20 қараша күні өткен кезектен тыс президенттік сайлауға қатысты мемлекеттік ақпарат құралдары «сайлау әділ, таза өтті, Тоқаев үлкен басымдықпен жеңіске жетті» деген сыңайда бір-бірімен жарыса шулап жатыр. Ал әлеуметтік желілер керісінше, сайлау барысында көптеген заңбұзушылықтар орын алды деген фото-видео мен жазбаға толы. Шындық қашан да қақ ортада деген ұстанымды желеу етіп, сайлауға бақылау жүргізген «Тәуелсіз бақылаушылар қоғамдық бірлестігінің» кеңсесіне ат басын бұрып, елге танымал болған аталмыш ұйым жетекшісі Арайлым Назармен сұхбаттасып қайттық.
– Арайлым, сұхбатымызды күні кеше өткен, сіз бақылау жүргізген президенттік сайлаудан бастасақ. Сайлау процесі мен нәтижесіне көңіліңіз толды ма, жалпы бақылау қалай өтті?
– Көңілім толған жоқ. Өйткені осы күні ресми жарияланған 28%-бен (Алматы қаласының сайлауға қатысу көрсеткіші) келісе алмаймыз. Себебі біз жүргізген балама есеп нәтижесі бойынша, сайлауға қатысу көрсеткіші 18%-ды құрады. Бұған қоса, көптеген бақылау учаскелерінде тәуелсіз бақылаушыларды бюллетень санағына жолатпай қойды. Санақ көп жерде ашық болмады. Біздің бақылаушыларды сайлау учаскесінен шығарып жіберу үшін, нешетүрлі провокациялар жасалды. Көптеген учаскелерден қорытынды хаттамаларды ала алмадық. Себебі дауысты ұрлау – осы хаттама толтыру кезінде жасалады.
Тіпті хаттаманы алғанның өзінде көптеген хаттамалардағы көрсеткіш бақылаушылардың санағынан ең кемі 100-ден артық болды. Кей учаскелерде бұл сан 400-ге жетті.
– Сонда Алматы қаласы сайлау комиссиясының жариялаған мәліметтері бақылаушылардың санағынан кем дегенде 10% артық болғаны ма?
– Иә, сайлау комиссиялары қатысу нәтижесін барынша үлкейтуге тырысты. Дегенмен, өте көпке бара алмады. Өйткені өтіріктері ашылып қалар еді. Мысалы, учаскеге келген 300 адамның үстіне 1000 адамды қосу – мүмкін емес. Мен біздің бақылаушылар отырған учаскені айтып отырмын. Тәуелсіз бақылаушылар жоқ жерде білгенін жасайды. Оны талай көрдік.
– Осы жолғы сайлауда қанша сайлау учаскелерін қамтыдыңыздар?
– Наурызбай ауданын толықтай және Жетісу ауданын жартылай жаптық. Осының өзі өзге аудандарды біз жасаған санақтан қатты асырмауға мәжбүрледі. Мысалы, санақ біткен соң, Алатау ауданының аудандық сайлау комиссиясына барып хаттама алдық. Онда сайлауға қатысу нәтижесі 26% болды. Сондықтан өзге аудандардың нәтижесі бақылаушылардың санағынан көп асқан жоқ. Бұл да бақылаушылардың жұмысының нәтижесі деп санаймын.
– Бүкіл қаланың сайлау учаскелерін бақылаумен қамтамасыз етуге мүмкіндік болмады ма?
– Біріншіден, бақылаушылық жасауға ынталы адам аз. Алматы қаласы бойынша 600-дей сайлау учаскесі бар. Сондықтан өзіміздің адами ресурсымызға қарап, мүмкіндікке сәйкес жоспар құрдық.
– Бұл өзі бір стратегия болып тұр. Сіздер барлық ауданды әр жерден жапқанша, толықтай бір ауданды жабуды дұрыс көрдіңіздер. Дәл осы тәсілді референдум кезінде де қолдандыңыздар. Бұл тәсілдің авторы кім?
– Әрине, біздің команда – «Тәуелсіз бақылаушылар қоғамдық бірлестігінің» ұжымы. Біздің қатарымызда креативті ойлайтын жастар көп. Ақылын айтып отыратын аға-апаларымыз да аз емес. Сондықтан жақсы идеялар жағынан бізде еш проблема жоқ. Оған қоса, өзіміз де өте ұйымшылмыз. Осымен бірнеше сайлауды бірге өткізіп, бір отбасы болып кеттік десем, өтірік емес.
