Газеттің 25 жылдық юбилейі (15 сәуір 2023 ж.) қарсаңында редакция архивінен іріктеліп алынған, мазмұны мен маңызы күні бүгінге дейін жойылмаған кезекті жарияланымның авторы – Бақытгүл Мәкімбай.

Біздің Бақан – «ДАТ»-та табандап, 23 жыл айнымай қызмет қылған, өмірден ерте кеткен (59 жас – 2021 ж.) жалынды журналист. Қазақстан Журналистер одағының бірнеше дүркін лауреаты! Қазақстанның құрметті журналисі! Қазақстан патриоттары «Алмас қылыш» сыйлығының және Қазақстан Журналистер одағы «Алтын медалінің» иегері.

Өмірде орны толмас тамаша адам. Жылағанның көз жасын сүрткен, қуанғанның тойынан қалмайтын, қазақ десе, «ішкен асын жерге қойған» патриот! «Тегі бөлек» қазақ Герольд Бельгер «Бахон» атаған, Серікболсын ағасы (Әбділдин) «Бақаш» атаған, Ирина апасы (Савостина) «Баха» атаған ардақты ару еді. Еді… Бүгінде барлығы «бір жақта» жүр…

Иә, бүгінде еткен есіл еңбегі өткен шақта айтылып, аты жорналшылар қауымының алдағы ұрпағына өнеге боларлық ақсемсер қаламгердің «ДАТ»-тағы даңқты орны үңірейіп тұр.

Редакциядағы Бақанның үстелі де әлі күнге бос тұр. Орнын басар адам жоқ! Жазу жазар жорналшының жоқтығы емес, жазғанынан – жеріне жеткізетін, айтқанынан қайтпайтын, «жүрегінің түгі бар» қаламгердің табылмағаны жанға батады.

Газет шығып жатқан ширек ғасырда 23 жыл қасымда жүрген, ағасынан айнымаған Бақалөгімнің жаны жаннатта, ендігі мәңгілік мекені пейіштің төрі болсын! Аруақ рухыңмен біздерді желеп-жебеп жатқайсың, алтын қарындасым!

Біз барда – сен де барсың, «ДАТ»-тың Бақаны!

Ермұрат БАПИ

АҚША АЙНАЛЫП КЕЛЕ МЕ?

• Нарық экономикасының алғашқы екпінімен және соңғы кездері әртүрлі жолдармен сыртқа ағып кеткен миллиондаған доллар қаржыны қайтару керек деген пікірге қарсы болғандар да көп болды. Олардың негізгі аргументі – біршама реттеліп қалған қаржы рыногын «арам ақшамен» ластамайық дегенге сайды.

Қазақстанда бұл әңгіме екі-үш жыл бұрын айтылып, арты ізді-қайым сұйыла бастаған еді. Бірақ соңғы кездері президент Назарбаевтың өзі кенеттен осы мәселеге ерекше ықылас танытып, үкіметке капитал амнистиясы жөнінде заң жобасын жасауды тапсырды.

Бұл ықыластың астарын аңғарған бірді-екілі сарапшылар президенттің жедел түрде қармануы шетелдерде ашылған миллиондаған долларлық есепшоттармен тікелей байланысты деген пікірлер айтуда.

Бір кездерде салыққа «кешірім» жасау әрекеті жергілікті салық төлеушілердің басымдығымен жым-жылас өте шыққан еді. Енді шетелге өткен заңсыз қыруар қаржыны заңдастырып, елге қайтару қолға алынбақшы. Ұлттық банк пен Қаржыны бақылау агенттігінің есебі сарапшылардың қосымша берген деректерімен ғана өлшеулі. Күні бүгінге дейін сыртқа кеткен қыруар қаржының нақты есеп-қисабы жоқ. БАҚ беттерінде айтылып жүрген миллиардтаған қаржының рас-өтірігін растауды ресми мекемелер әзірге мойнына ала қоймас. Естіп-білуімізше, 20 млрд долларды құрайтын көрінеді (2000 жылғы дерек – Ред.).

