Заманбек Нұрқаділов: МЕН НАЗАРБАЕВҚА неге ҚАРСЫ ШЫҚТЫМ…

• Алдағы сәуір­дің 15-інде алға­шқы саны шыққа­ны­на 25 жыл тола­тын «ДАТ» медиа-жоба­сы­ның мерей­той­ы­на бай­ла­ны­сты газет мұраға­ты­нан алы­нған жари­я­ла­ным­ның (ықшам­далған) кезек­ті авто­ры – қаза­қтың арда пер­зен­ті Заман­бек Нұрқаділов.

– Зәке, сіздің билік­тің әртүр­лі биік саты­сын­да болып, жақ­сы­ны да, жаман­ды да бір­ге бөлісіп деген­дей, Назар­ба­ев­тың ең жақын адам­да­ры­ның бірі сана­лып жүріп, аяқ асты­нан биыл ерекше мінез таны­тып, сол билік­ке, тура­сын айтқан­да, сол Назар­ба­евқа қар­сы шыға келуіңіздің түп­кі себебін түсін­ді­ре алмас па екенсіз?

– Түсін­ді­ре алмай­тын несі бар? Әбден бола­ды. Ол үшін әңгі­мені ең алды­мен қазақ деген өзі­міздің ұлты­мы­здың ұлт­тық ерекшелі­гі­нен, ұлт­тық мен­та­ли­теті­нен бастаған жөн сияқты.

Біз қаза­қтар – ешкім­ге ұқса­май­тын ерекше ұлт­пыз. Оның себебіне тоқтал­май тұрып, алды­мен ТМД-ны мекен ететін басқа ұлт­тар­дың ұлт­тық мен­та­ли­тет­теріне бір үңіліп алай­ы­қ­шы. Мыса­лы, бела­русь­тар өздерінің карт­о­бын құдай­дай көреді. Олар­дың кар­топ­тан басқа ештеңесі жоқ. Содан кей­ін «Бело­веж­ское пуще» деген арағы ғана бар.

Ал при­бал­ти­ка­лы­қтар – өздерінің сабыр­лы­лы­қта­ры­мен өзі аз сан­ды халық бола тұра, өздерін-өздері қорғай ала­тын­ды­қта­ры­мен ерекше­ле­неді. Укра­ин­ды­қтар өздерінің сало­сы мен само­го­нын мақтап тұра­ды. Кав­каз­ды­қтар – өздерінің шаш­лы­қта­ры­мен және оны шам­пурға іліп жеуі­мен ерекшелік­терін байқатады…

Сол сияқты өзбек­ті қан­ша «өз аға­мыз» деп есеп­те­сек те, олар­дың база­рға, саудаға жуы­қты­ғы, «мына қаза­қтар менен бұрын бай­ып кетер ме екен» деген­дей, сауда­да жүр­ген адам­дар­дың іштері тар­лау келетіні тағы бар. Тіп­ті мына ірге­міз­де­гі қырғы­здар­дың өзі қан­ша бауыр болып кет­сек те, бізді – қаза­қтар­ды сыр­ты­мы­здан «маңқа қазақ» деп, ешқа­шан мен­сініп көр­ген жоқ.

– Сон­да бұл ойы­ңы­з­бен нені мең­зеп отырсыз?

– Жұмаш, сен ойлаған­дай, мен бұл ара­да бауыр­лас халы­қтар­ды бір-біріне айдап салып, жат қылып көр­се­тей­ін деген­нен аулақ­пын. Солар­мен өзі­міздің қаза­қтың ұлт­тық мен­та­ли­тетін, ерекшелі­гін салы­сты­рып көр­се­тей­ін деген игі ниет­тен туған ой бұл. Ең алды­мен қаза­қтың маң­дай­ы­на бұй­ы­рған шет­сіз-шексіз жерін алып қара­шы. Жерінің ұзын­ды­ғы 3,5 мың, ені 2,5 мың шар­шы шақы­рым екен. Ал сон­да тұра­тын таза қаза­қтың саны 8 мил­ли­он, басқа ұлт­тар­дың саны 7 млн адам. Егер осы жер­ді Қаза­қстан­дағы әр отба­сы­на бөліп-бөліп бер­се, мына жағы бір шақы­рым, мына жағы бір шақы­рым жер­ден келеді екен. Мұны айтып оты­рға­ным – қаза­қтың мінезінің өзі де жері сияқты, кім кел­се де, тіп­ті соңғы тышқақ лағы­на дей­ін сой­ып тастай­ды деген­дей, сый­ды­ра беретін сон­ша­лы­қты кең екен­ді­гі. Бұл – қазақ ретін­де­гі ұлт­тық мен­та­ли­теті­міз­де­гі ерекшелі­гі­міздің бір-ақ жағы.

Ал екін­ші жағын алып қарай­ық. Мыса­лы, бір ғана Зата­е­вич деген музы­ка зерт­те­ушісі осы ХХ ғасыр­дың басын­да қаза­қтың «1001 әнін» тауып, соған таңқа­лып, оны жеке кітап етіп шығарға­нын білесің­дер. Содан кей­ін оры­стың бар­лық музы­ка зерт­те­ушілері: «Зата­е­вич қаза­қтың дала­сын бір ара­лап шыққан­ның өзін­де осын­ша­ма ән тауып­ты, біз неге олар­дан асып түс­пей­міз?» деп, Ресей­ді қан­ша­ма рет ара­ла­са да, небәрі 500–600 ән тапқан екен. Мен ойдан шыға­рып айтып оты­рға­ным жоқ, бұл – тари­хи факт.

Сон­да қара­май­сың ба, қаза­қтың жері де, елі де, мінезі де, өнері де, мұңы да, қуа­ны­шы да, қай­ғы­сы да, тіп­ті қабілет-қары­мы да басқа­лар­дан әлдеқай­да жоға­ры тұрға­нын және қан­дай бай екенін аңға­ру қиын емес.

Бұл қаза­қтың санын азай­тып жібер­ген – ең алды­мен қаза­қтың өзі емес, оның басы­на түс­кен өлше­усіз қиын­ды­қтар. Кеше­гі 30-жыл­да­ры қол­дан жасалған ашар­шы­лы­қтан қан­ша мил­ли­он қазақ қырыл­ды. Өзі­міз «Отан соғы­сы» деп атап жүр­ген Екін­ші дүни­е­жүзілік соғы­ста қан­ша қазақ құр­бан бол­ды. Оған дей­ін­гі сонау «Ақта­бан шұбы­рын­ды, алқа­көл сұла­ма» деп атап жүр­ген жоңғар шапқын­шы­лы­ғы тұсын­да, одан ары моңғол шапқын­шы­лы­ғы, Ақсақ Темір шапқын­шы­лы­ғы, орыс шапқын­шы­лы­ғы тұсын­да біздің қан­ша қаза­ғы­мыз қырыл­ды. Бірақ қазақ ешқа­шан басқа елдер­ді жау­лап алмаған, керісін­ше, өз жерін сыр­тқы жаудан қорғап қалған халық.

– Мұның бәрі түсінік­ті ғой, Зәке. Осын­ша­ма жер­ге, бай­лы­ққа ие болып қалған, өзіңіз айтып оты­рған­дай, аз сан­ды қаза­қтың қазір­гі жағ­дайы тура­лы не айтар едіңіз?

