Қазақстан Республикасының президенті

Қ.-Ж. Тоқа­ев мырзаға

• Елге етене таныс қалам­гер, ҚР Мем­ле­кет­тік сый­лы­ғы­ның лау­ре­а­ты Бексұл­тан Нұр­же­ке-ұлы­ның төмен­де жари­я­ла­нып оты­рған Ашық хаты мем­ле­кет­тік басы­лым­дар­дың біріне ұсы­ны­лған екен. «Сай­лау алдын­да газет­ке шыға­ра алмай­мыз» деген желе­умен сол газет­тің редак­то­ры тоқта­тып қой­ған бұл дүни­ем дәп осы сай­ла­удың алдын­да жари­я­ла­нуы тиіс еді» деп, Бексұл­тан аға «DАТ»-қа өтініш қылған, Аза­мат­тың жан дауы­сы шырқы­рап тұрған осы хат­ты қаз-қал­пын­да жари­я­лап отыр­мыз. (Ескер­ту: аутор қозғап оты­рған тақы­ры­пқа сәй­кес жазу грам­ма­ти­ка­сы сақталды).

Аса құр­мет­ті Қасым-Жомарт Кемелұлы!

Алдағы сай­ла­уда халық таң­да­уы­на ійе болы­уы­ңы­зға шын жүрек­тен тілек­тес­пін! Менің Сіз­ден бір ғана өтіні­шім бар: осы мен айтқан мәсе­лені сай­лау алды бағ­дар­ла­маңы­зға енгізіп, соны орын­да­уға қазақ халқы­ның пірезій­ден­ті, аза­ма­ты болып атсалыссаңыз!

Менің айт­пағым – қәзір­гі қазақ тілінің тағ­ды­ры. Бұл, Абай­ша айтқан­да, «сыр­ты бүтін, іші түтін» мәсе­ле. Мұны мен сіз­ге бұрын да жазғам, бірақ ол хатым­ның тағ­ды­ры бел­гісіз, қолы­ңы­зға тій­ген-тій­ме­генін де біл­мей­мін. Бый­ыл Ғылым және жоға­ры білім міністірі Сая­сат Нұр­бек­ке «Қазақ әдебій­еті» гәзеті арқы­лы «Тіл­ді қый­нау халы­қты қый­на­уға жат­пай ма?» деген атпен Ашық хат та жаз­дым. Оған да не жау­ап, не әре­кет бол­май отыр.

Менің жаны­ма бата­ты­ны – қазақ тіл білі­мінің жалған ғылым сана­тын­да «дамып келе» және «дамып бара жатқа­ны». Осын­ша­ма ауыр, жау­ап­кер­шілі­гі зор сөзді мен неге халық алдын­да, Сіздің алды­ңы­зда ашық айтып отырмын?

Себебі айта­тын да, бара­тын да жерім тау­сыл­ды. Сіз­ден де қай­ыр бол­ма­са, қазақ тілі және оның ғылы­мы бір­те-бір­те өзінің ұлт­тық табый­ға­ты­нан айры­ла­ды. Оның түбі не бола­ты­нын болжай алмай­мын. Бір ғана анық білетінім: оған Ахмет Бай­тұр­сы­нұ­лы атын­дағы ҚР Тіл білі­мі іністій­тұты­ның бас­шы­ла­ры мен ғалым­да­ры кінәлі. Олар жай ғана кінәлі емес, өз халқы, тілі алдын­да кешірім­сіз қыл­мыс жасап отыр.

Бұған, бәл­кім, олар дау айтып: «Бұл емленің негізі кеңес зама­нын­да қаланған, біздің оған еш қаты­сы­мыз жоқ», – дер. Ійә, қазақ тілінің табый­ға­тын бұза­тын, тіл табый­ға­ты­на қар­сы емленің сол заман­да бекі­гені ырас. Алай­да мем­ле­кеті­міздің тәу­ел­сіздік алға­ны­на 30 жыл­дан асты, ал тілі­міздің негіз­гі қағый­да­ла­рын тұжы­рым­дап кет­кен Ахмет Бай­тұр­сы­нұлы­ның, Халел Досмұ­ха­медұлы­ның, Құдай­бер­ген Жұба­но­втың, тағы басқа­ла­ры­ның «халық жауы» деген жала­дан ақталға­ны­на одан да көп уақыт өтпе­ді ме? «Ұлты­мы­здың ұлы ұста­зы» деп Ахаң­ды сөз­бен дәріп­тей­міз де, ал оның бір­де-бір ілі­мін жүзе­ге асыр­май оты­рға­ны­мы­зға кім кінәлі?