Жұрт айтып жүрген «тасадағы» миллиондарды қайтару механизмі әлі айқындалған жоқ.Тіпті мұнайдан түскен қаржыны қайда жұмсарын білмей отырған үкімет ақша амнистиясы ауызға алынғалы, дағдарып қалған жайы бар. Ақша иелерін жауапкершіліктен босатқан күннің өзінде олардың амнистиядан кейінгі іс-әрекетіне кім кепілдік бермек?

Бірқатар республикалық басылымдарда жарияланған сарапшылар пікіріне қарағанда, өзге елдер банктеріндегі құпия есепшоттарда сақталған қаржыны үш ірі бөлікке топтап қарауға болатын сияқты.

Алғашқысы – уақытша сақталған күнделікті жұмыс капиталының бір бөлігі. Мұндай қыруар байлықты қайтарып алам деу – бос әурешілік. Өйткені бұл қаржы кезекті бір үлкен жобаны жүзеге асыру үшін немесе қолма-қол ақша түрінде Қазақстанға қапшықпен тасу үшін жинақталған қор. Келген күннің өзінде ол қаржы қазақстандық банктердің депозитіне салынбасы анық. Ол тек буда-будасымен қапшықтарға нығалып, банктердің инвестиция түріндегі несиелік жобаларына немесе заем түрінде жұмсалмақ. Тіпті бұл ақша шетелдегі импорттық тауарлардың кедендік төлем құнын, қызмет ақысын арзандату үшін пара беру немесе комиссиялық өтем төлеу мақсатына жұмсалуы да мүмкін.

Екінші топқа жататын ақша – экспорттан түсетін кіріс. Бұл ақша капиталды пайдаланудан түскен қосымша пайда көзіне жатады. Яғни, ол қаржы елге қайтатын болса, тек қосымша инвестиция түрінде ғана «оралмақ». Осы қаржыға қажеттілік елімізде қолға алынып жатқан сан түрлі жаңа жобалардың жалпы жағдайына байланысты. Сондықтан амнистиядан кейін де бұл қаржы коммерциялық банктердің депозитіне түседі деп үміттенуге болмас.

Ал үшінші топтағы ақша әлдеқандай «күн туса» деген мақсатқа арналған. Бұл да баяғы дорбаланған долларлар, бірақ әлдеқашан елге оралып қойған байлық. Ақшалай, чек түрінде, асылтас күйінде немесе банк шоттарында сақталуы мүмкін. Қалай сақталса да, бұдан келіп-кетер пайда жоқ. Ел игілігіне бағытталмаған соң, қаржының иесі үшін әйтеуір бүтіндей тығылғаны ыңғайлы. Экономиканы ілгерілетуге немесе қаржы айналымына қосылмаған соң, ол қаржы заңдылық шеңберінде банк жүйесінің тұрақтылығын қамтамасыз етеді-ау деген – бос сөз.

Осы үш топтағы қаржылардың мазмұн-сипатын зерттеушілер қалай болғанда шетелдегі қаржы Қазақстанға қайтады деген пікір айтады. Оны қайтаруға қаржы иелері мүдделі емес. Бірақ Европа банктері мен Европаның қаржы рыногын «арам ақшадан» тазарту проблемасына кіріскен Европалық кеңес елдерінің әрекеті қаржы иелерін қатты алаңдатып отыр. Европалық ортақ валюта евроның құнын көтеруді мақсат тұтқан бұл саясат көптеген адамның абыройын ашып кетуі мүмкін. Олардың ішінде Шығыс Европаның, ТМД-ның, әсіресе Орталық Азияның бірқатар басшылары аталуы мүмкін. Бәлкім, Нұрсұлтан Назарбаев та сол тізімнің ішінен «байқаусызда» өзінің аты-жөні шығып қала ма деп қауіптенетін шығар.

Сөйтіп, сайып келгенде, үш топтағы «жытып» кеткен қаржының иелері ақша амнистиясына құлықты емес. Сонда сыртқа кеткен қаржыға рақымшылық жасау заңы кімге арналған?

