• Батыл ойы бар, баянды сөзі бар қаламдас інім Марат Бәйділдаұлы Тоқашбаев осы гәзетте шыққан «Қонаев – татар» деудің түбі – шірік» (19.01.2023 ж.) деген шағын мақаласында Д.Қонаевтың тегі туралы нақты деректі бұрмалапты. Не үшін, кім үшін? Түсінбедім.

Турашылдығымен белгілі болған журналшы ағамыз, марқұм Мадат Аққозиннің естелік жазбаларынан мына үзіндіні ұсынайын:

«…Партияның көнекөз қызметкері Сатыпалды Тотанов «Өткен өмір өткелдері» деген кітабын шығарды. Кітап бірінші жақ – қатысушы және көзбен көруші тарапынан баяндалған әртүрлі деректерге толы. Деректер біреудің шамына тиер-тимесіне қарамастан, боямасыз, қаз-қалпында берілген.

Партиялық қызметтен зейнетке шыққаннан кейін Сатыпалды Тотановқа республика үкіметінің жанындағы Дін жөніндегі кеңесті басқару тапсырылған. Сол кеңестің Қарағанды облысы бойынша бөлімшесінің басшысы Қарағанды облыстық мемлекеттік мұрағатты басқарған кезінде Қонаевтың өз қолымен толтырылған анкетаны көріп қалғанын айтқан. Анкетада Дінмұхамед Қонаевтың ұлты татар деп көрсетілген… Анкетаның табылғанын сол уақытта Қарағанды облыстық партия комитетінің хатшысы болып қызмет ететін Нұрсұлтан Назарбаевқа айтқан. Нұрсұлтан Назарбаев ол құжатты екеуінен басқа ешкім білмейтіндей етіп тығып тастауды өтінген.

Одан соң заман өзгерді. Сатыпалды Тотанов Алматы қалалық ардагерлер кеңесінде жұмыс істеп жүрді. 1990 жылдың 20 сәуірінде Нұрсұлтан Назарбаев Лениннің 120 жылдығын қалай атап өту керектігін ақылдасу үшін, Алматының әр ауданынан 10 ардагерді өзіне шақырып алады.

Әртүрлі сұрақтарға, оның ішінде Дінмұхамед Қонаевқа қатыстыларына да жауап беріп отырған Назарбаев оған қатысты артық сөз айтпауды, тыныш дем алуына мүмкіндік беруді сұрады. Сатыпалды Тотановтың естелігі бойынша, сол жолы Назарбаев отырғандарға қарап, кішкене ойланып алып, күтпеген жерден: «Қонаев қазақ емес, партияға өту үшін өз қолымен толтырған анкетасында ұлтын татар деп көрсеткен» деп айтып салған».

Бұл деректерді жоққа шығаруға тырысушы қонаевшылдар көзі тірі Нұрсұлтан Назарбаевқа жүгінсін.

Қосымша айтарым: егер Д.Қонаевтың тегі қазақ болса, исі қазақтың мақтанышы екені мәлім тарихи тұлғаларымыз: Қаныш Сәтбаевты, Шафик Шокинді, Шахмардан Есеновті, Евней Бүкетовті, Өзбекәлі Жәнібековті, Әнуар Әлімжановты қудаламас еді.

Үлкен-кіші ағайындар, ақиқаттың табалдырық емесін ұмытпалық!

Ғаббас ҚАБЫШҰЛЫ

Серікболсын Әбділдин:

«Қонаев – татар» дегенді

ЮСУПОВ ШЫҒАРҒАН

• Қаңтар айы туса болды, осы «Фейсбукта» сүйегі де шіріп кеткен Қонаевпен, оның әруағымен алысу басталады. Неге? Қонаевты «рушыл болды», «жершіл болды» деседі. Десек те, өлген Қонаевты мың сілкілесек те, бірдеңе өзгере ме? 

Осы орайда марқұм Серікболсын Әбділдин ағамен Қонаев жайлы болған сұхбаттан үзінді салайын деп шештім. Қанша дегенмен, Серікболсын аға Қонаевтың көзін көрген, бірге қызметтес болған және тек шындықты айтып өткен асыл кісі еді ғой. Қонаевты Серікболсын ағаның көзімен танып көріңіздер.