Тіп­ті латын әлі­пбій­іне көшу кезеңі сол зый­ан­ды емле­ден құты­лы­уға сәт­тілік жасап тұрған жоқ па? Соған қара­ма­стан Ахаң­ның тіл­ге қаты­сты ілі­мін бас­шы­лы­ққа қасақа­на алмай отыр­мыз. Тіл­дің қамын шын­дап ойла­сақ, әуелі Ахаң мен Хале­кеңнің, т.б. «халық жауы» болып кет­кен ғалым­да­ры­мы­здың тіл табый­ға­тын еске­ре оты­рып айтқан­да­ры бой­ын­ша жаңа емле жасап, оны бірер жыл қол­да­нып, содан кей­ін ғана латын әлі­пбій­іне көшіу­ге тій­іс едік.

Ахмет Бай­тұр­сы­нұлы­ның тілі­міз­ге қаты­сты ең басты қағый­да­сы мынау: тіл­ге қаты­сты қағый­да­ның бәрі тіл­дің табый­ға­ты­нан шығы­уы керек, алды­мен қағый­да жасап алып, тіл­ді соған бағын­ды­ры­уға болмайды.

Бұл, шынын айтқан­да, аса қасій­ет­ті қағый­да. Өйт­кені ешбір ғалым ұлт­тың тілін қол­дан жаса­май­ды, тек бар тіл­ді зерт­тей­ді. Зерт­тей оты­рып, тіл­дің дамы­уы­на жол аша­ды, қағый­да­сын жасайды.

Ал біздің ғалым­дар керісін­ше жасап отыр: тіл­дің табый­ға­ты­на жат қағый­да жасап, тілі­мізді сол өз табый­ға­ты­на жат емле­ге бағын­ды­рып отыр. Және кеңес зама­нын­да 1940 жыл­дан бері әбден дағ­ды­ла­нып қалған ілім­нен бас тар­та алмай, қай­та соны одан ары жалға­сты­ра беруді мақ­сат етіп отыр. Қысқа­сы, тілі­міз бұзыл­са, бұзы­ла бер­сін, біздің қағый­да­мыз бұзыл­ма­сын деп отыр. Ата-баба­мы­здың ғасыр­лар бойы қалып­та­сты­рған сөй­леу дағдыс­ын бұза­тын қағый­да­ны қорға­штап келе жатқан ғалым­дарға мен өз басым қан­дай баға бере­рім­ді білмеймін.

Тілі­мізді 1940 жыл­дан бері іштен мүжіп, сөй­леу дәстүрі­міз бен жазыу дәстүрі­мізді бір-бірі­нен тым алшақта­тып жібер­ген жалған ілім одан ары жалға­са бер­се, түбі қазақ тілі ешбір ғылы­мый қағый­даға бағын­бай­тын жабайы тіл­ге айналады.

Жаңа әлі­пбій­ді жасау ісі жар­ты­лай жасы­рын, жар­ты­лай ашық дең­гей­де өтіп келе жатқа­ны­ның өзі шошы­та­ды. Емле жаса­у­шы­лар­дың бас­шы­лар тілі­мізді ғылы­мый дең­гей­де біл­мей­ді, сон­ды­қтан жаңа емлені соларға құп­та­та сала­мыз деген құулы­ққа бой ұрып оты­рға­ны бай­қа­ла­ды. Бұл – өте қорқы­ны­шты жағдай.

Қай бас­шы да ұлт пен тіл­дің тағ­ды­ры­на тең дең­гей­де көңіл бөліу­ге тій­іс. Біз тәу­ел­сіздік алға­лы бері тек қаза­қ­ша сөй­леу мәсе­лесін ғана қозғап келе­міз. Ал емле – тіл­дің табый­ғый негізін қалай­тын ілім. Оның заңын бекі­тетін – тек ел пірезій­ден­ті. Сон­ды­қтан бұл іс науқан­шы­лы­қты, асы­ғы­стық пен алдап-сұу­ла­уды көтер­мей­ді. Және оның жау­ап­кер­шілі­гін, көріп отыр­сыз, Ғылым және жоға­ры білім міністірі де, Тіл білі­мі іністітұты­ның деректері де өз мой­ны­на ала алмайды.