Әрине, бізге – қарапайым халыққа арналған екеніне дау жоқ. Қазақстан үшін арзандау проценттік ставкасы мейлінше төмен, ұзақ мерзімге арналған инвестиция өте қажет. Жылдық қайтарым 3–5%-дан аспаса, тиімді болар еді. Өңдеуші өнеркәсіп орындары, ауыл шаруашылығы, білім беру, денсаулық сақтау, т.б. салалар инвестициялық қаржыға зәру. Сол үшін де төменгі процентпен орта және ұзақ мерзімді заем қажет-ақ.

Бүгінгі таңда еліміздің ішкі қаржы рыногында ұсыныстардан аяқ алып жүргісіз. Азия мен Ресейдегі дағдарыс Қазақстанмен көршілес ТМД мемлекеттерінің экономикасын көтереміз деген мақсаттан кейін, отандық банктер сапалы заем салымшыларына зәру. Олар шаруашылық субъектілерге әртүрлі несиелік бағдарлама ұсынып, тіпті ең үздік жобаға бәйге жариялады. Сондықтан банк депозитіне бірнеше жүздеген миллион доллар түссе, нарқы Батыс мемлекеттеріндегідей мөлшерге төмендеуі мүмкін. Яғни, банк өз салымшыларының ыңғайына қарай жүруге мәжбүр болады.

Қазақстан экономикасы үшін инвестицияның қай түрі де қажет, тек құны арзан, ұзақ уақытқа немесе мерзімсіз болса – болғаны. Сонда заңсыз капитал иесі инвестицияға салған ақшасының қайтарымы 1–3%-ға келісе ме? Айналып келгенде, бұл мөлшер 3–5%-ға дейін өседі (банкке тиесіліні қосқанда). Ал қаржы иесінің ақшасы шетелдік банктерде жатса, ол жылына 6–7% түсім беріп отырады.

Оның үстіне миллиондаған доллар қаржыны басқару проблемасы қаржы иесін мазаламайды. Яғни, ақшасын Қазақстанға әкелуге оның құлқы жоқ деген сөз. Одан да шетелден қауіпсіздігіне кепілдік беретін әрі 6–7% үстеме алып тұрғаны тиімді емес пе? «Жасырын» миллионердің қайсы жарыққа шығып, ақшасын заңдастыра қояды? Тек өзінің бүгіні мен ертеңін болжап қойғандары болмаса. Олар салық қызметінен тығылайын десе де, мүмкіндігі жоқтар. Мәселен, жеке зәулім сарай салғызушылар мен автокөлік сатып алушылар.

Дәл осы сәтте тағы бір қызық жағдай қылт ете түседі. Өйткені елдің бәрінің ақшасын легализациялау өте жасырын және құпия өтетініне күмән жоқ. Алайда Қазақстандағы қазіргі заңсыздықтар жағдайында коммерциялық құпияңды сақтау деген – өзі бір бөлек әңгіме. Білгісі келгендер құпияңды ашып болғанша тыным таппайды.

Сондай-ақ жасалып жатқан заң жобасы өткеніңді ақтағанмен, болашағыңды бұлдырлатады. Ұрылар мен тонаушылардың құлақтануы қорқынышты емес, қауіптісі – бірге қызмет істейтіндер мен тума-туысқандарыңа әйгілену. Жоғары мемлекеттік лауазымды шенеунікке оның басшылары мен арнаулы мекемелер жасырған қаржысын біліп қойса, оларға қандай көзбен қарамақ? Бұдан кейін қызметте «өсем» деген ниетпен қоштаса бер. Тіпті көңіліңнің түбіндегі қорқыныш, мемлекеттің жариялаған амнистиясы байлардың қалтасын кейіннен әбден «тазалауға» арналған ба деп алаңдатары да рас.