– Дұрыс айта­сың! Қаза­қстан тәу­ел­сіздік алға­лы 13 жыл болып­ты. Ал сол тәу­ел­сізді­гі­мізді алған алға­шқы кезең­де ұлан-бай­тақ жері­міз өзі­міздің қолы­мы­зда еді ғой. Асты да, үсті де өлше­усіз бай­лы­ққа толы… сонау Алтай­дан – Аты­ра­уға, анау Сары Арқаға дей­ін­гі ұлан-бай­тақ жері­міз тек осы жер­дің бай­ы­рғы иесі қаза­қты ғана емес, қазір Қаза­қстан­ды мекен етіп жатқан 15 млн халы­қты киін­діріп, ішін­діріп, той­ын­ды­рып, олар­ды асы­ра­уға былай жететін еді ғой. Керісін­ше, соңғы жыл­да­ры халқы­мыз осын­ша­ма бай­лы­қтың үстін­де оты­рып-ақ, ең кедей халы­ққа айналға­нын біз ғана емес, әлем біледі. Біз­де­гі бай­лық мына бір ғана Бірік­кен Араб Әмір­лі­гін­де­гі бай­лы­қтан әлде­не­ше есе көп.

1990-жыл­дар­дың басын­да Назар­ба­ев тәу­ел­сіздік жари­я­лаған­да: «Шыда­саң­дар, аз жыл­дың ішін­де біз бар­лы­ғын жасай­мыз. Мына Кувейт пен Араб Әмір­лі­гі халы­қта­ры­ның тұр­мысы­нан біздің халық кем тұр­май­ды. Бар­лы­ғы­мыз бай­и­мыз, үйте­міз-бүй­те­міз…» деп жар салған­дай болған. Оның бұл сөзіне бар­лы­ғы­мыз құдай­дай сен­дік. Жақ­сы сөз­ге неге сенбеске?

Бұл біздің жатып алып, тегін бай­лы­ққа ие болған­дай: «Алма – піс, аузы­ма түс» дегені­міз емес. Сол қол­дағы бар бай­лы­ққа өзі­міз ие бол­сақ, жет­кілік­ті емес пе еді? Назар­ба­ев айтып оты­рған Араб елдерінің бар­лы­ғын­да өз басым бол­дым, бәрін көр­дім, зер­дем­нен өткіздім. Сон­да мен өзім ойлай­мын: «Біз­ге анау керек, мынау керек сияқты – демо­кра­тия деген қаза­ққа керек пе, керек емес пе?» деп. Шығып тұрған «ДАТ», «Сол­Дат», «Ассан­ди-таймс», «Рес­пуб­ли­ка», тағы басқа тәу­ел­сіз газет­тер қазір­гі билік тара­пы­нан зор­лы­қ­пен жабыл­ды. Теле­ви­де­ни­е­ден: Сер­гей Дува­но­втың «ТВ‑М» дегені, Роз­ла­на Тау­ки­на­ның «Тоте­мы» жабыл­ды. «Таң­ды» (ТВ-арна) аттық, өйт­тік-бүйт­тік, біздің істе­ме­ген пәле­міз жоқ. «Демо­кра­тия! Демо­кра­тия!» деп, бар­лы­ғы­мыз айғай­лай­мыз. Мен, мыса­лы, Араб елдеріне барған­да, көзім­мен көр­дім. Оларға ешқан­дай демо­кра­ти­я­ның қажеті жоқ!

– Демо­кра­ти­я­ның кере­гі бол­ма­са, сон­да оларға енді не керек?

– Оһо, сен де айтқыш екен­сің! Олар­дың ел биле­ушілері, мәсе­лен, Бірік­кен Араб Әмір­лі­гін алып қарай­ық, жаға­ла­удағы құнар­лы жер­дің бір шақы­ры­мын, екі шақы­ры­мын бөліп-бөліп алып, өзіне бағы­ны­шты адам­да­рын құл сияқты ұстаған. Әлгі биле­уші әмір­дің өзі – Құдай сақ­та­сын, кере­мет бай! Сенесің бе, Жұмаш, ол қолын­дағы бар­лық мүм­кін­дік­ті елінің игілі­гіне жұмсаған!

Мыса­лы, шетел­ден кел­ген біреу дүкен ашқы­сы келеді делік. Әмір оған: «Сен ана база­рға бар да, біздің бір ара­б­пен келіс. Соның құжа­тын ал, сол ара­б­тың аты­нан саған дүкен ашып берей­ін. Жылы­на бір мил­ли­он дол­лар көле­мін­де пай­да таба­тын бол­саң, соның 500 мың дол­ла­рын біздің ара­бқа бересің, қалға­нын өзің ала­сың. Маған басқа ештеңеңнің кере­гі жоқ. Осы дүкен­нен сен 2–5 млн. дол­лар таба­сың ба, онда менің шару­ам жоқ. Тек дүкен біздің ара­б­тың атын­да бола­ды», – дейді.

Бір қызы­ғы, ол елде бір­де-бір шетел адам­да­ры­ның атын­да дүкен, қыл аяғы газет сата­тын дүң­гір­шек те жоқ. Бәрі өз халқы­ның, адам­да­ры­ның атын­да. Әлгі әмір бар­лы­ғын тек өз халқы­ның мүд­десін қорға­уға ғана арнаған. Әмір, мыса­лы, жаңа­дан бір отба­сы құрыл­са, соның есеп­шо­ты­на қол­ма-қол 1 млн дол­лар ауда­ра­ды. Сол отба­сын­да бір бала дүни­е­ге кел­се, жаңағы 1 млн дол­лар неси­енің жар­ты­сын, екін­ші бала туса, 75 пай­ы­зын, үшін­ші бала­сы болған­да – беріл­ген неси­енің бар­лы­ғын тегін береді. Сон­да олар­дың дүни­е­ге кел­ген әр бала­сы­ның есеп­шо­тын­да ол ержет­кен­ше пәлен мил­ли­он дол­лар ақша жата­ды деген сөз. Бұл – сол елдің әр аза­ма­ты­на әмір тара­пы­нан тұрақты түр­де жаса­лып оты­ра­тын заң­ды жақсылық.

Бір таңқа­лар­лы­ғы – әлгі елдің тұрғы­лы­қты адам­да­ры­ның бір­де-бірі, мәсе­лен, мұнай мұна­ра­сын­да жұмыс істеп жүр­ген жоқ, құм басқан шөл дала­ны гүл­ден­діріп, күрек ұстап, жер­ді сулан­ды­рып жүр­ген жоқ, қол­да­ры­на сыпыр­тқы алып, көше сыпы­рып жүр­ген жоқ. Бар­лы­ғы да үстеріне мұн­та­здай ақ киім­дерін киіп алып, қол­да­рын­да тас­пиы­ғы бар, әмір­лерінің арқа­сын­да аспан­нан түс­кен­дей, бір-бір құжатқа ие болып алып, жаңағы­дай әдіспен тапқан мол қар­жы­ла­ры арқы­лы бала­ла­рын таң­даған шет мем­ле­кет­терін­де оқы­тып, қат­ты ысты­қта салқын жақтарға барып, дем алып, күн салқын­даған­да өз елдеріне келіп, қай­ғы-мұң­сыз өмір кешеді. Өздері сон­ша­лы­қты көп те емес, адам саны 2 млн-дай ғана. Қалған 7 млн адам: Ита­ли­ядан, Үндістан­нан, Пәкістан­нан, аннан-мұн­нан кел­ген, бар­лық қара жұмыстар­ды атқа­ра­тын аза­мат­ты­ғы жоқ шетел­дік­тер ғана.