Қазақ тілін өз табый­ға­ты­мен дамы­тыу ағы­л­шын тіліне де, орыс тіліне де, қытай тіліне де қар­сы­лық емес. Бұл істе ондай мән жоқ. Ком­мунійзм­ге жетіу үшін, бір тіл­ді ел болы­уы­мыз керек деген қағый­да тәу­ел­сіз мем­ле­кет­тер­дің қағый­да­сы емес. Мұн­да халы­қа­ра­лық сай­а­сатқа да, ұлта­ра­лық сай­а­сатқа да қаты­сты ешқан­дай кіл­тій­пән жоқ, тек ұлт­тық тіл­дің қамы ғана бар. Өз тілі­міз­ге өзі­міздің жаулық жаса­уы­мыз – қылмыс!

Қазақ тілі – жалға­ма­лы тіл (агглю­на­тив­ті). Оның негіз­гі табый­ғый заңы – үндестік заңы. Оны «халық жауы»Халел Досмұ­ха­медұ­лы «қасій­ет­ті заң» деп бағалаған.

Жаңа емле­де тілі­міздің осы екі табый­ғый ерекшелі­гі де ескеріл­ме­ген. Айтыл­маған да. Бұл сон­да қан­дай емле? Әрійне, жалған емле. Ол жалған­ды­қтың негізі «и» және «у» әріп­терінің жазылыуында.

«И» әрібі – 1940 жылға дей­ін қазақ әлі­пбій­ін­де бол­маған әріп. Қаза­қтың төл тілін­де «и» әрібін қәжет ететін бір­де-бір сөз жоқ. Оны біздің ғалым­дар қаза­қтың «і» мен «й» және «ы» мен «й» әріп­терінің орны­на зор­лап енгіз­ген, содан әлі бас тар­та алмай жүр.

«И» әрібі орыс тілін­де тек жіңіш­ке дауы­сты дыбысты бел­гілей­ді, ол қаза­қтың «і» және «й» дыбысы­на сай естіледі: систе­ма, такси, красиво, т.с.с. Ол тіл­де «ы» мен «й» дыбысын «и» әрібі бел­гіле­мей­ді: милый, светлый, белый, т.с.с.

Өз тілін зор­лай білетін, қор­лай білетін біздің ғалым­дар «ы» мен «й»-дің орны­на да «и» әрібін жазы­уды мін­дет­те­ді. Сөй­тіп бір «и» әрібі қазақ тілін­де «ы» мен «й», «і» мен «й» секіл­ді төрт дыбыст­ың орны­на жазы­ла­тын бір әріп болып шықты. Әлгі Ахаң айтқан тіл­ді қағый­даға бағын­ды­рыу деген – осы. Бұл зор­лық пен қор­лы­қты қол­дап оты­рған – А. Бай­тұр­сы­нұ­лы атын­дағы ҚР Тіл білі­мі іністітұты.

Ал бұл емле қазақ тіліне пай­да­лы ма, зый­ан­ды ма? Тілі­міздің табый­ға­тын сақтай ма, әлде оны бұза ма?

Ғалым­да­ры­мыз ұсы­нған емле бой­ын­ша, «сый­ыр» деп айта­мыз да, «сиыр» деп жаза­мыз. Естіліп тұрған әрбір дыбыс жеке әріп­пен бел­гі­леніуі тій­іс дей­ді Ахаң. Мен «с»-дан кей­ін «ы» дыбысын естій­мін, ал ғалым­дар­дың неге есті­мей­тінін біл­мей­мін. Тілі­міз­де мұн­дай сөз­дер толып жатыр: қыйын («қиын» деп жаза­мыз), жыйын (жиын), быйыл(биыл), кійім (киім), жыйыл (жиыл), сыйыныу (сиы­ну), мәденій­ет (мәде­ни­ет), әдебій­ет (әде­би­ет), т.с.с.