Дүдәмал ой тізбегі көбейген сайын, осы ақша амнистиясының қажеті шамалы болып қалады екен. Қалай десек те, мұндай заң бүгінгі күнге аса қажет. Бірақ миллиард санағаннан гөрі, жүздеген миллиондарға сенген жөн. Ақшаның өзімен қоса, жылжымайтын мүлікті де амнистияға жатқызуға болады. Ол үшін арнайы мемлекеттік облигация шығарып, алушылардың табыс көзін қайдан тапқанын тәптіштеуге тыйым салынса. Ал түскен қаржы заңды кіріс көзіне айналып, келешекте салықтан босатылады. Ол үшін мемлекет 3–5 жылдан соң облигацияны кері сатып алуға міндеттеме қабылдаса. Кейін екінші рет рынокта еркін бағаланып, айналымға түсуге жол ашылмақ.

Сонда заңсыз қаржы иелері керек кезінде қаржының бір бөлігін алады. Ал екінші рынок алғашқы иесінің кім екендігіне бетперде болады. Лауазымды қазақстандық шенеуніктер жасырын есепшоттарының әшкереленуі үшін амнистияның «тапсырыспен» жасалып жатқанын айтушы сарапшылардың пікірі шындық. Өйткені бар байлығын, мүмкін, сот арқылы тәркілеткеннен гөрі, заңдастырып алған оңтайлы. Ең абзалы – байлығыңды өз еліңде сақтаған жөн шығар. Өзіңе бәрі бағынышты емес пе?! (Әрине, қалталылар үшін).

Қорыта келгенде, ақша амнистиясының жариялануы жергілікті байлардың заңсыз айналымда жүрген қаржысын заңдастырып алуға арналған. Зәулім сарай, гүлзар бақ, тіпті итін ойнататын алаңға дейін мәрмәрдан соқтырып болған соң, қалған қаржысын қайда қоярын білмей, аласұрып жүргендер үшін осындай «ақшаның айлалы саясаты» оңтайлы болмақ. Тіпті заң күшіне енгенше-ақ капиталын легализациялап алмасына күдігіңіз болмасын.

Тек осы әрекет алақандай бір топтың мүддесін қорғап қалу үшін де жасалып жатқан болар. Ірі банктер қаржылық-өнеркәсіптік топтардың иелігінде болғандықтан, «қайта қайтқан мал» жеке біреуге қызмет істей ме, әлде елді гүлдендіруге жұмсала ма? Немесе жарты жыл банкте жатып, әлдекімдер үшін айналысқа түскеннен гөрі, бірден өндіріске салынса, неден ұтыламыз? «Күріштің арқасында күрмек су ішетіннің» кебін кимесек болды. Сұрағы көп сан сауал елдің бәрін мазалайды.

Енді мазалайтын тағы бір сауал бар. Шетелдерге заңсыз жолмен миллиондаған доллар ақшасын шығарған әлдекімдер үшін кешірім жасалады. Ал бір сиыр немесе мың теңге ұрлап, ұсталғандар және сол үшін түрмеде отырғандарға кешірім жасала ма? Бұл – «если хотите, нравственный вопрос…».

Бақытгүл КӨПБАЙҚЫЗЫ,

«ДАТ» – «Сегодня – Бүгін» газеті,

қараша, 2000 жыл, № 2 (04)

Сегодня – Бүгін» НЕГЕ ЖАБЫЛДЫ?

Тоғыз түрлі нұсқасы шыққан «ДАТ»-тың жобасының бір газеті «Сегодня – Бүгін» небәрі сегіз нөмірі шыққан соң, биліктік соттың шешімімен жабылды. Сылтау – газеттің Ақпарат министрлігі берген куәлігі жалған болып шықты. Яғни, министрліктегі әлдекімдер «ДАТ» медиа-жобасының шығарушысы Ермұрат Бапимен астыртын ымыраласып, газетке жалған куәлік берген.

Жөн-ақ! Солай болды делік. Бірақ газеттің сол кездегі бас редакторы Нұрымжан Мауытов «жалған» газет шығарғаны үшін жауапқа тартылмады. Ең қызығы – сол «жалған» куәлікті пайдаланып, газет шығарған Ермұрат Бапидың «мошенник» екені дәлелденбеді және осы «алаяқтық» әрекеті үшін, заң бойынша оны сотқа тарту жөнінде жеке сот қаулысы шығарылмады.