Міне, осы­ларға сен айтып оты­рған демо­кра­ти­яң­ның қан­ша­лы­қты кере­гі бар? Рас па, жоқ па? Үнде­мей­сің ғой…

Демек, оларға демо­кра­ти­я­ның тіп­ті де кере­гі жоқ! Өйт­кені қол­да­рын­да бәрі де бар. Оларға әмір бай­ы­ған­ның үстіне бай­ып жатыр ма, оның 15 қаты­ны бар ма, мен­ші­гін­де 25 ұшағы бар ма – халы­қтың онда шаруа­сы жоқ. Жұмаш, айна­лай­ын, оның отба­сы­на әмір­дің көме­гінің арқа­сын­да ағыл-тегіл ақша құй­ы­лып жатыр. Бала­сы – оқи­мын десе оқи­ды, анда бара­мын, мын­да бара­мын десе – бара­ды, тіл үйре­не­мін десе: ағы­л­шын­ша ма, фран­цуз­ша ма, қытай­ша ма, неміс­ше ме, үйре­неді, жоқ бол­ма­са Окс­фор­дқа барып оқи ма, Кэм­бри­дж­ге барып оқи ма – қысқа­сын айтқан­да, не істей­мін десе, соны істей­ді. Онда билік­те оты­рған әмір­лер­дің ешқан­дай шатағы жоқ.

Міне, мен сол кез­де Назар­ба­ев айтқан жұмақ Араб елдерін­де­гі­дей біз­ге де орнай­ды екен деп ойлағам. Бай­лы­ғы­мыз шаше­тек­тен, әр адам басы­на берілетін қар­жы қан­ша?! Соның бәрі біз­ге тең бөліп беріледі екен деп сен­дім. Ал санап көрейік.

Жылы­на орта есеп­пен біз­де­гі 15 млн халы­ққа жететін­дей астық жинай­ды екен­біз. Сон­да жан басы­на шаққан кез­де 1 ада­мға 1 тон­на асты­қтан келеді екен. Мен бұл ара­да басқа бай­лы­қты айт­пай-ақ қояй­ын. Сенің отба­сы­ң­да әйелің мен өзіңді және үш балаң­ды қосқан­да – бес адам бар дей­ік, сон­да 5 тон­на астық сенікі. Оның ішін­де: кар­топ, ет, сүт, соғы­мың, көкөніс, жеміс-жидек сияқты басқа тағам­дар жоқ. Назар­ба­ев біз­ге жұмыс істе­у­ге мүм­кін­дік бер­се, жағ­дай жаса­са, кедер­гі бол­ма­са, тек тамақ жағы­нан ғана біздің әрқай­сы­мыз өзі­мізді-өзі­міз асы­рап, сон­дай пай­да тауып, жап-жақ­сы өмір сүреді екенбіз.

Киім жағы­нан алсақ: жүн – өзі­міз­де, тері – өзі­міз­де, мақта – өзі­міз­де, жасан­ды тал­шы­қтар­дан өндіре­міз десек, мұнай­ы­мыз, хими­я­мыз – өзі­міз­де. Құдай сақ­та­сын, не шыға­ра­мын десең, бар­лы­ғы да өзі­міз­де бар. Бекер жүре­мін десең – бен­зинің де, керо­синің де, соляр­каң да, газың да жетеді.

– Біз­де бәрі бар екен. Сон­да біз­ге жет­пей­тіні не?

– Осы күн­ге дей­ін бір нәр­се­ге түсін­бей­мін. Назар­ба­ев сол өндір­ген затта­ры­мы­зды: «Біре­у­ге сатуы­мыз керек, өткі­зуі­міз керек, өйтуі­міз-бүй­туі­міз керек» дей­ді. Мыса­лы, Назар­ба­ев: «Ой, біз­ге олар­ды жүзе­ге асы­ру үшін, пәлен­ше жұмыс­шы қолы керек!» деп соға­ды. Егер Қаза­қстан­да ара­б­тар­дағы сияқты: завод­тар­ды, фаб­ри­ка­лар­ды, дүкен­дер­ді, банк­тер­ді, ана­лар­ды, мына­лар­ды акци­я­ла­ры­мы­з­бен өзі­міз­ге алып, солар­дан пай­да түсіп жат­са, бар­лы­ғы­мыз қарық болып, бәй­бі­ше­міздің қасын­да самауыр­дан шәй ішіп, бала­ла­ры­мы­зға: «Әй, Кем­бри­дж­ге кет­тің бе, жолың бол­сын, сол жақтан менің сото­вый­ы­ма теле­фон шалар­сың. Ана үшін­ші теле­фонға соқ, ана еке­уі «тоқа­лым­дікі» деп айтып оты­ра­тын­дай бол­сақ, мен онда Назар­ба­ев­ты түсі­нер едім, айналайын.

Әлгі демо­гра­фи­я­ны жазып жүретін Мақаш Тәті­мов айтқан­дай, қаза­қты көбей­ту үшін үш-төрт­тен тоқал алу керек деп. Иә, сөй­тіп біз өз жері­міз­ге қожай­ын болып, мыңғы­рған жылқы, жер қай­ы­сқан қой, сауып жатқан сиыр­лар деген­дей, төрт түлі­гі­міз сай, мына «Жер тура­лы кодекс» қаза­ққа, Қаза­қстан­дағы бар­лы­ғы­мы­здың мүд­де­міз­ге сәй­кес, «мына жер, қазақ – сенікі, ал. Қаза­қтың жері бәріне жете­ді, ешқан­дай темір тіке­нек­ті қор­ша­удың кере­гі жоқ, тек бір-бірің­мен керісіп қалып жүр­мең­дер» десе ғой шіркін.

– Онда ула­май-шула­май, тып-тыныш өмір сүре­міз демексіз ғой?

– Міне, сон­дай мол­шы­лы­қтағы қаза­ққа демо­кра­ти­я­ның кере­гі бар ма, жоқ па? Біз Назар­ба­ев­ты бай­лап, ұстап отыр­май­мыз. Оның ұшақта­рын санай­мыз ба? Теле­ар­на­дан беріліп жат­са, «О‑о-оһоо!» деп, ана жақта айтыс болып жат­са, ана жақтан Роза Рым­ба­е­ва, мына жақтан Мақ­пал Жүні­со­ва шырқап жат­са… Құр­манға­зы оркест­рін теле­ди­дар­дан көр­ме­гелі қан­ша бол­ды? «Оты­рар сазын» көр­ме­гелі қан­ша бол­ды?.. «Тама­ша» экран­нан анда-сан­да бір шыға­ды. «Терісқақ­пай­ың» бар деген­дей… Ана Құдай­бер­ген Сұл­тан­ба­ев жұмыс­сыз жүр, пони­ма­ешь, імм… Қазақ дра­ма теат­ры­ның қой­ы­лы­мын, ТЮЗ-дің спек­таклін теле­ди­дар­дан көр­ме­гелі қан­ша бол­ды? Өңкей бір аннан кел­ген, мын­нан кел­ген біре­улер теле­ди­дар экра­ны­на қап­та­ды да кетті.

Біздің Әсет те шет­те қал­ды, Шәм­ші де шет­те қал­ды… Біздің Қал­ды­бек­ке рах­мет, сол анда-сан­да бір­деңе істе­ген бола­ды. Қазір түгелі беті­мен кет­ті ғой.