«Халық жауы» болып аты­лып кет­кен тағы бір ғалы­мы­м­ыз Құдай­бер­ген Жұба­нов сөздің бұуы­ны бұзыл­са, оның бүкіл құры­лы­мы бұзы­ла­ты­нын айта­ды. Қазақ сөй­ле­мін­де «сый­ыр» сөзін «сы+йыр» деп бұуы­нға бөліп сөй­лей­ді, сол сый­ақты, қы+йын, жы+йын, кі+йім, ә+де+бі+йет, т.с.с. Ал емле жаса­у­шы ғалым­дар бұуын­ды да бұз­ды­рып, си+ыр, қи+ын, ки+ім, ә+де+би+ет деп бұуы­нға қәте бөліуді мәжбүрлейді.

Бірі­нен бірі өткен қый­а­нат. Пай­да­сы, олар­дың айты­уын­ша, жазыу ықшам­да­ла­ды. Тіл­ді өзі жасап алған ере­же­ге бағын­ды­рыу деп осы­ны айта­ды. Ахаң­ды ұлты­мы­здың ұлы ұста­зы деп жүр­гені­міздің түрі осы бол­са, бұған қан­дай баға беріу­ге бола­ды, құр­мет­ті Қасым-Жомарт Кемелұ­лы? Осы­ны Сіз­ге айт­пай-ақ қой­сам, жаз­бай-ақ қой­сам, мен содан жақ­сы адам болам ба?

Қазақ тілін­де дауыс екпіні не ең соңғы бұуы­нға, не соңғы­ның алдын­дағы бұуы­нға түседі дей­ді Ахаң. Ол кісінің айты­уын­ша, ыл+ғы +ый, шыл+ғы+ый, мә+де+ні+ій, ә+де+бі+ій болып айты­лы­уы керек, ал жазыл­май тұрған, өзі жоқ «ы», «і» дыбыст­а­ры­на дауыс екпінін оқы­ушы қалай­ша, қәй­тіп түсіреді?

Бұл жалған ғылым еме­ген­де, қан­дай ғылым?

Бәрін айт та, бірін айт, бірін­ші сынып­тың бала­сы­на бұуы­нға бөліп оқы­уды мына­дай емле бой­ын­ша қәй­тіп үйре­те­міз? «Сиыр» деп-ақ жазай­ық, «си+ыр» деп бұуы­нға да бөлей­ік. Бірақ бірін­ші сынып­тың бала­сы­на «си» деген­ді қалай оқы дей­міз? «Сій» деп пе, «сый» деп пе? Әлде қаза­қта «сый­ыр» деген мал жоқ деп жасы­ра­мыз ба? «Жи+ын», «мисыз», «бие» секіл­ді сөз­дер­ді де жоқ деп жасы­ра­мыз ба?

«Бие» демек­ші, қаза­қтың сөз­дерін­де ешқа­шан екі дауы­сты дыбыс қатар тұрып жазыл­май­ты­нын Ахаң айта­ды. Ал жоға­ры­дағы «бие» сөзін­де «и» де, «е»де – екі дауы­сты дыбыс қата­ры­нан келіп тұр ғой. Бұл тіл заң­ды­лы­ғын бұзы­уға жат­пай ма? «Әдебиет», «мәдениет» сөз­дерін­де де екі («и» мен «е») дауы­сты дыбысты қатар жазып келе­міз ғой. Не істей­міз? Тілі­міздің табый­ға­ты бұзыл­са, бұзы­ла бер­сін, осы­лай жазы­уға дағ­ды­ла­нып қал­дық қой, соны бұз­бай-ақ қой­ай­ық дей­міз бе? 1731 жыл­дан бері бодан болы­уға да дағ­ды­ла­нып қалған­быз, оны да бұз­бай-ақ қой­а­мыз ба? Бұл, менің­ше, тек елдің пірезій­ден­ті шешетін және бекем шешетін өте, аса маңы­зды мәсе­ле, Қасым-Жомарт Кемелұлы!

«У» әрібінің жазы­лы­уы да «и» әрібінің емлесіне ұқсас, тіп­ті одан да сорақы. Бұл әріп қазақ тілін­де тек дауыс­сыз дыбысты бел­гіле­уі керек еді, біздің бұры­нғы және қәзір­гі ғалым­да­ры­мы­здың емлесі бой­ын­ша, біре­се дауы­сты дыбысты, біре­се дауыс­сыз дыбысты да бел­гілей беретін әмбе­бап әріп­ке айнал­ды. Сон­да, өзіңіз ойлаңыз­шы, дауы­сты дыбыс пен дауыс­сыз дыбыст­ың бір-бірі­нен ешқан­дай айыр­ма­шы­лы­ғы бол­маға­ны ма? Мұны тіл ғылы­мы қан­дай себеп­пен түсін­ді­ре ала­ды? Ғалым емес, қара­пай­ым қаза­қтың бәрі де «ыу» мен «іу»-дің екі басқа дыбыс екенін ажы­ра­та­ды, ал оны ғалым­дар неге ажыратпайды?

