бир­жа­сы­на шығып, оны әлем­дік дең­гей­де­гі ашық қар­жы­лық инсти­тутқа айнал­ды­ру ама­лы жүр­гізіл­ді. Бұл әре­кет­тің мақ­са­ты – Қаза­қстан­нан ұрланған актив­ті халы­қа­ра­лық дәре­же­де леги­тим­ді құры­лы­мға айнал­ды­ру болатын.

Міне, осы актив­ті Қаза­қстанға қай­та­ру жөнін­де кеше ғана про­ку­ра­ту­ра іс қозға­ды. Бұл – халы­қтың «қанын тес­пей сорған» Назар­ба­евқа тіке­лей шабуыл баста­лып жатыр деген сөз. Қалай мұны өзгерістің әлпе­ті демессің?

Қаңтар­дан кей­ін пре­зи­дент Тоқа­ев еңіре­ген елдің көңілі­нен шығуға мүд­делі. Осы­ны бола­шақ өзгерістер­дің есебіне пай­да­ла­нуы­мыз керек. Билік­ті жаға­дан ала бер­ген­ше, мүм­кін­дік берей­ік. Ақор­да­да кілең жал­мауы­здар оты­рған жоқ, онда да халы­ққа қарай­лас жігіт­тер бар, ере­геспен олар­дың қолын қақ­пай­ық. «Бір шоқып, екі қара­уға» мәж­бүр болып оты­рған Тоқа­ев­ты қоға­мға әке­лей­ік… Менің қол­дау-қол­да­мау мәселем­нің басты мәні осы.

Сон­ды­қтан, менің ойым­ша, «диван­да жатып алып», жаса­лып жатқан азды-көп­ті істің бәрін жоққа шыға­ру, «біз­ге өзгеріс керек» деп, ауы­зға кел­ген­ді құса беру – сана­лы аза­мат­тың әре­кетіне жат­пай­ды. Бүгін­гі елге керек ең басты аза­мат­тық іс – өзгеріс, оған бәрі­міз ара­ла­суы­мыз керек.

Мыса­лы, Қой­шы­бек, Қаңтар қасіретінің сери­ал­да­рын видео-шежіре­ге түсі­ру үшін, сені кім мәж­бүр қыл­ды? Сен оған өзіңнің қоғам алдын­дағы аза­мат­тық пары­зы­ң­мен барып жүр­сің ғой! Сен тіп­ті гене­рал Күде­ба­ев­тың Тал­ды­қорған­дағы соты­на, Тараз­да жазы­қ­сыз шырыл­дап жатқан Қаңтар құр­бан­да­ры­ның соты­на өз ерік-жігер көлі­гің­мен барып жүр­сің. Солай ма?

– … М‑м-м, енді…

– Енді бол­са, сен Тал­ды­қорған­дағы сот­ты теле­ка­ме­раға түсі­ру үшін баруға кей­де бен­зин­ге ақша тап­пай қала­тын күн­дерің бола­ды. Сені осын­дай қада­мға мүд­делі қылып оты­рған – сенің ішкі арың, жүре­гіңе түй­ген түй­сі­гің. Өзгеріс­ке ынта­зар осын­дай түй­сік біздің әрқай­сы­мы­зда болуы керек. Мұн­дай аза­мат­тық «мұқтаж­дық» – бой­ын­да намысы бар әр аза­мат­тың мін­деті деп ойлаймын.

Менің де ойым осы. Пар­ла­мент­ке жетем бе, жоқ әлде жет­кіз­бей ме – ол үшін­ші мәсе­ле. Бірін­шісі – мен болай­ын, басқа бол­сын, 30 пай­ы­здық сай­ла­удан өтіп, депу­тат­тық ман­датқа қол жет­кіз­ген әрбір аза­мат билік­ті іштен іреп, елді өзгер­ту­ге пәр­мен беру. Тәу­ел­сіз 10 депу­тат өтетін бол­са, онда олар билік­тің ішін­де біраз қозға­лыс жаса­уы тиіс.

Олар билік­ті төң­керіп тастай­ды деген сөз емес. Қаңтар­дан кей­ін «төң­керіс» ата­улы­ға абай болып, сын­дар­лы көзқа­рас­пен қара­уы­мыз керек. Неге? Көңілі ояу жұрт Ресей­дің Укра­и­на­дағы окку­па­ци­я­лық соғы­сы­нан кей­ін, қазір­гі әлем­де­гі сая­си жағ­дай­дың бет-әлпе­тін бай­қап оты­рған шығар. Осын­дай дүр­лі­гіп тұрған заман­да біз елді іші­нен қопа­рып таста­уды емес, ада­ми фор­ма­дағы өзгерістер­ді «сары май­дан қыл суы­рған­дай» бай­ып­пен әре­кет етуді ойла­у­ы­мыз керек.

– Ер-аға, бүгін­нен бастап, «ұры­ста тұрыс жоқ» деп, дода­ны бастап кет­тіңіз. Өзіңіз 25 жыл алы­сқан билік жағы­нан бол­сын, басқа жағы­нан бол­сын – біраз қар­сы­ла­ста­ры­ңыз шығып, сіз­ге қар­сы ком­про­мат­тар­ды төгіп таста­уы мүм­кін. Сіз осы­ған қалай қар­сы тұра­сыз, не істейсіз?