Міне, айна­лай­ын, мына опе­ра теат­рын аштық, опе­ра­дан түк те қалған жоқ. Баяғы­да «Қыз Жібек» опе­ра­сы­ның әр спек­такліне жұрт кезек­ке тұра­тын. Музей­ге бару­дан қал­дық. Кино­те­ат­рға бар­саң, слу­шай, бір қазақ кино­сы жоқ. Теле­ди­дар­ды қара­саң, таңер­тең­нен кеш­ке дей­ін қап­таған мек­си­ка­лық, бра­зи­ли­я­лық сери­ал­дар, атыс, шабыс, секс, эро­ти­ка болып кет­ті. Қазақ тілі ешкім­ге керексіз болып қал­ды. Сон­да біз не деп айтуы­мыз керек?..

– Иә, сон­да кім­ге не айтуы­мыз керек?

– Мен екі-ақ мем­ле­кет­ті: шығыс мем­ле­кет­терін, бай­лы­ғы көп мем­ле­кет­тер­ді салы­стыр­дым. Маған Аме­ри­ка­ның да кере­гі жоқ, Еуро­па­ның да кере­гі жоқ. Маған кеш­ке дей­ін кино көр­сет­се – болға­ны. Слу­шай, арақ ішкен­ді көр­се­тетін оры­стар­дың да кере­гі жоқ. Ана база­рда оты­рған өзбек­тер­дің де кере­гі жоқ! «Сен сол­түстіксің, сен оңтүстіксің» деп, бір-бірі­мен аты­сып, шабысып жүр­ген, бізді «маңқа қазақ» дей­тін анау қырғы­здың да кере­гі жоқ!

– Сон­да шыны­мен біздің қаза­ққа ешкім­нің де кере­гі бол­маға­ны ма?

– Біздің мен­та­ли­теті­міз өзі­міз­ге жете­ді, бай­лы­ғы­мыз өзі­міз­ге жете­ді. Сол кез­де «Тың­дай­сыз ба, тақ­сыр «Дат» деген сөздің өзінің мағы­на­сы бөлек бола­ды. Кеше Зари­на Алтын­ба­е­ва теле­ди­дарға шығып алып, орыс­ша өлең айт­ты. Соны «Тегі қаза­қ­ша болып, ол неге орыс­ша өлең айта­ды?» деп «Дат» сұрай ала­ды. Ұқтың ба?

– Иә, ұқтым…

– «Кеше ғана зар­лап өлең айта­тын Бек­бо­лат Тіле­уха­нов неғып сая­сат­та жүр?» деген­ді «Дат» айтуға тиіс. Дұрыс па?..

– Иә, дұрыс…

- Мынау Дәу­лет Тұр­лы­ха­но­вың да, Серік Қонақ­ба­е­вың да еке­уі де ұлт­тық спорт­тың не екенін біледі. «Біздің ұлт­тық спор­ты­мыз қай­да кетіп бара жатыр?» деген­ді «Дат» айтуға бола­ды. Дұрыс па?

– Дұрыс болған­да қандай!..

– Сон­да біздің Назар­ба­ев та, Назар­ба­ев­тың отба­сын­да да шару­а­мыз не деген сұрақ туар еді. Мыса­лы, неге Назар­ба­ев: «Біз ана бай­лы­қтар­дың бар­лы­ғын 30 жыл­дан кей­ін қай­та­рып алуы­мыз мүм­кін, өйт­кені біздің маман­да­ры­мыз 30 жыл­дан кей­ін дай­ын бола­ды» деп оттай­ды? Слу­шай, тұра тұр, мәсе­ленің теті­гі қай­да жатыр?

–Иә, мәсе­ленің теті­гі қай­да жатыр?

– Баяғы­да Ұлы Отан соғы­сы кезін­де немістер Баку­дың мұнай­ын кесіп тастаған кез­де бүкіл Қызыл Армия Кас­пий мен Ембі мұнай­ы­на қарап қалған. Ол кез­де Түмен мұнайы жоқ, басқа мұнай да жоқ. Сон­да Аты­ра­удың, Ақтө­бенің, Ембінің мұнайы бүкіл Кеңес Одағын, тыл­ды мұнай­мен қам­та­ма­сыз еткен. Біз­де соның мек­тебі қал­ды. Біз­де­гі мұнай ең төмен жатқан, пара­фині көп мұнай. Соны алу, өнді­ру, өңдеу, одан пәлен­шені алу өте қиын нәр­се. Қазір­дің өзін­де Аме­ри­ка, Нор­ве­гия, Англия бол­сын, тіп­ті мұнайы көп ара­б­тар­дың өзі біздің мұнай­шы­ларға келіп, сабақ ала­ды. Біздің мұнай­ды бұрғы­лап жатқан­дар да, атқы­ла­тып жатқан­дар да – сол Кеңес Одағы кезін­де жасалған тех­ни­ка­лар­мен, өзі­міздің маман­дар күші­мен атқа­ры­лу­да. Соны ақыл айтқыш аме­ри­кан­ды­қтар­дың өзі біз­ден үйреніп жатыр. Сол жұмыстар­дың бәрін атқа­рып жатқан – нағыз біздің Қаза­қстан­ның жұмыс­шы­ла­ры. Назар­ба­ев отта­ма­сын! Мұнай­дан түк біл­мей­ді екен, үндемесін!

Өз басым аме­ри­кан­ды­қтар­мен де, өзі­міздің мұнай­шы­лар­мен де көп сөй­лес­кен адам­мын. Сон­да біздің мұнай­шы­лар айта­ды: «Зәке, біз­ге ешқан­дай аме­ри­кан­ды­қтар да, нор­ве­ги­я­лы­қтар да сабақ бере алмай­ды, олар қай­та біз­ден сабақ ала­ды» деп.

– Мынау, шынын­да да, назар ауда­рар­лық нәр­се екен?

– Мен саған табиғи деректер­ді айтып отыр­мын ғой. Сен­бе­сең­дер, мұнай­шы­ларға барып, өздерің сұраң­дар. Сол мұнай­шы­лар қазір ұзақ мерзім­дік аштық жари­я­лап отыр. «Біз небәрі 70-ақ дол­лар жалақы ала­мыз, мұнайы жоқ жаман түрік­тер келіп, мың дол­лар­дан айлық ала­ды» дей­ді. Олар сон­да біздің атақты кәсі­би мұнай­шы­ла­ры­мы­здан 14–15 есе артық – 1000 дол­лар­дан айлық ала­ды екен. Бұл не деген сұмдық?!

«Даудың басы Дай­ра­бай­дың көк сиы­ры­нан шыға­ды» демек­ші, тағы менен: «Мынан­дай биік ман­сап­тан неге кет­тің?» деп сұрай­сың. Соның бәрін біле тұра, соның бәрін көре тұра, тағы да мұның бар­лы­ғы бір күн­дік мәсе­ле емес, осын­дай жағ­дай­да өз ұлтым­ның пер­зен­ті ретін­де шек­тен шыққан мұн­дай әділет­сіздік­ке мен қалай төзуім керек еді?!