Ал бәрінен де қызығы – сол «жалған» куәлікті, министрдің (Алтынбек Сәрсенбаев) қолы қойылған құжатты жасап берген министрліктің жауапты қызметкерін анықтап, оны қылмыстық жауапкершілікке тарту жөнінде ешқандай әрекет жасалмады. Яғни, билік «жалған куәлікті пайдаланды» деген желеумен газетті қайткенде де жабуға мүдделі болды. Ал оның себебі – сол жылдары бүкіл әлемді дүркіреткен атышулы «Қазақгейт» дүрмегін Қазақстан халқына жеткізбеу еді. «Сегодня – Бүгін» газеті – бұған дейін тағы да солақай соттың шешімімен жабылған «СолДАТ» газеті сияқты «Қазақгейттің» хронологиясын қазақстандықтарға жеткізіп тұрған жалғыз тәуелсіз басылым болды.

Кейінгі ұрпақ пен жас оқырманның есіне салсақ, әйгілі «Қазақгейт» ісіндегі басты фигурант Нұрсұлтан Назарбаев еді. АҚШ прокуратурасы қозғаған қылмыстық істе «КО-2» деген шифрмен белгіленген Қазақстан президенті американдық азамат Джеймс Гиффенге пара берді деген дерек басты желеу болды. Ал анығында – швейцариялық банктен табылған 98 миллион доллар Қазақстанның мұнай кенішін шетелдік компанияға сатқаны үшін Назарбаевқа берілген пара еді.

Тағы бір еске саларлық қызық жәйт – бұл 98 миллион доллар Қазақстаннан «қашқан» экс-премьер Әкежан Қажыгелдиннің «қылмысын» әшкерелеу әрекеті салдарынан анықталған еді. Нұрсұлтан Назарбаевтың тапсырмасымен қазақстандық прокуратура Қажыгелдин «ұрлаған» ақшаны анықтау жөнінде швейцариялық банктерге сұрау салып, экс-премьердің қылмысын ашуды мақсат еткен.

Швейцариялық прокурор Бернард Бертоссаның іздестіру нәтижесінде Қажыгелдиннің емес, Назарбаевтың пара ретінде америкалық компаниядан алып, шетелдік банкке тыққан «ұрлық ақшасы» ашылған. Ал бұл 98 миллионды арнайы есепшотқа салып, оның басқарушы операторы Джеймс Гиффен екені анықталған соң, АҚШ прокуратурасы өз азаматына қатысты қылмыстық іс қозғап, негізгі фигурант – Қазақстан президенті Нұрсұлтан Назарбаевты «КО-2» атауымен қылмысты қосаққа тартқан.

Кейіннен (2006–2008 жж.) Джеймс Гиффен АҚШ Орталық Барлау Басқармасының (ЦРУ) тапсырмасын орындаған астыртын агент болғанын жария етті. Мұнай кенін зерттеу және саудалау маманы ретінде Қазақстан президенті Назарбаевтың сеніміне кіріп, шпион ретінде «ЦРУ»-дың тапсырмасын орындағанын сот барысында мойындаған.

Қазақстан билігінің еріксіз келісімі арқылы және АҚШ сотының шешімімен Назарбаев ұрлаған 98 миллион доллар Қазақстанға қайтарылып, бұл қаржы қазақстандық балалардың мүддесіне пайдалану үшін, арнайы ашылған «Бота» қорына аударылды. АҚШ тарапының талабымен бұл қаражатты басқару және мақсатты пайдалану бағытында тәуелсіз комиссия құрылды.

Бірақ кейіннен шетелдік басылымдарда осы 98 миллионды игеру барысында бұл қаражатқа президенттің үлкен қызы Дариға Назарбаева «ауыз салды» деген дерек пайда болды. Дәйектілігі мен дүдамал долбары күні бүгінге дейін беймағлұм бұл ақпараттың оң-терісін анықтау – кейінгі қазақстандық ұрпақтың парызы болса керек. Бұл енді басқа әңгіменің тақырыбы.

Ермұрат БАПИ