Тоқаев халықтың «сенім мандатын» АЛА АЛДЫ МА?

• Жуы­қта осын­дай сұрақ­пен «Поли­тон» пікір­сай­ыс клу­бы видеосұх­бат өткіз­ген еді. Жур­на­лист-сая­сат­кер Ермұрат Бапи және жастар қозға­лы­сы­ның өкілі, сая­си бел­сен­ді Ару­жан Дүй­се­ба­е­ва қаты­сқан сол сұх­бат­тың газет­тік нұсқа­сын жари­я­лап отырмыз.

– Жал­пы, 20 қара­ша­да өткен кезек­тен тыс пре­зи­дент сай­ла­у­ы­на «ОБСЕ» бақы­ла­у­шы­ла­ры сая­си бәсе­ке­ле­стік, таң­дау болған жоқ деген баға бер­ді. Сіз­дер қалай ойлай­сыздар: пре­зи­дент Тоқа­ев халы­қтан сенім ман­да­тын алды ма?

Ермұрат Бапи: Қалай болған­да да, сай­лау өтті және өзің айтып оты­рған­дай, Тоқа­ев мыр­за, әрине, сенім ман­да­тын алды. Бірақ ресми мәлі­мет­те­гі­дей 81% деп айтуға кел­мес, деген­мен 60%-дың шама­сын­да халық дауыс берді.

Ал сай­лау қалай бол­ды және ОБСЕ-нің қоры­тын­ды есебін­де сая­си бәсе­кест­ік бол­ма­ды деген мәсе­ле, әрине, көпе-көр­неу жағ­дай, оны Қаза­қстан­да бесік­те­гі бала да біледі. Сай­ла­у­ға түсу­ге құқы мен мүм­кін­ді­гі, аза­мат­тық пәр­мені, ерік-жігері бар біраз үміт­кер­лер сай­ла­у­ға қаты­са алма­ды. Бұл біздің елде қалып­тасқан сай­лау заң­да­ры­ның кінәра­ты. Оны алдын ала өзгер­ту­ге билік­тің құлқы бол­ма­ды, себебі ескі Назар­ба­ев­тық жүй­е­мен сай­лау өткізу­ге құлы­қты болды.

Деген­мен, осы сай­ла­уда сая­си бәсе­ке­ле­стік бол­ма­ды деген мәсе­лені ОБСЕ сай­ла­у­ға дей­ін айтқан жағ­дай­да оның қан­дай да бір ықпа­лы болар ма еді? Ал билік­тің «өгізі» өзен­нен өтіп алған­нан кей­ін айты­лған сын-ескерт­пе қан­ша­лы­қты құн­ды бол­мақ? «Жау кет­кен соң, қылы­шы­ң­ды боққа шап­тың» кері болып шықты. «ОБСЕ» алдын ала, егер де сай­ла­у­ға «қуыр­шақ» кан­ди­дат­тар­ды жібе­ретін бол­саң­дар, онда біз мұны мой­ын­да­май­мыз деуі керек еді. Сон­ды­қтан бұл тұрғы­дағы сын-ескерт­пе кеш қалған­дай болды.

– Ару­жан, сіздің ойы­ңыз­ша біз мұны сай­лау дей ала­мыз ба?

Ару­жан Дүй­се­ба­е­ва: Мен мұны сай­лау деп айта алмай­мын. Лай­ы­қты кан­ди­дат­тар­дың бол­маға­нын қазақ елі ғана емес, бүкіл әлем көріп, біліп отыр­ды. Ал сай­ла­у­ға қаты­сқан кан­ди­дат­тар­дың бір­де-біре­уі пре­зи­дент болуға ұмтыл­ма­ды және сай­лау жары­сы­на түс­се де, жеңіс­ке деген күмәні көз­ге ұрып тұр­ды. Соған қарап-ақ Тоқа­ев­тың жеңіс­ке жететін дең­гейі анық бол­ды. Бірақ Ермұрат аға­ның елдің 60%-ы Тоқа­евқа дауыс бер­ді дегеніне мен сен­бей­мін. Бұл өзім­нің жеке пікірім, өйт­кені халық дауыс бер­ме­се де, оның орны­на билік «дауыс бер­ді». Мұның бәрі билік­тің қитұрқы­лы­ғы. «ОБСЕ»-нің айтқа­ны­на мен толы­қтай қосы­ла­мын. Ешқан­дай кан­ди­дат­тың пре­зи­дент сай­ла­у­ы­на лай­ы­қты бол­мауы, Тоқа­ев сай­ла­у­ға қаты­сты заң­ды өзгер­ту­ге құлы­қ­сыз бол­ды деген Ермұрат аға­ның пікірі тура айты­лып отыр.