– Зәке, сіз ұзақ уақыт билік­те оты­рған­да, осы­ның бәрін біле тұра, ауыз ашпаға­ны­ңыз қалай? Қыз­мет­тен кет­кен­нен кей­ін «батыр» болып шыға кел­ген­дей­сіз бе, қалай?.. Сон­да бұл жөнін­де қашан­нан бастап шын­дап ойла­на бастап едіңіз?

– Ойланған­да былай… Бұл енді мен­деп келе жатқан ауру бол­ды. Мен көбіне Назар­ба­ев­тың жанын­да жүрдім…

– Сон­да Назар­ба­евқа ең жақын адам­дар­дың бірі және біре­гейі бол­ды­ңыз емес пе?

– Иә. Біз енді солай бол­дық. Иә, мен 1994 жылы Алма­ты қала­сы­ның әкім­ді­гі­нен кет­кен кез­де Әке­жан пре­мьер-мини­стр­дің бірін­ші орын­ба­са­ры еді. Мен қыз­мет­тен кет­кен­нен кей­ін үш жарым айдан соң, сол Әке­жан пре­мьер-министр бол­ды. Мен Әке­жан Қажы­гел­дин­мен қыз­мет­тес болған жоқ­пын. Ол Тере­щен­ко­ның орны­на 1994 жылы қазан айы­ның басын­да кел­ді, мен мау­сым айы­ның 20-ында қыз­мет­тен кет­кен бола­ты­н­мын. Кей­ін депу­тат болған кезім­де Әке­жанға тиіс­кенім бар. Ана «Ақ жол Қаза­қстан» газеті­нен оқы­ған шығар­сың, «Әке­жан­ды жау екен деп жүр­сем, оны біз­ге нағыз жау жасап жүр­ген адам оның басын­да отыр екен» деп айтқанымды.

Ешнәр­се де, ешқа­шан да құпия болып қал­май­ды. Құпи­я­ның бар­лы­ғы әйте­уір бола­шақта ашы­ла­ды. Құпи­я­ның ашыл­мауы мүм­кін емес, бұл табиғи заң­ды­лық. Сон­да ол масқа­ра бола­ды. Сол құпи­я­лар­дың бар­лы­ғы бол­ма­са да, біра­зы қазір ашы­лып жатыр ғой. Менің қыз­мет­тен 1994 жылы кетуім­нің себебі де – сон­дай әділет­сіздік­ке шыда­май, төз­бе­уім­нен болған. Мыса­лы, Тере­щен­ко Тёны («КРАМДС» ком­па­ни­я­сы­ның пре­зи­ден­ті – Ред.) ертіп кел­ді де, тиі­суді тура менен баста­ды. Тё келе сала ана­ны, мына­ны өзіне алу­ды жаңа­дан бастап жатқан. Несін айта­сың, еке­уміз біраз шай­қа­стық қой…

– Сол Тёге бай­ла­ны­сты… Сіз ана жыл­да­ры Тёнің үйін тар­тып алып, көп бала­лы отба­сы­ла­ры­на бер­діңіз емес пе?

– Иә, Тёден тар­тып алға­ным рас. Ол кез­де ол жаңа үйдің Тёнікі екенін және оның сон­дай құдірет­ке ие адам екенін мен қай­дан білейін?..

– Сон­да біл­дей бір Алма­ты сияқты аста­на­лық қала­ны басқа­рып оты­рып, біл­мей қалға­ны­ңыз қызық екен, ол сөзіңіз­ге кім сенеді?

– Олар бар­лы­ғын құпия жаса­ды ғой. Тёні білетінім – ол онда Мем­ле­кет­тік жос­пар­лау коми­тетін­де бас маман ба, басқар­ма басты­ғы­ның орын­ба­са­ры ма, әйте­уір біреу болып қыз­мет істеп жүр­гені­нен аздап хабар­дар бола­ты­н­мын. Жаңа үйді көп бала­лы отба­сы­на беру­ге және сол кез­де билік басы­на: Жабағин, Ақтө­бе­ден – Құл­ма­ха­нов, Кула­гин, Дүй­се­нов деген біреу, әйте­уір солай көп­теп келе бастаған лау­а­зым­ды адам­дарға да үй керек болған. Солар­дың бар­лы­ғы үйсіз жүр­ген. «Ақсай» жақтан басқа жер­де үйім жоқ» деп олар­дың алдын­да біраз кер­гі­генім де бар.

Содан Нұре­кең айт­ты: «Мына «Самал­да» салы­нып жатқан үйлер­дің бірін неге соларға бер­мей­сің?» деп. Қала­ның қожай­ы­ны – мен­мін. Содан салы­нып жатқан үйлер­ді ара­лап, бір үйдің қасы­на келіп: «Осы үйді ала­мын» дедім. Сөйт­сем, министр Бек­бо­ла­тов деген: «Зәке, бұл үйді ала алмай­сың», – дей­ді. «Неге ала алмай­мын? Осы үйдің қасы­нан дәл осын­дай үй салуға жер бере­мін. Тура осын­дай үйді көп бол­са, үш-төрт айда салып бітіресің», – дедім. Тё ана­дай жер­де темекі тар­тып тұрған. Оған да соны түсін­дір­дім. Сөйт­сем, Тё маған: «Пошел на …» дейді…

– Тура тамам жұрт­тың алдын­да айы­лын жима­стан, сіз­ге сөй деді ме?

– Иә, айна-қатесіз. Мен тұр­мын, Бек­бо­ла­тов тұр, қала­ның сәу­лет­шісі тұр, құры­лы­стың басты­ғы тұр, менің орын­ба­са­рым тұр. Жиы­ны он шақты адам.

– Анау сізді оры­стың семіз боқты­ғы­мен келістіріп тұрып боқта­ды. Алма­ты сияқты аста­на­лық қала­ның бас­шы­сысыз. Сон­да үн-түн­сіз қарап тұра бер­діңіз бе?

– Мен не дей­мін енді… Оған: «Тап сенің әкеңнің аузы… иттің етін жеген ит, не оттап тұр­сың! Сен қашан­нан бері қалаға қожай­ын болған­сың?! Әлі шын­ды­қты тек­се­ре­міз!» – дедім.

Бұл – мен үшін ана Тё тара­пы­нан көр­сетіл­ген нағыз дөрекілік­тің шек­тен асқан түрі еді. Содан кей­ін оны­мен еке­уміздің ара­мы­зда айқас бастал­ды да кет­ті. Бір жағы­нан анаған болы­сып, шәуіл­деп, «Кара­ван» газеті шықты дер­сің! Құдай сақ­та­сын, маған жан-жақтан шабуыл бастал­ды да кетті!

Мәсе­лен, Тере­щен­ко маған: «Пәлен дүкен­ді – пәлен­ге, түген­ді – түген­ге бер!» деген сияқты бұй­рық бере бастады.

– Жалғыз Алма­ты қала­сын ғана емес, бар­ша Қаза­қстан­ның жылы-жұм­сағын талан-тара­жға салу – тура сол кез­де бастал­ды емес пе?!

– Иә, тура Тере­щен­ко­ның кезін­де бастал­ды. Алма­ты қала­сы бой­ын­ша бөлісті неге Тере­щен­ко шешуі керек? Мен оның айтқан­да­рын жүре тың­да­уға тырыстым.