– Әрине, өкініш­ке қарай, біздің қазақ қоға­мы бір-бірін жаман­да­удан әлі күн­ге дей­ін көз ашпай келеді. Әсіре­се бүгін­гі әле­умет­тік желілер­де бірін-бірі жаман­дау, сырт­тан «тон пішу» жаман үрдіс­ке айна­лып бара­ды. Қолын­да ешқан­дай дәлел-дәй­е­гі бол­ма­са да, біре­уді «сатқын», «билік­тің ада­мы», «КНБ-ның аген­ті» деу­ге бола ма?

Менің­ше, осы сай­лау кезін­де мұн­дай «қатын қара­лау» мен ком­про­мат­тар ағы­ны бола­ды. Біздің қоғам­ның бір тра­ге­ди­я­сы – біз шынайы пікір­сай­ыс қалып­тасқан демо­кра­ти­я­лық фор­ма­ци­ядан өткен жоқ­пыз. Біз митин­гілік сая­сат­тың мәде­ни­етін біл­мей­міз. Себебі митин­гі­ге жиналған халы­қтың тас-талқа­нын шыға­рып, абақты­ға тығып, демо­кра­ти­я­лық баста­ма­ны қуда­лап кел­ген жүй­е­де өмір сүріп отыр­мыз. Бұл жағы­нан бізді «маңқа қазақ» дей­тін қырғы­здар­дан да кен­де қалған халықпыз.

 Сон­ды­қтан ондай ком­про­мат­тар айты­ла­ды, мен оның бәріне пәл­са­фа­лық пай­ым­мен қарай­мын – «Ит үреді – керу­ен көшеді». Менің осы 25 жыл ішін­де­гі абы­рой-атағым­ды қорғай­тын «ДАТ»-ым бар. Осы алдағы сәуір айы­ның 15-інде «ДАТ»-тың алға­шқы нөмірі шыққа­ны­на 25 жыл толады.

Қоғам мен халы­ққа қажет­ті бала­ма ақпа­рат тара­та­тын қан­дай да бір газет­ті ширек ғасыр бойы кім сүй­реп келеді? Апта сай­ын осы «ДАТ»-ты шыға­руға бас­па­ха­наға 500 мың тең­генің көле­мін­де ақша төлеп, газет­ті халы­ққа жет­кізіп жатқан кім бар? Айнал­ды­рған 100 мың тең­ге­ге жетер-жет­пес жалақы алып, газет шыға­рып жатқан «дат­ты­қтар­дан» басқа біре­уді білесің бе, Қой­шы бауырым?!

Мақтан­ды деп сен де айт­па, басқа­лар да жата жазғыр­ма­сын – менің қоғам үшін жасаған еңбе­гім бар. Ары­ға бар­май­ық, соңғы 10 жыл­да осын­дай еңбек етіп, қоғам­дық-тәу­ел­сіз ресурс жасаған кім бар? Менің атым мен абы­рой­ым­ды дат­та­мақ пиғыл­дағы бір адам шығып айт­сын­шы: «Мен мына­ны жаса­дым» деп!

– Деген­мен, әле­ужелі­де бот­тар мен «бай­ла­у­лы» бло­гер­лер сіз тура­лы кереғар бір­деңе айтып жат­са, не істей­сіз дегенім ғой…

– Қаза­қта қызға­ны­штың «қызыл оты» болған, бола да береді. Қаңқуға қиқу қоса­тын жаман әдеті­міз бар. Біз­де­гі ком­про­мат­тар оттай береді…

Ал егер алда-жал­да менің аты­ма жала жабы­лып жата­тын бол­са, елім мен қаза­ғым менің аза­мат­тық басы­ма «ДАТ»-тың даңқы­мен баға береді деген сенім­де­мін. Сон­ды­қтан мен дал­ба­са дақ­пырт­тан қоры­қ­пай­мын! Айт­сын, айты­ла бер­сін. Ең басты­сы – мен және менің оймақтай ғана ұжы­мым халы­қтың мүд­десін­де­гі шару­а­ны істеп жүр. Бұл – құрғақ мақта­ны­штың емес, есіл еңбек­тің есесі!

Қан­ша­ма газет, 100 жыл­дық тарихы болған «Экс­пресс», «аты­нан ат үркетін» таб­лойд «Кара­ван» жабы­лып қал­ды, ал «ДАТ» жабы­лған жоқ. Газет­тің шығуы­на көмек қылып, апта сай­ын тұрақты қара­жат беріп, деме­ушілік жасап оты­рған ешкім жоқ. Бірақ біз – кеше ғана марқұм болған Бақан қарын­да­сым Мәкім­бай, Кен­же­тай бауы­рым Нұр­мұ­хан­бетұ­лы, Аза­мат Шор­ман­ханұ­лы сері­гім, Ерік інім Бапи­ев жан­та­ла­сып, тұрақты түр­де апта сай­ын осы газет­ті шыға­рып жүр­міз. Сон­ды­қтан менің аты­ма әлдекім­дер шәуіл­деп, не айтыл­са да, «ДАТ»-тың оқыр­ма­ны, бізді білетін қазақ лай­ы­қты баға­сын береді деген ойдамын!

– Әңгі­меңіз­ге рах­мет, ісіңіз­ге сәт­тілік тілеймін!

Видео-сұх­бат­ты жүргізген –

Қой­шы­бек МҮБАРАК.

Газет­тік мәтінін дайындаған –

Алма ЖАҚСЫЛЫҚҚЫЗЫ,

Автор­дың қаты­су­мен редак­ци­я­лаған – Айсұ­лу ОСПАН

• Газет­тің арнайы нөмірінің ақы­сы ҚР Пар­ла­мен­ті сай­ла­у­ы­на қаты­су­шы үміт­кер Ермұрат Бапи­дың сай­ла­у­ал­ды қоры­нан төленді.