Тоқа­ев­тың мақ­са­ты – өзінің билі­гін сақтап қалу ғана. Халық оған сен­бей­ді, үмітін ақта­ма­ды. Себебі біз Қаңтар­ды, 4 жасар Айкөр­кем­ді, 12 жасар Айсұл­тан­ды ұмыт­па­уы­мыз керек. Қан­ша­ма адам мына билік­тің кесірі­нен жазы­қ­сыз құр­бан бол­ды және қан­ша­ма­сы жазы­қ­сыз түр­ме­де отыр. Сөй­те тұра, билік кезек­тен тыс сай­лау өткізіп, халы­қтың дауы­сы­на үміт­те­ну – барып тұрған бас­сыздық, ақы­мақтық деп білем. Жал­пы билік бұл сай­ла­уды ойын алаңы­на айналдырды.

– Билік қазір Тоқа­евқа халы­қтың 81%-ы дауыс бер­ді, пре­зи­дент халы­қтың сенім ман­да­ты­на ие бол­ды деп отыр. Сіздің ойы­ңыз­ша, Тоқа­ев қан­ша пай­ыз дауыс алды деп ойлай­сыз, Аружан?

– Біз 20 қара­ша күні алаңға шықтық. «Жаңа Қаза­қстан» құра­мыз деген билік­тің сөзі өтірік екенін біз алаңға шыққан­да көр­дік. Біз сөй­леп те үлгер­ген жоқ­пыз, әкім­дік­тің қыз­мет­кер­лері бізді тың­да­уға құлы­қ­сыз бол­ды. Алаңға шығып тұрған әйел­дер­ден қоры­ққан билік халы­қтың сені­мін, дауы­сын ала ала­ды деп айта алмай­мын. Мәсе­лен, бізді поли­ция ұстап алып кет­кен әле­умет­тік желі­де­гі виде­о­лар­ды 5 млн адам көр­ген. Сон­дағы пікір­лер­дің 98%-ы мына билік­ті жаман­даған. Тоқа­ев бұл билік­ке лай­ы­қ­сыз, басқа­ра алмай­ды деп ашық пікір жазған­дар да бар. Халық Тоқа­ев­ты тек билік­те қалып, Назар­ба­ев­тың жүй­есін әрі қарай жалға­сты­ру­ды ойлай­тын кан­ди­дат ретін­де ғана бағалаған.

Ал Тоқа­ев­тың халық сені­мін ақтай­мын, үмітін жалға­сты­ра­мын деуі мүм­кін емес. Себебі өзінің билі­гін сақтап қалу мақ­са­ты өзге елге көрініп, ойда тұра­ды. Ал ойда тұр­са, Тоқа­ев­тың ел үмітін ақта­уы мүм­кін емес. Қаңтарға бай­ла­ны­сты айта бер­гің келеді. Неге? Себебі басты кінәлі Назар­ба­ев бол­са, ол бостан­ды­қта тай­раң­дап жүріп, сай­ла­у­ға барып дауыс бер­гені – оған сон­дай мүм­кін­дік жасаған Тоқа­ев және «Жаңа Қаза­қстан». Ескі билік­тің жаңа Қаза­қстанға еш қаты­сы жоқ деп жатыр ғой. Бірақ сөзі мен ісі сәй­кес кел­мей­тін Тоқа­евқа халық бәрібір сен­бей­ді. Мыса­лы, Қаңтар кезін­де өліп кет­кен құр­бан­дар­ды тер­ро­рист деп, олар­дың үсті­нен қыл­мыстық іс қозғап, туы­сқан­да­ры жылап, қан­ша рет Аста­наға бар­ды, Алма­ты­да қан­ша пресс-кон­фе­рен­ция өткізіп, өздерінің нара­зы­лы­қта­рын біл­діріп жатыр, оны ескеріп жатқан билік бар ма?

Ал халы­қтың үмітін ақта­уды ойлаған Тоқа­ев бол­са, қыз­метін алды­мен қара­пай­ым халы­қтың сөзін есту­ден бастау керек еді. Сая­си бағ­дар­ла­ма­сын, сая­си рефор­ма­ны халы­қ­пен бірі­гіп жаса­са, бір жөн. Өкініш­ке орай, әлі күн­ге дей­ін ауыз тол­ты­рып айтар бір істің атқа­ры­лға­нын көр­ген жоқпын.

– Ермұрат аға, Тоқа­ев қан­ша пай­ыз дауыс алды деп ойлайсыз?