Дәл осы стратегияны алғаш рет референдумда пайдаландық. Осы жолы бұл әдісті Астананың бақылаушылары пайдаланды. Астана қаласы кілең мемлекеттік қызметкерлердің қаласы бола тұра, сайлауға қатысу көрсеткіші 48%-ды құрады. Бұл Алматыдан кейінгі ең төмен көрсеткіш.
– Сайлауға дейін көптеген позициялар айтылды. Біреулер сайлауға мүлде қатыспай, бойкот жариялаған дұрыс десе, енді біреуі сайлау учаскесіне емес, алаңға шығайық деді. Сайлауға бақылау жасау қажет емес дегендер де аз болған жоқ. Айналып келген кезде біз тек бақылаушылардың жұмысының нәтижесін көріп отырмыз. Референдум мен осы президент сайлауында дауысты еселеп ұрлауға кедергі келтірдіңіздер. Бұған өмірдің өзі дәлел болып тұр. Осындай бақылауды тек Алматыда емес, бүкіл ел аумағында ұйымдастыруға не кедергі?
– Бақылаушылардың сайлау учаскесінде болмауы кімге тиімді? Тек билікке. Сондықтан билік біздің жұмысымызға барынша кедергі келтіріп отыр. Бұған қоса, биліктің диірменіне су құйып, бақылауға қарсы насихат жасайтын адамдар бар. «Бақылауға бармаңдар, оның несін бақылайсыңдар, бақылаушылар биліктің адамдары…» деген секілді сөздерді айтқан адамдар да, өкінішке орай, аз емес. Осының бәрі биліктің ұпайын арттырып отыр.
– Бақылау жасау маңызды деген ұстанымға өзіңіз қашан келдіңіз?
– 2019 жылғы президенттік сайлауда. Өзім бақылаушы болып, сайлауға бақылау жасаудың қаншалықты маңызды екенін сонда көрдім. Дәл сол кезде таза сайлау өткізуге болатынына көзім жетті. Бірақ ол үшін біз көп болуымыз керек. Егер сайлауға немқұрайлы қарасақ, билік сайлауды өз сценарийімен өткізеді. Ол сценарийді бұзу үшін, сайлау процесінің ішіне араласу керек.
– Сайлау алдында сіздерде біраз қиыншылықтар болды деп естідік. Ол не жағдайлар?
– Сайлау өтер алдында дәл біздің кеңсемізде жарық болмады. Бүкіл ғимаратта, көрші бөлмелерде жарық бар, ал бізде жоқ. Бақылаушыларға арналған үлкен семинар-тренинг өткізу үшін, қонақ үйлердің бірінен арнайы конференц-зал жалдаған едік, бір күн қалғанда бізге хабарласып, ғимаратты су басып кетті деп, залды беруден бас тартты. Біз оның өтірік екенін түсіндік те: «Біз қайткенде де келеміз. Өзге баратын жеріміз жоқ. Қажет болса, сіздердің автотұрақта тренинг өткіземіз. Өйткені қаншама адамды шақырып қойдық» деп, текетіреске дейін барған соң, амал жоқ, келісім беруге мәжбүр болды. Артынша ғимаратты ешқандай су баспағанын көрдік. Бұл тек бізге кедергі келтірудің амалы болды.
– Осы жолғы сайлауда «Бәріне қарсымын» деген графа болды. Бақылау нәтижесі бойынша осы графа қандай нәтиже көрсетті?
– «Бәріне қарсымын» және бүлінген бюллетеньдерді қосқанда, басқа бес үміткерлерден басып озып, Тоқаевтан кейін екінші орында тұр. Яғни, бұл графа өз жұмысын атқарды. Дегенмен, «Бәріне қарсымын» графасының нәтижелері жарияланған жоқ. Өйткені ол протесттік көрсеткіш. Билік оны көрсеткісі келмеді.
– Сайлауға түскен үміткерлер сайлау бітісімен бір-бірімен жарыса, Тоқаевты жеңісімен құттықтап жатыр. Сапасыз, ел танымайтын адамдардың президенттік додаға жіберілу себебі неде деп ойлайсыз?
– Оның басты себебі – президент Тоқаевтың таза сайлау өткізуге мүдделі емес екендігі. 2019 жылдан кейін президент әкімшілігі мүмкін боларлық қатерлерді барынша азайтуға тырысты. Додаға шынайы үміткерлер қатысқанда, сайлау нәтижесі мүлде басқаша болар еді. Тіпті екінші турды да көрер едік. Содан қорықты. Сол себепті осы жолы бар күшін салды. Тіпті пропискасы жоқ адамдардың дауыс беруіне мүмкіншілік жасады. «Открипительный талонды» сайлауға бір күн қалғанда алуға мүмкіндік берді. Ол «карусель» жасауға жағдай жасайды. Осы мақсатта тіпті қаулы қабылдап үлгерді.