Бір ғана «у» әрібі «у», «ыу», «іу», «ұу», «үу» дыбыст­а­рын бел­гілеп оты­рға­ны да ғылым ба? Мыса­лы: сөйле+у, бар+ыу, кел+іу, кү+уә, сұ+уыр, т.с.с.

Қазақ тілі сый­ақты жалға­ма­лы тіл­де түбір сөз, қосым­ша­лар жалғанған кез­де де өзінің ешбір дыбысын жоғалт­пай­ты­нын Ахаң жазған. Алай­да Ахаң­ның ол қағый­да­сын да біздің ғалым­дар құлағы­на қысты­рған жоқ, сол арқы­лы тағы да жалған ғылы­мға жол ашты. Қараңыз: оқы, тоқы, жекі, сіл­кі сый­ақты бұй­рық рай­лы түбір етістік­тер­ге тұй­ық рай­ы­ның «у» жұр­нағы жалғанған­да, оны былай өзгер­тіп жазып жүр­міз: оқу, тоқу, жеку, сіл­ку, т.с.с. Ал бұл сөз­дер­де «ы» мен «і» дыбыст­а­ры неге жазыл­маған? Олар­дың түбірі «оқ», «тоқ», «жек», «сілк» емес қой? Бұл жалған­ды­қты жаңа жалған­ды­қ­пен жабы­уға тұу­ра келеді, йағ­ный түбір емес сөз­дер­ді түбір деп таный­мыз, ол «оқу», «тоқу», «жеку», «сіл­ку» бола­ды. Өстіп бір өтірік екін­ші өтірік­пен бүр­ке­ме­ле­неді. Көріп отыр­сыз, тұй­ық рай­лы етістік­тің «у»-дан басқа да «ыу», «іу» деген жұр­нақта­ры бар екені де өтірік­пен бүр­ке­ме­леніп тұр.

Өзіңіз ойлаңыз­шы, осын­ша­ма өтірік қағый­да­лар қап­тап тұрған­да, шынайы тіл ғылы­мы қалай жаса­ла­ды? Ол ғылым емес, жылым ғой!

1940-жыл­дан бері емле­міз­ге орыс тілі­нен тық­па­ланған қосар­лы дыбыст­ар­ды бел­гілей­тін «ю», «я», «щ» секіл­ді әріп­тер мен «ъ», «ь» бел­гілерін жаңа әлі­пбій­ден алып тастай­тын бол­дық. Өйт­кені ондай бір­не­ше дыбысты бір әріп­пен бел­гілеу жалға­ма­лы қазақ тілінің дыбыс және бұуын жүй­есіне үйле­с­пей­ді, оны бұза­ды: «аш+шы» деп бұуы­нға бөліудің орны­на «ащы» деп, ешбір бұуы­нға бөліу­ге бол­май­тын сөзді жаза­мыз: «а+щы» деген де, «ащ+ы» деген де бұуын бол­май­ды. Бұл түсінік­ті. Ал «аю» сөзін бір ғалым теле­дый­дар­дан «аиу» деп жаза­лық деп түсін­дір­ді. Бұл – тіл табый­ға­тын біл­ме­стік және Ахаң­ның ілі­міне қайшы.

Орыс тілі­нен әлі­пбій­і­міз­ге енген «ю» әрібі, біздің ғалым­да­ры­мыз жазып жүр­ген­дей, «й» мен «у» дыбыст­а­рын ғана бел­гілеп кел­ген жоқ, қазақ тілін­де­гі «й» және «ыу», «іу» дыбыст­а­рын да бел­гіледі, өйт­кені қазақ “айыу”, «кей­іу» деп сөйлейді.