– Негізін­де, «халы­қтың сенім ман­да­ты­на» келетін бол­сақ, бұл, әрине, Қаңтар қан­тө­гісі­нен кей­ін туған про­бле­ма­ти­ка­ның сал­да­ры деп ойлай­мын. Әрине, Қаңтар­да қаза тапқан, аты­лған 340 адам­ның қаза­сы алдын­да «сенім ман­да­тын алу» – ол енді қан­ша­лы­қты ада­ми ар-ождан­ның мөл­шері­мен өлше­нетінін айту өте қиын.

Оның үстіне «ескер­тус­із оқ ату» деген бұй­ры­қтың берілуі – жаңа сенім ман­да­тын қажет­сі­ну мұқтаж­ды­ғы­нан туған мәсе­ле деп ойлай­мын. Қаңтар оқиға­сы­на ресми және мем­ле­кет­тік тұрғы­да баға беру­ге алдағы 7 жыл­да билік­тің құлқы бол­май­ды. Сон­ды­қтан ол баға­ны беру – келе­шек­тің үлесін­де­гі мін­дет, парыз деп ойлаймын.

Ал Тоқа­ев мыр­за қан­ша пай­ыз дауыс алды деген­ге кел­сек, әрине, Тоқа­ев мыр­за­ның қыр­күй­ек­тен бер­гі сай­ла­у­ал­ды жасаған әле­умет­тік-тұр­мыстық тұрғы­дағы өзгерістері қара­пай­ым халық ара­сын­да біраз қол­дау туды­рға­нын мой­ын­дау керек. Әйел­дер­дің зей­не­тақы жасы­ның төмен­де­уі, орта жалақы­ны көте­руі, біраз заң­дарға сәл-пәл өзгеріс енгі­зуі – мұның бәрін қара­пай­ым жұрт өзінің қал­та­сы­мен, әле­умет­тік жағ­дай­ы­мен есеп­тей­ді. Сон­ды­қтан бұл жеңіл­дік­тер сон­ша­лы­қты кере­мет болып көрін­бе­се де, қатар­дағы халы­ққа сең қозғалған­дай әсер етті. Бұл енді әле­умет­тік әлпет­те­гі жеңіл­дік­тің иша­ра­сы болған­ды­қтан, халы­қтың ара­сын­да, әсіре­се бюд­жет­тік меке­ме­лер­де – мұғалім­дер, дәрі­гер­лер және нақты жағ­дай­дағы ақпа­ратқа кен­де қара­пай­ым халық ара­сын­да қол­дау болға­нын мой­ын­дау керек.

Менің ойым­ша, 60%-дың шама­сын­да қол­дау бол­ды. Осы­ның өзі пре­зи­дент­тің леги­тим­ді­гі үшін дауы­сты қосып жаз­бай-ақ жет­кілік­ті еді. Қалай болған­да да, біз­де қазір пре­зи­дент Тоқа­ев­тың леги­тим­ді­гі сол 60%-дың төңіре­гін­де. Қаза­қстан­да 12 млн сай­ла­у­шы бар дей­тін бол­сақ, соның жоқ деген­де 5 мил­ли­о­ны дауыс бер­ген жоқ неме­се жал­пы жиын­ның 12%-ы қуыр­шақ кан­ди­дат­тарға бер­ді, ресми тұрғы­да 7%-ы қар­сы бол­ды. Сон­ды­қтан Тоқа­ев мыр­за­ның алдағы 7 жылға созы­ла­тын құзыр­лық леги­тим­ді­гі – әлі де про­бле­ма туды­ра­тын мәсе­ле. Оны әрі қарай күшей­ту үшін, билік тара­пы­нан көп­те­ген жұмыстар жаса­луы керек, оның алғы шар­ты – қоғам­дағы сая­си өзгерістер деп ойлай­мын. Егер де елде өзгерістер­дің нақты жүзе­ге асуы осы сай­ла­удан кей­ін қолға алы­нып, жүзе­ге аса бастай­тын бол­са, әрине, онда леги­тим­дік­ті сақта­уға бола­ды. Бұл 7 жылға созы­ла ма, жоқ әлде Тоқа­ев мыр­за­ның сөз жүзін­де айты­лып жатқан өзгерістері 2–3 жыл­мен түгесі­ле ме – ол енді бола­шақтың еншісін­де. Сон­ды­қтан сай­ла­удағы дауыс беру про­цен­ті – бір көр­сет­кіш, ал сенім ман­да­тын нақты сая­си істер­мен, өзгеріс, рефор­ма­лар­мен жалға­сты­ру, оны дәй­ек­ті ету – ол екін­ші көр­сет­кіш. Сон­ды­қтан, менің­ше, Тоқа­ев мыр­за­ның пре­зи­дент­тік пәр­мені, билік құзы­ры осы сай­ла­удан кей­ін­гі өзінің сая­си іс-әре­кет­теріне, сая­си баста­ма­ла­ры­ның жүзе­ге асуы­на және оның жар­ты­кеш болып қал­мауы­на байланысты.