– Сайлау учаскелерінде әртүрлі ұйымдар мен партиялардың бақылаушыларын көрдік. Оның көбі телефондарын шұқылап, уақыт өлтірумен болды. Ақ тер, көк тер болып, келген адамды санап отырған – сіздердің ұйымның бақылаушылары. Сонда бақылаушылардың өзі жік-жікке бөлініп кеткен бе?
– Иә, осы күні билікшіл бақылаушылар мен халықшыл бақылаушылар болып екіге бөлініп кеткенбіз. Тура сайлау алдында ұйым құрып, оны тез арада тіркеп, бюджеттік мекеме қызметкерлері есебінен бақылаушылар шығарғандарды – билікшіл дейміз.
Ал біздің бақылаушыларымыз – азаматтық белсенділер. Көзі ашық, көкірегі ояу азаматтар. Оларға бір тиын төлемейміз. Төлейтін ақшамыз да жоқ. Қажетті керек-жарағымызды өз ақшамызға аламыз. Тіпті демеушілер табылған жағдайдың өзінде ол бақылаушыларымыздың түскі асына кетеді. Біздің бақылаушыларды жетелейтін азарт – ол әділеттілікке деген құштарлық.
Өзіңіз байқағандай, билікшіл бақылаушылар күні бойы қалғып, маужырап отырады. Олар үшін жұмыс кешкі сағат 20:00-де дауыс санағымен бірге басталады. Олардың басты мақсаты – біздің бақылаушыларға кедергі жасап, комиссия мүшелерінің сөзін сөйлеу. Олар біздің бақылаушылардың камерасын жауып, комиссия мүшелеріне кедергі келтірмеңдер деп, жұлқынып жүреді.
– Президентті ауыстыра алмасақ та, бақылаудың қажет екеніне адамдардың көзі жеткен шығар. Осы бақылаушылардың санын қалайша арттыруға болады?
– Бірінші кезекте тиісті үгіт-насихат жұмысын жүргізу қажет. Тағы бір ойым – бақылаушыларға танымал тұлға керек деген ойым бар. Қазақтар қашан да көсемі мен батырларының артынан ерген халық қой.
Өкінішке орай, ақпараттық соғыста біз жеңіліп жатырмыз. Алпауыт мемлекеттік БАҚ-тарға қарсы шайқасу үшін тым азбыз. Мүмкін, даусымыз қатты шықпай жатқан болар. Бұл сұрақ өзімізді де мазалайды. Атқарған ісіміз сөз емес, іс жүзінде. Оған сайлау нәтижелері айқын дәлел. Бірақ ақпарат алаңында басымдық жасай алмай отырмыз.
– Өткен сайлауда «ХАҚ» қозғалысы атынан Тоғжан Қожалиева да бақылау ұйымдастырды. Оның жинағаны қандай бақылаушылар болды?
– Білуімше, Тоғжан Қожалиеваның өзі нөмірі 17 сайлау учаскесінде бақылаушы болып отырды. Бәлкім, ол кісінің ұйымдастырушылық қабілеті мықты болу керек. Өйткені өзі учаскеде отырып, 1100 бақылаушыны басқару деген – үлкен талант. Біз бірнеше адам штабта отырып, жүзден астам бақылаушының жұмысын қадағалауға әрең үлгердік. Тіпті тамақ жеуге уақыт болмады. Учаскелерді аралауға тым болмаса 1 сағат уақыт бөлгім келген, бірақ оған да үлгермедім. Сондықтан Тоғжан Қожалиеваның жұмысына қызыға да, қызғана да қарадым.
Ол кісінің эфирлерін қарап шықтым. Сайлау процесіне басынан аяғына дейін қатысқан, толық видео түсірген. Ал біздің бақылаушыларға видеоға түсіріп, тікелей эфирге шықпақ түгілі, дауыс санау кезінде орындарынан тұруға да мүмкіндік бермеген. Орнынан тұрып, видеоға түсіргендерді полиция шақырып, учаскелерден шығарып отырды.
– Егер бақылау еш заңбұзушылықсыз өткен жағдайда кім жеңер еді деп ойлайсыз?