Егер «аиу» деп жаз­сақ, біздің ғалым­дар­дың жалған ілі­мі бой­ын­ша, «а», «и», «у» – үше­уі де дауы­сты дыбыс. Бұл, шынын айтқан­да, ғылым емес, былық. Ахаң мен Жұба­нов ілі­міне жүз пай­ыз қай­шы, себебі ол сөз­дер дұрыс бұуы­нға бөлін­бей­ді және қазақ тілін­де қатар айтыл­май­тын екі-үш дауы­сты дыбыс қатар жазы­лып тұр.

Бұл былы­қты терең­де­те түсетін тағы бір былық бар, ол «ъ», «ь» бел­гілеріне қаты­сты. Бұрын «боль­ше­вик», «бата­льон», «разъ­езд», «съезд», «артель», «Мольер», «Салье­ри» деп жазып кел­сек, енді олар­ды қалай жаза­мыз? Бел­гілер­ді алып тастаған­мен, іс біте ме? Сон­да «бол­ше­вик», «бата­лон», «разезд», «сезд», «артел», «Молер», «Сале­ри» бола сала ма? Міне, көр­діңіз бе, бұл ара­да біз­ге ғалым­дар­дың айтқы­сы кел­мей­тін жалға­ма­лы тіл­дің негіз­гі заңы – үндестік заңы ғана көмек­те­се ала­ды. Жалға­ма­лы тіл­дің әр сөзі негізі­нен бастан-айақ не жұу­ан, не жіңіш­ке бұуын­ды сөз болы­уға тій­іс, сол ере­же бой­ын­ша, бұл сөз­дер «бәл­шевійк», «бата­лый­он», «рәзій­ез», «сій­ез», «әртел», «Молый­ер», «Салый­ерій» болып жазы­лы­уы тій­іс. Біз осы­лай­ша, қазақ тілін ешбір негіз­гі ере­же­сі жоқ тіл­ден негіз­гі ере­же­сі үндестік заңы болып табы­ла­тын ғылы­мый тіл­ге айнал­ды­ры­уы­мыз қәжет!

Кез кел­ген ұлт өз тілінің шұбар­лан­ба­уын, таза қал­пын сақтап дамы­уын қалай­ды. Ал біздің қәзір­гі емле­міз­де­гі «Орыс тілі­нен енген атау сөз­дер­дің тұлға­сы негізі­нен орыс орфо­гра­фи­я­сы бой­ын­ша өзгер­тіл­мей жазы­ла­ды» деген бап­тың әлі күн­ге дей­ін өзгер­тіл­мей келе жатқа­нын тіл­ге жасалған ғылы­мый қамқор­лық деп түсініу­ге бола ма? Сон­да біздің тіл орыс емлесі бой­ын­ша жазы­ла­тын тіл­ге айнал­май ма?

Емле­міз­де негізі­нен орыс тілінің табый­ға­ты­на тән «Қысқарған сөз­дер» деген тарау бар. АҚШ, БҰҰ секіл­ді бір-екі сәт­ті қысқарған сөз тілі­міз­ге енген­мен, ол сөздің табый­ға­тын аша­тын дұрыс қағый­да тілі­міз­де жасалған жоқ. Кезін­де КПСС деген­ді өз тілі­міздің табый­ға­ты­на сай СОКП деп жазай­ық дегені үшін Рах­манқұл Бер­ді­ба­ев аға­мы­зға өз заман­даста­ры­ның қалай қар­сы болға­ны әлі көз алдымызда.

Тіл ғылы­мы­на деген көзқа­рас­тың ғалым­дар тара­пы­нан қалай жүзе­ге асып келе жатқа­нын мына бір мысал анық дәлел­деп көр­се­те­ді деп ойлаймын.

Қәзір­гі жаңа емле жаса­у­шы топ­тың жетек­шісі Нұр­гел­ді Уәли­ев­тің док­тор­лық жұмысы «Қазақ гра­фи­ка­сы мен орфо­гра­фи­я­сы­ның фоно­ло­ги­я­лық негіз­дері» деп ата­ла­ды. Көріп отыр­сыз, бұл сөйлем­нің өзін қаза­қ­шаға ауда­рып барып қана түсініу­ге бола­ды. Сол жұмыстың 29-бетін­де бір сөй­лем «құрай­ды ма?» деген сөз­бен айақта­ла­ды. Әрі шұба­лаңқы, әрі орыс­ша­сы түсініу­ге өте ауыр сөйлем.