– Осы жолы сай­ла­у­ға қар­сы болған­дар нелік­тен алаңға шық­па­ды деп ойлай­сыз? Бұл Қаңтар­дан кей­ін­гі үрей ме, жоқ әлде Тоқа­ев­ты шыны­мен де халық қол­дап отыр ма?

Ермұрат Бапи: Бұл сай­ла­уда халы­қтың ерік-жігеріне қам­шы баса­тын интри­га болған жоқ қой. Тоқа­ев мыр­за­ға бала­ма кан­ди­дат бол­маған­нан кей­ін, бұл сай­ла­у­ға халы­қтың қызы­ғу­шы­лы­ғы да болған жоқ. Халық өзінің ерік-жігерін біл­діру­ге, қоғам тара­пы­нан ұсы­ны­лған кан­ди­дат бол­мауы, әлбет­те, сай­ла­у­ға деген ынта-ықы­ла­сты жоқ қылды.

Екін­ші­ден, Қаңтар­дағы қырғын­ның зардабы болуы мүм­кін. Бірақ халық сол Қаңтар­дан кей­ін кеже­гесі кері тар­тып, сая­си жігері басыл­ды деп ойла­май­мын. Қаңтар қырғы­ны және одан кей­ін­гі зор­лық-зомбы­лық көр­се­ту, азаптау – соның бәрі халы­қтың ашу-ыза­сын одан әрі өршітті.

– Сон­да про­те­стік элек­то­рат­ты ертіп алып кететін сая­си күш болған жоқ дей­сіз бе?

– Сая­си күш сай­ла­удың алдын­да бол­ды, бірақ біра­уы­зды­лық таны­та алма­ды… Пре­зи­дент­тік сай­ла­уда қоғам тара­пы­нан бала­ма кан­ди­дат­тың бол­мауы бізді осын­дай ұят­ты, сорақы жағ­дай­ға тап қыл­ды. Мұны енді жасы­руға болмайды.

– Ару­жан, сіздің ойы­ңыз ше?

– Ермұрат аға­ның пікіріне қосы­ла­мын, пре­зи­дент­ке лай­ы­қты үміт­кер болған жоқ. Оның үстіне «қуыр­шақтар» рөлін­де жүр­ген кан­ди­дат­тар үшін халық алаңға шық­пай­ты­ны бел­гілі еді. Мұх­тар Әбі­ля­зов митин­гі­ге шақыр­ды, бірақ бел­сен­ділер­дің үйлерін поли­ци­я­лар аңдып тұрды…

Халық билік­ке сенім­сіз, дауыс ұрла­на­ды, алаңға шық­са, қамап тастай­ды, осы­ның бәрі қорқы­ныш туды­руы мүм­кін. Қаңтар оқиға­сы да билік­тің қан­ша­лы­қты жауыз екенін көр­сет­ті. Бірақ билік қор­лық-зор­лы­қ­пен елдің еңсесін баса алмай­ты­нын түсін­ді, халық бірі­гіп көтеріл­се, ешкім қар­сы тұра алма­сы белгілі.

– Жал­пы, Қасым-Жомарт Тоқа­ев­ты осы сай­ла­удан кей­ін авто­ри­тар­лық елдер­дің бас­шы­ла­ры құт­ты­қта­ды, бірақ Батыс елдері, дамы­ған демо­кра­ти­я­лық мем­ле­кет­тер­дің бір­де-біре­уі әзір­ге құт­ты­қтаған жоқ. Бұл ненің көрінісі, Аружан?

– Батыс елдері біз­де­гі сай­ла­у­ға бай­ла­ны­сты махи­на­ци­я­ны өте жақ­сы біледі. Олар сай­лау әділ еме­сті­гін біліп, көріп отыр. Қаза­қстан­дағы сай­ла­у­ға «нашар» және «өте нашар» деген баға­сын бер­ді. Тоқа­ев­ты өзі сияқты дик­та­тор­лар басқарған елдер пре­зи­дент­терінің құт­ты­қта­уы – дик­та­тор­лар­дың бірін-бірі қол­да­уы, жақта­уы деп білемін.