– Кешегі күн – бүгінгі тарих, бүгінгі күн – ертеңгі тарих демекші, Серікболсын аға, сол өткен тарихқа кідіріс жасасақ… «Қонаевтың кезінде қазақ мектептері жабылып, Алматыда бір ғана қазақ мектебі болды. Және ол қазақтарды ауылға жіберіп, қой бақтырғысы келді», – деген сөздер бүгінде жиі айтылып жатады. Қонаевтың осы қазаққа «қастығы» қаншалықты рас?

– Қонаев та періште емес. Иә, оның тұсында Алматы тұрғындарының арасындағы қазақтардың үлес саны 12 пайызды ғана құрап, басқа ұлттардың көбейгені рас. Бірақ Қонаевтың ҚК ОК Бірінші хатшылығына келген 1959–1960 жылдары Қазақстандағы жалпы қазақтардың үлес салмағы 29-ақ пайызды ғана құраған еді. Енді өзіңіз ойлаңызшы, мұндай үлес салмақпен қазақ мектебін көбейту тұрмақ, ол кезде республиканы ұстап тұрудың өзі мүмкін емес (қазақтың жалпы саны бар болғаны 29%, ал астанасы – Алматыда 12-ақ пайыз) уақытта аз ғана қазаққа Қонаев қос-қос мектеп қайдан салдырсын?!

Дегенмен, Д.Қонаевтың кезінде ресми іс қағаздардың бәрі орыс тілінде жүргізілгенін (Кеңестік дәуір тұрмақ, бүгінгі егемендік кезеңде де бұл олқылық әлі де түзелген жоқ – С.Ә.), өзінің де орыс тілді болғаны рас. Бұл қазақ тілінің кемсітілуіне себеп болды. Мәдениетіміз өркендеуін – өркендегенімен, атақтарды көбіне орыс тілділер алды. Ғылым қарыштап дамығанымен, ол іс жүзінде орыс тілінің ғылымы болды. Осының салдарынан қазақша экономика ғылымы әлі күнге дейін жоқ.

Дегенмен, бұл жайт Қонаевтың еңбегін көмескілей алмайды. Оның тұсындағы халықтың жағдайын қазіргі кезбен еш салыстыруға болмайды. Сондықтан да қазақ елін Қонаев орыстандырды деу – дұрыс емес. Қазақ халқының мерейін өсірмеген – Кеңес үкіметі мен оның басында болған орыс саясаткерлері еді. Ол уақытта саясат солай болды. Қазақстандағы барлық жағдай Мәскеудің, яғни орыстың бақылауында болды.

– Яғни, Қонаев тек Мәскеу тапсырмасын орындап отырды дейсіз ғой?

– Оның ақылдылығы сол – екі жақты бірдей тізгіндеп, теңестіріп отыруы. Қонаев – Мәскеу саясаты мен өз саясатын мөлшерлеп, тең ұстанған басшы. Айтып өту керек – ол басқарған 25 жылдың ішінде Қазақстан байлығы жеті еседен артық өсті. Бұл – мақтан етерлік іс!

– Қазақтарды қалаға келтірмей, ауылға айдап салды деген сөз ше? 

– Бұл саясатты, экономиканы түсінбейтін адамдардың сандырағы. Олай деуімнің себебі: қазақтың жеріндей кең байтақ жерді ұстайтын саясат – қайта қонысты көбейту. Ауылды көтеру саясаты. Қазақтың іргесін қашан да ауыл құрайды! Қонаевтың заманында осы саясат жақсы үрдіс алды. Колхоз-совхоздарды нығайтты. Ол саясат өте дұрыс еді. Тіпті мына Қытайдың шекарасына дейін үй салып, қоныс тептіріп, совхоз ұйымдастырды. (…)

– Серікболсын аға, осы орайда тағы бір қызықты сәт – Д.Қонаевтың қазақ екеніне күмән келтіріп, «Қонаев – татар» дейтіндер де табылып жүр. Анығында Қонаевтың ұлты кім болған?