Бір күні маған осы Болат Әбі­лов, Мұх­тар Әбі­ля­зов, Нұр­лан Смағұ­лов, мұр­ны­нан маңқа­сы аққан Еркін Қали­ев­ті әкесі Жекен Қали­ев алып кел­ді. Сон­дай жігіт­тер маған келіп: «Қаза­қстан­ның қазір­гі нарық эко­но­ми­ка­сы мен сая­са­ты­на атса­лы­сқы­мыз келеді. Біз аяғы­мы­здан қаз тұрып кет­сек, елі­міз эко­но­ми­ка­сы­на да жаман бол­май­ды»,– деді. Мен: «Ондай бол­са, жігіт­тер, несіне аяна­мыз, алы­ң­дар, мә, міне­ки», – деп, қала­дағы ең үлкен екі-үш дүкен­ді оларға тегін беріп жібер­дім. Бұры­нғы Ленин даңғы­лы­ның бой­ын­дағы екі-үш дүкен­ді «Аста­на-мотор­стағы» Нұр­лан Смағұ­ло­вқа, «Сто­лич­ный» гастро­но­мы мен Гоголь – Сей­фул­лин даңғы­лы­ның бой­ын­дағы «Спорт тау­ар­ла­ры» дүкенін және бір пави­льон мен Халық Абдол­ла­ев басқа­ра­тын Аза­мат­тық қорға­ныс үйін Болат Әбі­лов­ке, сон­дай-сон­дай өзі­міздің жігіт­тер­ге: «Бәрібір біре­улер ала­ды екен, сен­дер неге алмасқа?! Мә, алы­ң­дар!» – деп бөліп-бөліп бердім.

- Сіздің мына батыл әре­кет­теріңіз­ге Тере­щен­ко тып-тыныш қарап оты­ра бер­ді ме? Аны­ғын айтқан­да, бұл өзім­шіл­ді­гіңіз үшін Тере­щен­ко сіз­ге не істеді?

- Не істе­уші еді? Тере­щен­ко маған жау болып шыға кел­ді. Ол Назар­ба­ев пен ара­мы­зға от сал­ды. Мен қыз­мет­тен кет­тім. Кей­ін депу­тат бол­дым. Назар­ба­ев Квят­ков­ский­дің ары­зын желеу қылып, 1995 жылы 7 наурыз, дема­лыс күні сол пар­ла­мент­ті қуып жібер­ді. Мен ол кез­де Жам­был қала­сын­да жүр­ген­мін. Иә, сол кез­де Қажы­гел­дин Тере­щен­ко­ның несие таратқан­да­рын, өйт­кені мен бүйт­кен­дерін жылы жауып қой­ғы­сы кел­ді. Сол тұста мен мықтап ойла­на бастадым.

«Ойпыр-ай, бұл не деген сұм­дық? Қаза­қтың дүни­есі неге көрін­ген­нің қолын­да кетуі керек? Бүкіл Қаза­қстан­ның ауыр және жеңіл өнер­кәсібін, тамақ өнер­кәсібін, жер­гілік­ті тұты­ну өнім­дерін шыға­ра­тын өнер­кәсіп­терін ай мен күн­нің ама­нын­да неге талан-тара­жға сала­мыз?» деген ойға қал­дым. Естеріңіз­де бол­са, 1996 жыл­да­ры жарық көр­ген «Не толь­ко о себе» деген кіта­бым­да, содан кей­ін 2004 жыл­дың 11 науры­зын­да жари­я­ланған «Как нас теперь назы­вать?» деген мақа­лам­да осы­ның бар­лы­ғын егжей-тег­жей­лі баян­да­дым. 1997 жылы Құр­бан айт­та Назар­ба­ев бір қажы кісі «біз­дер­ді тату­лас­сын» деген ниет­пен еке­умізді дәм­ге шақыр­ды. Мен сон­да Назар­ба­евқа біраз нәр­сені айттым.

– Сол жолы халы­қтың жаны­на батып жүр­ген мәсе­ле­лер­ді тура Назар­ба­ев­тың өзіне қалай айт­ты­ңыз? «Арты қалай болып кетер екен?» деп жүрексін­ген жоқ­сыз ба?

– Мен сол жолы Назар­ба­евқа: «Бұлар қаза­қтан ала­тын­да­ры­ның бар­лы­ғын енді алып біт­кен шығар. Қазақ халқы­на бер­ген уәдеңізді орын­даңыз!» – дедім. Сол тұста, 1997 жылы мамыр айын­да Тере­щен­ко мен Қажы­гел­дин­нің үсті­нен про­ку­ра­ту­раға арыз жазып, қыл­мыстық іс қозғалт­тым. Сол ары­з­бен қоса, олар­дың нені сатып, нені қой­ған­да­рын дәлел­дей­тін бұл­тарт­пас құжат­тар­ды қоса жол­дағам. Олар мені қол­ма-қол «КНБ»-ға бер­ді. ҰҚК мені шақы­рып алды. Мен бәрін дәлел­деп, кани­кулға барып қай­тып кел­сем, олар ол істі тоқта­тып тастаған екен. «Нұрқа­ді­ло­втың өзін сот­та­тай­ық деп едік, жұрт­ты өзінің пат­ри­от­ты­ғы­мен тар­тып алған соң, істі тоқтат­тық» деп, ана­лар өзін­ше бір­деңе деп, газет­те жаз­ды. Менің оған жыным келді.

Содан кей­ін 1997 жыл­дың қыр­күй­ек айын­да пар­ла­мент­тің бірін­ші оты­ры­сын­да мен Қажы­гел­дин­нің Шым­кент мұнай өңдеу кәсі­пор­нын біре­улер­ге сатып жібер­гені үшін быт-шытын шығар­дым. 45 млн дол­лар кіріс беретін кәсі­по­рын­ды неге «Қаз­ком­мерц­банк­тен» алы­нған сон­ша көлем­де­гі қар­жы­ға беруі керек? Сөй­тіп, оны сатып алған өзі­міздің жігіт тағы да 45 млн дол­лар­ды оған қоса ием­деніп кетеді…

– Зәке, сөзіңіз аузы­ңы­зда. Сол Шым­кент­тің мұнай өңдеу кәсі­по­ры­нын жаңағы­дай мол қосым­ша табыспен тегін алған адам­ның аты-жөнін осы ара­да біздің қалың оқыр­ма­ны­мы­зға ашып айтып берер ме едіңіз?

– Оны алған жігіт­тің аты-жөні бел­гілі ғой… Ол – президент.

– Сіз осы­ның бәрін бір ғана Әке­жан­нан көр­діңіз емес пе?

– Кей­ін­ге дей­ін мен осы­ның бәрін бүл­діріп жүр­ген бір ғана Әке­жан деп ойлап жүр­дім. Өйт­кені қол қой­ған Әке­жан болып шықты ғой. Шама­сы, оған зор­лап қол қой­ды­рған сияқты. Әке­жан егер айта­тын бол­са, бұдан басқа да толып жатқан құпи­я­лар бар ғой. Бірақ Әке­жан­ның өзі айт­пай жүр ғой…

Осы әңгі­менің бар­лы­ғы қалай өршіді десең, 1999 жылғы сай­лау уақы­тын айтар едім. 1998 жылғы жағ­дай­ды Ғалым­жан өзінің кіта­бын­да жаз­ды: «Назар­ба­ев бан­кет жаса­ды, бәрі­міз оған ант бер­дік» деп. Расын­да да, ол бан­кет­ті жасаған мен. Меде­у­ге бара жатқан­дағы жол­да «Самал» деген ресто­ран бар. Сол жер­ге бар­лық әкім­дер­ді шақыр­дық, Назар­ба­ев әйелі­мен, біз Мақ­пал еке­уміз. Мен тама­да бол­дым. Сол жер­де Назар­ба­ев сай­ла­удың өзі ойлаған­дай өту үшін бар­лы­ғын «соц­со­рев­но­ва­ни­е­ге» шақырды.