– Ермұрат аға, сіздің ойы­ңыз­ша, Тоқа­ев­тың дик­та­тор­лар клу­бы­на ресми кіруінің көрінісі ме, Батыс елдері неге құттықтамады?

– Бұл біз айтып кет­кен заң талап­та­ры­на тіке­лей бай­ла­ны­сты жағ­да­ят. Орта Азия авто­ри­тар­лық елдерінің бас­шы­ла­ры, одан кей­ін Путин­нің құт­ты­қта­уы – бұл Жаңа Қаза­қстан құру­ды ойла­сты­рған, Әділет­ті Қаза­қстан орна­ту­ды мақ­сат тұтқан ада­мға тұтқа бола алмай­тын қол­дау. Олар­дың құт­ты­қта­уы Тоқа­ев мыр­за­ға леги­тим­дік қауқар береді деп айта алмаймын.

20 қара­ша­дан кей­ін 21‑і туа­ты­нын, әрі қарай не істеу керекті­гін билік білуі керек еді ғой. Қыр­күй­ек жол­да­уын­да айтып кет­кенін­дей, баста­ма­ла­рын жүзе­ге асы­ру үшін, әрине, Тоқа­ев мыр­за­ның леги­тим­дік құзыр­лы­ғы заң­ды негіз­де болуы керек еді. Сай­лау өтті деп, халық беретін құзы­рет­ті сай­ла­у­мен ғана заң­да­сты­рып қоюға болмайды.

– Қазір сон­да Батыс елдері Тоқа­ев­ты леги­тим­ді пре­зи­дент деп мой­ын­да­май ма?

– Үнде­мей, құт­ты­қта­май қою­дың өзі – бір баға ғой. Деген­мен Қаза­қстан­ның қаз­ба бай­лы­ғы­на әлем­нің көп­те­ген елдері эко­но­ми­ка­лық тұрғы­дан мүд­делі болып тұрған­ды­қтан, мыса­лы, біз­де Аме­ри­ка­ның бір­не­ше ком­па­ни­я­сы мұнай өндіріп жатқан­ды­қтан, олар бір­ден ат құй­ры­ғын кесе алмай­ды. Оның бәрі халы­қа­ра­лық келісім­шар­ттар­мен бел­гі­лен­ген нор­ма, оны бір­ден бұза алмайды.

Осы тұрғы­дан кел­ген­де, Батыс жақтың үнсізді­гінің өзі сай­ла­у­ға беріл­ген үлкен баға деп білем. Енді осы сай­ла­удың кінәра­ты халы­қа­ра­лық дең­гей­де Тоқа­ев мыр­за­ның алды­нан шыға­ды да оты­ра­ды. Демо­кра­ти­я­лық елдер­дің бас­шы­ла­ры­мен болған кез­де­су­лер­де, ресми сапар­лар­да біз­ге үне­мі ескер­тіліп оты­ра­ды, сол елдің бас­пасөзі жиі қай­та­лап, бұл халы­қтың жадын­да тұрады.

Біз­де «үміт­сіз – шай­тан» деген сөз бар ғой, эмо­ци­яға беріліп, Тоқа­ев­тың қолы­нан ештеңе кел­мей­ді, біт­ті, құры­ды деп бай­ба­лам салу­дан біз ештеңе ұта алмай­мыз. Біз­де нара­зы­лы­ққа толы алаң жоқ, не алаңға шыға­тын халық жоқ жағ­дай­да елді өзгер­тер­лік басқа қан­дай мүм­кін­ді­гі­міз бар? Біз­де енді тек қана жаңа­дан сай­ла­на­тын пар­ла­мент арқы­лы Ақор­да­дан, Тоқа­ев мыр­за­дан өзгерістер­ді жүзе­ге асы­ру­ды талап ету­ден басқа құрал жоқ. Ондай талап­тың өзін де жал­пы­ха­лы­қтық нара­зы­лық арқы­лы ғана жүзе­ге асы­руға бола­ды. Бірақ 500‑1000 адам ғана жина­ла­тын митин­гілер­мен билік­тің мой­нын бұр­ды­ру мүм­кін емес.