– «Қонаев – татар» дегенді кезінде И.Юсупов* шығарған (суретте – сол жақтан бірінші). Қонаев – қазақ болды. Қонаев өз заманының данышпаны, өте алғыр кісі болатын. Дегенмен ол кісіні де мінсіз болды деуге болмайды. Жоғарыда айттым ғой, Қонаев періште емес деп, оның да пендешілігі бар еді… 

Қонаевтың ең үлкен міні – сол заманның өзінде белең алған жүзге бөлінуі, рушылдығы еді. Димекеңнің Қазақстан аймақтарында кадрларды ауыстыру, жұмысқа тағайындау кезінде руына, жүзіне, туған жеріне қарай бөлетін астыртын, «кілем астындағы» өз саясаты, өз есебі бар-тын. Ашығын айтқанда, ол әсіресе орта жүз, арғындарды тәуір көрмеді.

– 1986 жылы ол кісіні орнынан алар уақытта саясатта нешетүрлі қитұрқы ойындар басталып кетіп еді. Қонаевты орнынан алғанда сіз қандай көзқараста болдыңыз? Қазақстанда болдыңыз ба?

– Мен ол кезде «Агропромда» министр болып істейтінмін. Осы жағдайлардың дәл ортасында болдым. Әділетті жолмен, жасы келген соң Қонаев өзі де кетуі керек еді. Сондай айқай-шуды ұйымдастырудың қажеті жоқ еді. Камалидденов Зақаш өз кітабында «Қонавтың орнына Назарбаев сайланғанда, «Желтоқсан дүмпуі» болмайтын еді» деп жазыпты. Осыдан-ақ біле беріңіз, кімнің – кім қолшоқпары болғанын.

Шиеленісіп тұрған сол бір жағдайларда Димекең айналасындағы адамдардың сөзін тыңдап, «кінәліге» бас салатын да мінезі болатын. Мен 1983 жылы қаңтардың басында Қазақстан Компартиясы ОК-тің саяси сабақтар жөніндегі жетекшісі Н.Назарбаевтың өтінішімен азық-түлік бағдарламасы жөнінде баяндама жасадым. Ол кезде ауыл шаруашылығы министрінің бірінші орынбасары болатынмын. Шыны керек, сөзімді халық қызыға тыңдады. Ертеңінде Қонаевтың мені іздеп жатқаны жайлы хабар алдым. Кабинетіме қоңырау түсті. Телефон тұтқасын көтергенім сол еді, Димекең: «Кеше лекцияңда құпия мәліметтерді жайып салғаның не?» – деп айқайлап қоя берді. Мен: «Менің айтқандарым – «Статистический сборник государств мира» деген кітаптағы мәліметтер, құпия ештеңе айтқан жоқпын», – деп едім, сөзімді тыңдамастан тұтқаны қоя салды.

Кейін оған мен жайлы жағымсыз әңгіме айтып барған адамның кім екенін білдім. Бүгінде ол – халық жақсы танитын, билік басында жүрген жан. Менің айтпағым – сол оқиға Қонаевтың менің ізіме түсуіне ілік болған жоқ, керісінше, бірнеше айдан кейін бұрынғы қызметімнен дәрежесі әлдеқайда жоғары министр қызметіне тағайындалдым. Димекең біреудің сөзіне еріп, істің байыбына бармастан ұрысқанымен, қолымнан іс келетінін біліп, әділеттілік танытты. Сол қасиетінің 

арқасында ол көп кадрларды дұрыс іріктей де білді. 

Тағы бір есімде ерекше сақталғаны, Димекең аудан, облыс басшыларының кемшіліктерін халық алдында беттеріне қатты басатын. Халықта түйткілді мәселелер орын алған жағдайларда оларды Қонаев оңтайлы шешетініне сенетін. 

Қысқасы, тазалықты ұстаным еткен биліктің халыққа қызмет етуіне Қонаевтың өзі басшылық жасады… 

Сұхбаттасқан – Ася Асеткина,

•  

• *Исмаил Абдурасулович Юсупов – Қазақстан Компартиясы Орталық комитетінің бірінші хатшысы (1962–1964 жж.).