– Тоқаев бәрібір жеңер еді. Ол жеңістің пайызы аз болса да, әділ жеңіс болар еді. Адамдардың Тоқаевқа деген сенімі артар еді. Тіпті біздің бақылаушылардың санағы бойынша, Тоқаев 69% жинаған. Өкініштісі – қосып жазған қайдағы бір 12%-ға бола билік сайлаудың сүйкімін кетірді.
– Осы уақытқа дейін Қасым-Жомарт Тоқаев біраз уәде беріп келді. Қай уәдесі орындалды, қайсысы уәде болып қана қалды?
– Президенттің көп уәдесі әдемі айтылған. Бірақ сөз – бөлек, іс бөлек екенін ұмытпаған жөн. Мысалы, «Сайлау туралы заңға» өзгерістер енеді, демократияға бір қадам жасаймыз деп әдемі айтылды. Иә, өзгертті. Бірақ демократияға қарай алға бір қадам емес, керісінше, демократиядан екі қадам артқа жасалды. Мысалы, аккредитацияны алайық. Бұл заң нормасы бойынша, біздің ұйымның келесі сайлауға қатысуы екіталай. Аккредитация бермесе, алдағы сайлауға қатыса алмайтын болып тұрмыз.
Айтыңызшы, осының қай жері демократия?! Аккредитацияны тек билікшіл бақылаушыларға ғана беріп, біздерді ысырып тастамақшы. Бұдан бөлек, бақылаушылардың фото-видеоға түсіруіне шектеу қойылатын өзгерістер қабылданды. Турасын айтқанда, билік өз ұрлығын мейлінше жасыруға әрекет жасап отыр.
Митинг туралы заңға өзгеріс енгіздік деп жар салды. Ал іс жүзінде бәрі бұрынғы қалпында қалды. Митингке бәрібір рұқсат керек. Тек рұқсат қағаздың аты ғана өзгерді. Ұйымдастырушыларға қиын талаптар қойып тастады. Жоспарланған митингке неше адам келетінін жазу керек, оларға жауаптысың, биодәретхана мен БАҚ өкілдері жайғасатын орын дайындауға міндеттісің. Әдейілеп, жаңа өзгерістермен ұйымдастырушының мойнына көтере алмайтын жүк іліп тастаған. Сондықтан сөз жүзінде бәрі тамаша, ал заңның ішіне үңіліп қарасаң, бұрынғыдан бетер қиындатып тастаған.
– Әлеуметтік желіде сіз бастаған бақылаушылар тобы қалалық сайлау учаскесіне кіре алмапты деген ақпарат тарады. Осы жөнінде айтып берсеңіз.
– Біздің үзеңгілесіміз Әлнұр Ильяшев әдеттегідей қалалық сайлау учаскесіне барып, қорытынды хаттама алып жүрген. Оны алу үшін, таңға дейін күтетін. Бұл жолы оған хаттаманы бермегені былай тұрсын, өзіне бірнеше адам жабылып, сыртқа шығарып, есікті іштен жауып алған. Қалалық сайлау комиссиясының төрайымы Жанна Асановаға телефон шалса, ол кісі ұйықтап жатырмын деп жауап берген. Дауыс санау процесі жүріп жатқан кезде ол кісі қалайша ұйықтайды?! Мысалы, референдум кезінде екі ғана графа болған. Соның өзін таңғы сағат 6-ға дейін санаған. Осы жолы сегіз графаны кем дегенде таңғы 10-ға дейін санау керек еді. Ал бұлар түнгі бір-екі шамасында санақты бітіріп, ұйықтап қалған екен.
– Не десек те, президент Тоқаев сайлауда жеңіп, құзіретін жеті жылға ұзартты. Алдағы жеті жылда не күтіп тұр деп ойлайсыз?
– Түсіндіре алмаймын. Бірақ өзімнің ішкі сезімім бойынша, Тоқаев 7 жыл президент болып отырмайды. Өйткені елдегі саяси-экономикалық ахуал күрт нашарлады. Бұл жағдаймен Тоқаевтың президенттігі ұзаққа бармайды. Алдағы екі-үш жылда тағы да кезектен тыс президенттік сайлаудың куәсі болатын сияқтымыз. Осы сайлауда халықтың 80%-ы қатысқан жоқ. Бұл – осыншама халық сені қолдамайды, саған сенбейді деген белгі. Осынша адамның сеніміне ие болу үшін, президент нақты қадамдар жасауы керек.
– Сұхбатыңызға рақмет! Бақылаушылық қызметіңізге тәнтіміз!
Азамат ШОРМАНХАНҰЛЫ,
«D»