Менің­ше, сай­ла­удан кей­ін­гі жағ­дай­да билік өз тара­пы­нан қоға­мға деген көзқа­ра­сын қай­та жүк­те­уі, «пере­за­груз­ка» жаса­уы керек деп ойлай­мын. Сол сияқты сай­ла­удан кей­ін қалып­тасқан жағ­дай­ға қарап, аза­мат­тық қоғам мен демо­кра­ти­я­лық оппо­зи­ция да алдағы жұмысы­на, стра­те­ги­я­лық мақ­сат-мүд­де­леріне бай­ла­ны­сты бір сіл­кініс жасап алуы керек. Тір­шілік, өмір жалға­сып жатыр, бір сай­ла­у­мен бәрі біт­ті деу­ге бол­май­ды. Менің­ше, демо­кра­ти­я­лық оппо­зи­ция мен аза­мат­тық қоғам бір­лесіп, өз тара­пы­нан алдағы қыз­метіне бай­ла­ны­сты жаңа бір бағыт-бағ­дар жаса­уы керек деп ойлаймын.

Билік тара­пы­нан да өзінің леги­тим­ді­гін, Тоқа­ев мыр­за­ның құзы­реті заң­ды деген тұрғы­да бір жетістік­тер­ге жету қажет бол­са, ол да билік пен қоғам­ның қарым-қаты­на­сы­на еле­улі өзгерістер жаса­уы тиіс. Сон­да ғана құт­ты­қта­май қой­ған Батыс елдерінің бас­шы­ла­ры Тоқа­ев мыр­за­ның леги­тим­ді­гін ептеп мой­ын­дай бастайды.

Әлем­дік сая­сат тарихын­да нешетүр­лі жағ­да­я­тар бол­ды ғой. Мәсе­лен, билік басы­на тіке­лей әске­ри төң­керіспен кел­ген тұлға­лар өз елін­де рефор­ма жасап кет­кен кез­дер бол­ды. Син­га­пур­дың бас­шы­сы Ли Куан Ю қан­ша­ма дик­та­тор болға­ны­мен, өз елін даму­дың дұрыс жолы­на салып кет­ті. Бүгін­де Син­га­пур – әлем­де­гі ең дамы­ған алды­ңғы қатар­лы елдер­дің бірі.

Сон­ды­қтан Тоқа­ев мыр­за­ның пре­зи­дент­тік леги­тим­ді­гіне сырт­тан тон кесіп-піше бер­мей, біздің қоғам да «демо­кра­ти­я­ның бала­лық ауруы­нан» шығуы керек. Біз 30 жыл­да Назар­ба­ев­тық режим­нің кей­пін көр­дік, енді алдағы уақыт­та үлкен аза­мат­тық пай­ым­мен, ақыл-сан­амен билік те, қоғам да әділет­ті Қаза­қстан­ның сара жолын ойла­сты­руы керек. Сон­да Тоқа­ев­ты да, Қаза­қстан­ды да әлем мой­ын­дай­тын бола­ды. Бұл, әрине, оңай іс емес, бірақ бұл – қоғам мен билік­тің алдын­да тұрған үлкен міндет.

– Пар­ла­мент сай­ла­уы келе жатыр. Енді не істеу керек? Аза­мат­тық қоғам өзінің так­ти­ка­сын өзгер­туі керек пе?

Ару­жан Дүй­се­ба­е­ва: Мен так­ти­ка­ны өзгер­ту керек деп айта алмай­мын. Пар­ла­мент сай­ла­уы ескі сары­н­мен өтетін бол­са, онда біздің таң­да­уы­мыз бақы­лау емес, бой­кот бола­ды. Үйде оты­рып, ком­мен­та­рий арқы­лы ой біл­ді­ру емес, алаңға шыға­мыз. Пар­ла­мент сай­ла­уы өте­ді деген­ше, біз­де Демо­кра­ти­я­лық пар­тия баста­ма­шыл тобы­ның заң­ды түр­де көтерілісін бәрі­міз қол­дай­тын боламыз.

Әрине, пар­ти­яға бай­ла­ны­сты заң тезірек қабыл­дан­бай, тағы да «Ама­нат» пар­ти­я­сы­ның «қуыр­шақта­ры» пар­ла­мент­ке сай­ла­на­тын бол­са, онда біздің нақты тала­бы­мыз – тағы да алаң, өзі­міздің ұста­ны­мы­м­ы­зды митинг арқы­лы айта­мыз, өз тала­бы­мы­зды ашық жари­я­лай­тын боламыз.

– Билік пар­ти­я­лар­ды тір­кей­ді, можа­ри­тар­лық округ­тер­ден тәу­ел­сіз депу­тат­тар сай­ла­на­ды деп ойлай­сыз ба, оның ныша­ны сезі­ле ме?

– Халық талап ететін бол­са, біз де және сыр­тқы күш­тер де – «ОБСЕ» бар, БҰҰ бар, бәрі бірі­гіп талап ететін бол­са, онда мүм­кін. Егер олар­дан, біз­ден еш әре­кет бол­ма­са, әрине, билік өз дегенін жасай береді. Біздің Демо­кра­ти­я­лық пар­ти­я­ны тір­кей­ді деп нық сенім­мен айту қиын, тір­ке­уі де мүмкін.