Бірақ мәсе­ле онда емес, мәсе­ле «құрай­ды ма?» деген сөздің қазақ тілінің әдебій қал­пы­на сай емес, қәте қол­да­ны­лы­уын­да, дұры­сы «құрай ма?» болы­уға тій­іс еді. Егер Н. Уәли­ев­тің бұл жұмысын ғылы­мый жетек­шісі ака­де­мик Рабиға Сызды­қо­ва, оппо­нент­тері, пікір жазы­ушы­лар оқы­ған бол­са, сол қәтелік­ті қалай­ша байқамаған?

Менің ойым­ша, олар­дың бір­де-бірі оқы­маған. Оқы­май-ақ, бәл­кім, жан-жақты талқы­ла­май-ақ, ғылы­мый кеңе­стен өткі­зе салған болыу керек. Ғылым­дағы сыбай­ла­стық деп, менің­ше, осы­ны айта­ды. Қысқа­сы, ғылы­мый атақ алы­удың, беріудің басты жолы осы­лай болып жатыр деп шама­ла­у­ға бола­ды. Қәте жазып оты­рған да, қәтелік­ті бай­қа­май оты­рған­дар да – бәрі қәзір­гі ғылым­ды басқа­рып оты­рған­дар. Өкі­несіз бе бұған, жоқ па? Әлде шошый­сыз ба?

Аса құр­мет­ті Қасым-Жомарт Кемелұ­лы, менің пірезій­дент­ке ақыл айты­уға қақым жоқ шығар, бірақ өтініш айты­уға, жалы­ны­уға қақым бар шығар.

Маман­ды­ғы­мыз, өмір жолы­мыз әр басқа болған соң, әр қалай ойла­у­ы­мыз әбден мүм­кін ғой.

Білім­сіздік­тен, мәденій­ет­сіздік­тен біраз адам тұңғыш пірезій­дент­ті әр саққа жүгір­тіп, аузы­на кел­генін айтып, бала-шағаға дей­ін боқтап та жатыр, балағат­тап та жатыр. Және соның бәрін өз ота­ны­мы­зды өте сүй­ген­дік­тен өстіп жатыр­мыз деп жұрт­ты сен­дір­мек бола­ды. Ақты – ақ, қара­ны – қара деп баға­ла­у­ға тыры­сыу – әрбір пара­сат­ты адам­ның ары алдын­дағы боры­шы. Мен өз басым Н. Назар­ба­ев­тың мем­ле­кет­тік шега­ра­мы­зды ұзақ жыл бойы табан­ды­лы­қ­пен бел­гілеп шығы­уын, Қытай­мен, Ресей­мен, Қырғы­з­бен, Өзбек­пен, Түрік­мен­мен келі­се оты­рып, шега­раға қаты­сты ешбір дау-дамай бол­май­тын­дай етіп бел­гілеп алы­уын Ота­ны­мы­здың іргесін мықтап бекіт­кен ұлы іскер­лік деп баға­лай­мын. Совет–Қытай кезі­нен жалға­сып келе жатқан шега­ра дауы, Кас­пий теңізінің ондаған жыл­дарға созы­лған дауы, Бағыс ауы­лы­ның, тағы басқа елді мекен­дер­дің тағ­ды­рын шешіу және ешбір аран­да­ты­уға жол бер­мей шешіуі – айты­уға ғана оңай нәрсе.

Дәл сон­дай етіп тілі­міздің шега­ра­сын бел­гілеп беріу Сіздің де тәлей­іңіз­ге тұу­ра келіп тұр. Бұл екі мәсе­ле бір-бірі­нен еш кем емес. Өкініш­ке қарай, тұңғыш пірезій­дент тіл білі­мін де, өзге білім­дер­ді де тым құл­ды­ра­тып жібер­ді. Сол ауыр жүк­ті – беті­мен кетіп бере­кесі қашқан ғылым­ды пара­сат­ты бій­ік­ке көтеріңіз­ші! Сай­лау алдын­да өстіп Сіз­ден тізем­ді бүгіп тұрып өтінем!

Әр тіл­дің өз табый­ға­ты­на сай заңы бол­ма­са, ол заң­ды мем­ле­кеті қорға­ма­са, ұлт қалай ұлт болып ұйысады?

• Сәлем­мен, ел үшін йгілік­ті істер­ді атқа­ра беріуіңіз­ге тілек­тес жазы­ушы ағаң Бексұл­тан Нұржеке-ұлы.