Жұрт 1999 жылғы пре­зи­дент­тік сай­лау дұрыс өтпе­ді дей­ді. Әрине, анау-мынау болған шығар, бірақ мынау 2004 жылғы соңғы сай­ла­удай сұм­дық масқа­ра болған жоқ! Ал пре­зи­дент­тік сай­ла­уда ешқан­дай тәр­тіп бұзу­шы­лық бол­маған. Бұл – менің шыным.

– Сіздің айтқа­ны­ңы­зға сенетін бол­сақ, сол пре­зи­дент­тік сай­ла­уда бүкіл Қаза­қстан­ның халқы бір ғана Назар­ба­евқа қол­дау көр­сетіп, сенім артып, өз дауы­ста­рын бір кісі­дей бер­ген болып шыға­ды ғой?

– Иә. Ол кез­де­гі біз сияқты әкім­дер­дің жұрт­шы­лы­қтың алдын­да зор беделі бол­ды. Халы­қтың жағ­дайы да қазір­гі­ден тәуір еді. Мыса­лы, ден­са­улық сақтау жөні­нен, оқу-ағар­ту жұмысы жағы­нан біз кәп-кәдім­гі­дей ілгері бола­тын­быз. Тек сол жылы ғана. Қарап отыр­саң, ара­да содан бері небәрі 5‑ақ жыл өтіп­ті. Соңғы 4–5 жыл­дың ішін­де істел­ген сұм­дық – ана жыл­дар­дағы сұм­ды­қтар­дан 20 есе асып түседі. Қазір бәрі беті­мен кет­ті және беті­мен жібер­ді. Ол кез­де сотың да, про­ку­ро­рың да, мили­ци­яң да ондай бол­май­тын, оларға бір­деңе деп айтуға, түсін­діру­ге бола­тын… Қазір бәрі беті­мен кет­ті ғой…

– Қазір­гі таң­да Назар­ба­ев мем­ле­кет­ті өзі басқа­рып отыр ма? Жоқ бол­ма­са, сырт­тан ел біле бер­мей­тін көлең­ке­де­гі «үшін­ші күш» басқа­рып отыр ма?

– Мен айтай­ын, мем­ле­кет­ті басқа­рып оты­рған кісінің ісі мұн­дай бол­май­ды. Бұл – менің түсіні­гім­ше. Мәсе­лен, айы­на бір жинап алып неме­се тоқ­са­ны­на бір жинап алып: «Ей, сен­дер­дің мына­ла­рың не? Шет­терің­нен түр­ме­ге апа­ра­мын!» неме­се: «Сен­дер­дің былы­қта­ры­ң­ның бар­лы­ғын біле­мін!» деп, тағы да медик­тер­дің бар­лы­ғын жинап алып: «Сен­дер адам­дар­ды дұрыс емде­мей­ді екен­сің­дер. Былай емдеу керек… Кітап­та­рың дұрыс емес екен, былай шыға­ру керек» деген оның сөз­дерін – есі дұрыс адам­ның сөзі деу­ге бола ма?

Қара­ма­нов (пре­мьер-министр) қалқай­ып оты­рып, кетіп қал­ды, одан кей­ін Тере­щен­ко кел­ді. Тере­щен­ко былы­ққа батыр­ды. Бас кезін­де Тере­щен­ко­ның ондай ойы да болған жоқ шығар… Ондай жаса­уға рұқ­сат бер­ген Назар­ба­ев­тың өзі ғой. Мыса­лы, Тере­щен­ко келіп оған: «Сіз­ге пәлен­ше көлем­де­гі пай­да түседі» дей­ді. Содан ол (Назар­ба­ев) былы­қты және былы­қтыр­ды. Қажы­гел­дин­ді де сол (Назар­ба­ев) былы­қтыр­ды. Балғым­ба­ев­ты да сол былы­қтыр­ды. Содан кей­ін мен «осы­ны тағай­ын­даған дұрыс бола­ды» деп айтып жүріп, Тоқа­ев­ты пре­мьер-мини­стр­лік­ке тағай­ын­дат­тым. Тоқа­ев­тың әйелі орыс болған­нан кей­ін бе, анау айтқан­дай, көп бай­лы­ққа бара қой­ма­ды. Ол көн­бе­ген соң, Назар­ба­ев қораға Иманға­ли­ды енгізіп жібер­ді. Одан кей­ін мына Дани­ал­ды әкел­ді… Сон­ша­лы­қты пре­мьер-мини­стр­лер­ді былы­қты­рып оты­рып, соны біл­мей­тін­дей, ол қан­дай мем­ле­кет бас­шы­сы деп ойлай­сың? Егер сенің қол асты­ң­да істей­тін адам­дар ары­нан айы­ры­лып жатса…

Мыса­лы, Тоқа­ев­тан басқа солар­дың бар­лы­ғы да бел­гілі… «Отан» пар­ти­я­сы төраға­сы­ның орын­ба­са­ры, «глав­ный бух­гал­тер» болып істе­ген Алек­сандр Пав­лов деген аза­мат бар. Ол әкеңнің… билік­тің «глав­ный бух­гал­тері». Ол нағыз қудың – қуы, сұм­ның – сұмы! Солар­дың бар­лы­ғын шаты­сты­рып, ымын-жымын біл­дір­мей жүр­ген Пав­лов. Сен­дер сол Пав­лов тура­лы жазу­ла­рың керек!

– Өз басым Пав­ло­втың сон­дай әбден былы­ққан, қу адам екенін тек сіздің аузы­ңы­здан ғана бірін­ші рет естіп отырмын.

– Міне, көр­мей­сің бе, мыса­лы, сен дирек­тор бол­саң, не істер едің?

– Иә, соны­мен билік­тің «бас бух­гал­тері» Пав­лов бол­ды ғой?

– Мыса­лы, сен дирек­тор­сың, сенің бух­гал­терің бола­ды, онсыз сен банк­ке ешқан­дай құжа­ты­ң­ды өткі­зе алмай­сың. Полу­ча­ет­ся, что ол – Назар­ба­ев­тың бас бух­гал­тері, ол қулы­қтың, сұм­ды­қтың бәрін біледі.

– Сон­да Пав­ло­втың да көп­тен бері дүниені шула­тып жүр­ген атақты «Қаза­қ­гейт­ке» қаты­сы бар болып шыққа­ны ғой?

– Есте­ствен­но! Бар­лық құжат Қар­жы мини­стр­лі­гі арқы­лы өте­ді. Оған бюд­жет­тің қар­жы­сын, ана­ны, мына­ны құй дей­ді… Мұның бар­лы­ғы да Пав­ло­втың есебін­сіз жүзе­ге аспай­ды. Соның бәрін жымқы­рып оты­рған –тек Пав­лов қана…

– Қазір Назар­ба­ев­тың шетел­дер­де­гі есеп­шот­та­рын­да тығы­лған қар­жы­сы­ның көле­мін әркім әрқа­лай айта­ды. Сіздің есебіңіз­ше, сол ұрланған қар­жы­ның көле­мі қан­ша мил­ли­ард дол­лар екен?