– Ермұрат аға, сіздің ойы­ңыз­ша, жаңа пар­ти­я­лар тір­ке­луі мүм­кін бе, мыса­лы, мажо­ри­тар­лық сай­ла­удың мүм­кін­ді­гі қан­дай болмақ?

– Менің ойым­ша, қоғам­ның қыз­метін­де­гі жаңа екпін, жаңа дина­ми­ка енді туа­ды деп ойлай­мын. Мыса­лы, айта­лық, осы Ару­жан­ның, оның әріп­те­стерінің, жастар­дың елде­гі нара­зы­лық қозға­лы­сы­на келуі және бло­гер­лер­дің билік­ке қар­сы нешетүр­лі сөз айтып жүруі – бұл елде қалып­тасқан сая­си жылы­мы­қтың әсері деп қабыл­дау керек.

Назар­ба­ев­тың кезін­де оны кім «қані­шер» деп бетіне айт­ты? Ешкім айта алған жоқ. Кәрі­шал Аса­но­втың «ПТУш­ник пла­не­тар­но­го мас­шта­ба» деген мақа­ла­сын жари­я­лаға­ным үшін менің өзім­ді 3 жылға шар­тты түр­де сот­та­ды, 5 жылға жур­на­ли­стік кәсібім­нен айыр­ды. «Қані­шер» деген­ге қараған­да, «ПТУш­ник» деген әлдеқай­да жеңіл сөз. Оның ПТУ-дан басқа білі­мі жоқ еді. Ал бүгін­гі жастар Тоқа­евқа қар­сы не айт­пай жатыр?

Сон­ды­қтан біз елде енді жүре бастаған өзгерістер­ге ықпал ететін­дей өзі­міздің аза­мат­тық ерік-жігері­мізді еркін таны­ту мүм­кін­ді­гіне ие бол­дық. Алаңға небәрі 1000 адам шыға­рып, талап қою­дан ештеңе өнбей­ді. Мен өзім 25 жыл­да «ДАТ» газетін шығарған­нан басқа елді өзгер­тіп тастар­лы­қтай нәти­же­ге жет­кен жоқ­пын, қоғам­да да еш өзгеріс бол­ма­ды. Соңғы үш жыл­да аздап бол­са да, өзгерістің иша­ра­сы сезіліп жатыр.

Алаң­да ондаған мың адам бір­не­ше күн тұрып, билік­ке талап қоя алмаған жағ­дай­да тағы да біз қан­дай әре­кет­ке баруы­мыз керек? Тағы 25 жыл «баяғы жар­таспен» жүре бер­гім кел­мей­ді, оған ғұмы­рым да жет­пес. Мен елде­гі өзгерістер­ді көр­гім келеді.

Ал ондай өзгерісті алаң арқы­лы жасай­тын қоғам біз­де әлі жоқ. Біз­ге, про­те­стік қозға­лы­сқа орта биз­нес, бур­жу­а­зия кел­ген жоқ. Ал қолын­да қар­жы­сы, ресур­сы жоқ қара­пай­ым халық енді­гі жер­де ашуын қалай біл­діріп, билік­ті қалай төң­керіп тастай ала­ды? Қаңтар оқиға­сы газ мәсе­лесі­нен шықты, енді сон­дай дәре­же­де­гі көтеріліс­ке халық шыға ма, жоқ па – тағы белгісіз.

– Қаңтар­да шыққан халы­ққа билік ие бола алма­ды ғой. Алаңға шама­мен 20 мың­нан астам халық жинал­ды ғой деймін?

– Ол кез­де Алма­ты­да алаңға 50 мың­дай халық шықты. Бірақ оны басқа­ра­тын, оған ие бола­тын оппо­зи­ция бол­ма­ды. Қолын­да дұрыс мик­ро­фо­ны жоқ оппо­зи­ция қалың нөпір­ді қалай басқа­ра­ды? Оның үстіне біз­де жүй­елі оппо­зи­ция тағы жоқ. Нара­зы­лық таны­тқан жеке-жеке топ­тар, Ару­жан­дар жүр­ген демо­кра­ти­я­лық пар­тия, «Оян, Қаза­қстан!», Аста­на­да бір-екі ұйым бар, бірақ олар­дың бәрі бір мақ­сат жолы­на бірік­кен жүй­елі ұйым емес. Жүй­елі оппо­зи­ция деп үлкен иде­я­лар төңіре­гін­де топ­та­са­тын, ауы­з­бір­лі­гі бола­тын және қоғам­ды сол иде­я­ларға бастай ала­тын оппо­зи­ци­я­ны айта­ды. Ал әр жер­де, үйін­де оты­рып, нара­зы­лы­ғын желі арқы­лы айта­тын оппо­зи­ция жетіп арты­ла­ды. Бірақ оның не нәти­же­сі, не пай­да­сы бар?