– Оның бар­лы­ғы 40 млрд па, 80 млрд па – түп­тің түбін­де шын­дық ашы­лып, бетіне қалқып шыға­ды ғой. Бәрі шық­па­са да, көбі шыға­ды. Мәсе­ле онда емес. Мен жаңа ең басты мәсе­лем­ді айт­тым ғой… Ол қар­жы­лар – тек банк­тер­де жатқан­да­ры ғана, ал олар­дың жұм­салға­ны, шашқа­ны қан­ша­ма? Аннан үй алды, мын­нан үй алды, анда вил­ла сал­ды, ары жүреді, бері жүреді, анаған пара береді, мына­ны сатып ала­ды, анаған үйт­ті, мынаған бүйт­ті, сон­ша­лы­қты көп ақша жел­ге шашы­лған шығар, оны қай­дан білесің?!

– Назар­ба­ев­тың мына мол­шы­лық заман­да сон­ша­лы­қты той­май­тын­дай, жемқор­лы­ққа бара­тын­дай, басы­на не күн туып отыр дейсіз?

– «Алтын Анти­ло­па» деген мульт­фильм­ді көріп пе едің? Сон­да: «Саған мына алтын көп­тік етпей ме?» деген­де, анау: «Алтын ешқа­шан да көп­тік қыл­май­ды» дейді.

– Сон­да Назар­ба­ев ештеңе оқы­май­ды ма? Тарих­та небір хандар, шах­тар, пат­ша­лар бол­ды. Солар­дың бір­де-бірі жинаған бай­лы­қта­рын ана жаққа өздері­мен бір­ге көр­ге алып кете алмаға­нын көзі ашық адам­дар­дың бар­лы­ғы жақ­сы біледі. Осы бір ащы да бол­са қара­пай­ым, әмбе­ге ұғы­ны­қты шын­ды­қты ол адам­ның біл­ме­уі қалай?

– Сол билік басын­да оты­рған­дар­дың әрқай­сысы өздері өмір сүр­ген кез­де: «Мен­де ондай қателік бол­май­ды» деп есептейді.

– Олар­дың көз­дері ештеңені де көр­мей­тін­дей, билік­тен баста­ры айна­лып, дүние тұман­да­нып кете ме? Оңа­ша қалған­да бір Жара­ту­шы­ның бар екенін естеріне алып, тәу­бесіне кел­мей ме?

– Жоқ! Олар­да ондай түсінік бол­май­ды. Болып та көр­ген жоқ. Көз­дерінің алды тұман­да­нып кете­ді. Осы­дан біраз жыл бұрын «Жас Алаш» газетіне бер­ген сұх­ба­тым­да: «Билік­те жүр­ген кезім­де менің де көзім­ді шел басып кет­ті» деп айтқа­ным­ды оқы­ған болар­сың. Билік деген жаман нәр­се, көзің көр­мей қала­ды, шел басады…

– Сіз билік­тен бір рет кетіп, екін­ші рет бұры­нғы­дан да биі­гірек жер­ге өсіп кел­діңіз. Сон­да тағы да сіздің көзіңізді шел басып кет­кен жоқ па?

– Жоқ. Егер де көзім­ді шел басып кет­се, қазір менің үстім­нен қыл­мыстық істер қозға­лып жата­тын еді. Міне, ара­да сегіз ай өтті.

– Басқа­лар­дың соң­да­ры­нан шырақ алып, небір қоқан-лоққы­ны көр­сетіп қалуға бар күш­терін сала­тын бүгін­гі билік неге сіздің соңы­ңы­здан түс­пей отыр?

– Менің соңым­нан не үшін түсуі керек? Шын­ды­қты айтқа­ным үшін түсуі керек пе?

– Әлгі билік қыр соң­да­ры­нан түс­кен адам­дар да шын­ды­қты айтқан. Сізді жалғыз шын­ды­қты айтқа­ны­ңыз үшін емес, «билік­те оты­рып, бір­деңені жеп қой­ды» деп тиіс­пей ме?..

– Егер мен бір­деңені жеп қой­сам, баяғы­да-ақ бүкіл дүние жүзіне тара­тып, енді­гі шула­тып жата­тын еді. Ана сенат осы соңғы сай­ла­у­ға бай­ла­ны­сты Аме­ри­каға жар­на­ма үшін 1 млн дол­лар бер­ді ғой. Сол сияқты біз­де де қазір көп­те­ген оңбаған­дар бар. Солар «мынау ішіп-жеп қой­ды» деп, «Вашинг­тон пост», «Нью-Йорк-таймс», Құдай сал­ма­сын, «Монд» «Би-Би-Си», тағы да басқа қан­дай ақпа­рат құрал­да­ры бар, бар­лы­ғы­на жаман­дап, қазір мені шула­тып жата­тын еді. Олар­да ондай мақ­сатқа жұм­сай­тын қар­жы жетеді.

– Зәке, сіздің қолы­ңы­зда үлкен билік бол­ды, қала­ны да, облы­сты да, тіпт, рес­пуб­ли­ка­лық Төтен­ше жағ­дай­лар коми­тетін де басқар­ды­ңыз. Қолы­ңы­зда есебі жоқ мол қар­жы, ақ дегені – «алғыс», қара дегені – «қарғыс» деген­дей, шексіз билік бол­ды. Сон­да сіздің көзіңіз неге тұман­да­нып кетпеді?

– Айна­лай­ын, қаза­қтың «Судың да сұра­уы бар» деген жақ­сы мақа­лы бар. Біре­удің құды­ғы­на барып, оның қожай­ы­ны­нан сұра­май, шелек­ті құды­ққа тастап жіберіп, суды сұра­у­сыз ішсең, қожай­ы­ны келіп, Құдай­дың суын ішкеніңнің өзіне: «Неге рұқ­сат­сыз іше­сің, неғы­лған тексіз едің?!» демей ме? Оның да сұра­уы бар. Сол сияқты менің не қызым­ның, не ұлым­ның біре­уі, иншал­ла, екі жарым жыл­дан кей­ін 40-қа келеді екен. Қызым – міне­ки 34-ке кел­ді. Біре­уі – моде­льер, екін­шісі – қыз­мет­те жүр еді, билік ол ара­дан қуып шықты. Кіш­кен­тай ғана бір­деңесі бар, соны­мен ептеп-сеп­теп күн көруде…

– Сіздің соңғы кез­де төтен­ше мінез көр­сетіп жүр­геніңіз­ден кей­ін олар ұлы­ңы­зды жұмыстан қуып шықты ма?

– Иә, ана бір меке­ме­де істе­уші еді… (ол кісі – ұлы қыз­мет істе­ген меке­менің атын айт­па­ды, мен сұра­ма­дым – Авт.). Соны кезін­де көтеріп жібер­сем, кім менің қолым­ды қағып жатыр еді? Неге? Менің бала­ла­рым үлкен бір өндіріс орны­ның, бол­ма­са кіші­гірім өндірістің де қожай­ын­да­ры емес.

– Сіз сана­лы түр­де ондай­ға бар­ма­ды­ңыз ба, бол­ма­са қол­дағы мүм­кін­ді­гіңіз шек­те­улі бол­ды ма?..

– Жоқ, мен сана­лы түр­де ондай­ға бармадым.

Жұмаш КЕНЕБАЙ,

«ЖҰМА-ТАЙМС»,

№1 (01) қара­ша, 2004 жыл