Қазір біз­де сая­си өзгерістер­дің алға­шқы екпіні енді баста­лып жатыр, сон­ды­қтан алдағы пар­ла­мент­тік сай­ла­у­ға бар күші­мізді салуы­мыз керек. Қоғам­дағы жаңа сая­си күш­тер – тір­кел­гені бар, тір­кел­ме­гені бар, қазір осы мүм­кін­дік­ті пай­да­лан­ба­сақ, біз шынын­да да тағы 25 жыл отырамыз.

Не істеу керек? Осы сұрақ тұрғы­сы­нан әсіре­се демо­кра­ти­я­лық қауым­да­стық ойла­на­тын мәсе­ле көп. Біз өз дәр­мен­сізді­гі­мізді билік­ке жауып, оты­ра бер­мей, өз тара­пы­мы­здан өз кінә­мізді мой­ын­да­ма­сақ, өзі­міздің орта­мы­зда мәмі­ле тап­па­сақ, «бас-басы­мы­зға би болған өңкей қиқым» боп жүре бер­сек, одан қан­дай нәти­же шығуы мүмкін?

Мыса­лы, кеше Демо­кра­ти­я­лық пар­ти­я­ның 5–6 қызын апа­рып қамаған­да, мына жақтан олар­ды қорғап, оппо­зи­ция шығуы керек еді ғой. «Мына­уың не?» деп, билік­тен табан­дап сұрай­тын бір ұйым болған жоқ. Бұл демо­кра­ти­я­лық қоғам­дағы үлкен мәсе­ле, оны мой­ын­дау керек. Қалай жұмыс істей­міз, қалай стра­те­ги­я­ны өзгертеміз?

Алдағы келе жатқан пар­ла­мент­тік сай­ла­у­ға қалай да ара­ла­суы­мыз керек, шалқа­мы­здан жатып, мынау заң­сыз, пре­зи­дент леги­тим­ді емес деген­нен түк шық­пай­ды. Одан тек билік­тің аты оза­ды. Осы тұрғы­да ойла­на­тын мәсе­ле­лер көп.

Енді пар­ла­мент сай­ла­у­ы­ның қар­саңын­да билік пар­ти­я­лар­ды топыр­ла­тып тір­кей­ді деп ойла­май­мын. Көп бол­са, екі-үш пар­тия тір­ке­летін шығар және Ақор­даға мүд­делі 5–6 пар­ти­я­сы бар, билік­ке сол жетеді.

Мәсе­лен, Демо­кра­ти­я­лық пар­ти­я­ны тір­кей­тін бол­са, мыса­лы, Тоқа­евқа оның қан­дай пай­да­сы бар? «Екі күн­нің бірін­де сынап жат­са, ол біз­ге не үшін керек?» – билік­тің түсіні­гі осын­дай. Біздің, әрине, құқы­ғы­мыз бар, пар­ти­я­лар демо­кра­ти­я­лық жол­мен тір­келіп, сай­ла­у­ға түсуі­міз керек деп талап етуі­міз керек.

Бірақ ара-тұра билік­тің біз­ге қаты­сты көзқа­ра­сын да ойла­у­ы­мыз керек қой. Билік­те оты­рған­дар мен Тоқа­ев­тың маңай­ын­да жүр­ген­дер­ге қоғам­да ради­кал­ды өзгерістер ұра­нын көтер­ген пар­ти­я­лар қажет пе? Біз билік­тің осын­дай логи­ка­сын да ойла­нуы­мыз керек.

Біз қан­дай стра­те­ги­яға көше­міз, қоғам­ды тұта­стай бір пар­ти­яға бірік­тіре­міз бе? Осы тұрғы­да өзі­міздің аза­мат­тық пары­зы­мы­зды түсі­нуі­міз керек. Жеке-жеке пар­тия болып, әркім өзінің пар­ти­я­лық пәтерін­де жүре бер­сек, ештеңе өнді­ре алмаймыз.

• Жур­на­лист Есдәу­лет Қызыр­бекұ­лы жүр­гіз­ген видеосұх­бат­тың мәтінін ықшам­дап дай­ын­даған Айсұ­лу ОСПАН – «D»