ҰЛТ МҮДДЕСІНЕН
ҰЛЫ АРМАН ЖОҚ
- «ДАТ» медиа-жобасы өзінің ширек ғасырлық тарихында мемлекеттік басылымдар мен «байлаулы» БАҚ-тың дәті бармайтын ұлттық мәселелерді тұрақты жариялап тұрды. Осы орайда, бүгінде о дүниелік болған марқұмдар – филология ғылымдарының докторы, Қазақстан Ұлттық Ғылым академиясының академигі Рахманқұл Бердібай мен «ДАТ – Тасжарған» газетінің тілшісі Кемелбек Шаматайдың осы күнге дейін күн тақырыбынан түспеген ұлт мүддесі төңірегіндегі сұхбатын ықшамдап жариялап отырмыз.
- Уақыт өзгерді. Қазақстан егемендігін алды… Бірақ көңілдегі мазасыз күй неге аяқталмайды? Еркіндікті аңсаған көңіл неге барқадар таппайды? Тәуелсіздік алған еліміздің еңсесі неге төмен? Кім басып тұр тұқыртып? Неге?
– Шетелдердегі қандастарымыздың санын білеміз бе?
– Еліміз тәуелсіздік алды. Осыған баршамыз бөркімізді аспанға атып қуандық. Тәуелсіздіктен бұрын жарты ғасыр бойы армандап, аңсап жүрген нәрселеріміз орындалады деп үміттендік. Алайда ол оп-оңай қолға қона салатын бақыт құсы болмай шықты.
Менің бірінші айтқым келетіні: шет жайлап жүрген қазақтарды жинау керек. Бұдан артық мәселе жоқ. Қазір дүние жүзіндегі қазақтың саны 20 миллионға жетті. Сол қазақтың 80 пайызы келгенде, Қазақстан толық Қазақстан болады. Тіліміз сол кезде мемлекеттік болады. Тілдерін қазақшаға сындыра алмай жүрген орыстар өзінен-өзі беттерін бері бұратын болады.Содан кейін олар орыс үстемдік құрмаған жерде тұрақтамайды. Өтірік алдап жүргендер бір күнде алдыңа келеді. Сол үшін қазақтың санын өз есебінен арттыру керек. Билік соны орындауы керек.
Қазақша мемлекет болуы керек. Мысалы, 1960-жылдары тықсырып тұрды. «Сендер неменеге сұрай бересіңдер? Отыз-ақ пайыз қазақсыңдар ғой!» – деп көзімізді шұқи беретін. Сондықтан ең негізгі мәселе – республикада осы елдің өз халқы басым көпшілікке ие болуы керек. Шүршітпен де дос болайық, евреймен де дос болайық, құда болайық керек десеңіз. Оның барлығы күнін көрсін, ешкімнен қызғанбаймыз. Бірақ қайталап айтамын: қазақты жинау керек.
Айтатын тақырып мынандай болуы керек: «Шетелдердегі отандастардың санын білеміз бе?». Мен айтамын: біз білмейміз. Бар пәле осында жатыр. Жақында соны білуге жол ашқан батылдығы бар жігіттердің мақаласын оқып, тәуелсіздік алғандай қуандым деп ойлайсыз? Анау парламентте отырған Уәлихан Қалижанды қатардағы доктордың біреуі ғой деуші едім. Жақында оның үкімет адамы ретінде осы шет жайлап жүрген қазақ бауырларымыз туралы айтып, оның нақты саны қазіргі ресми жарияланып жүргендегіден әлдеқайда көп екенін, он миллионның шамасында екенін жеткізгені риза етті.
– Бірақ мәселенің анықталуы бар да, оны жүзеге асырудың жөні бөлек қой. Әсіресе оның бізде өте қиын екенін жақсы білесіз.
– Бұған бетбұрыс бар сияқты. Олай деуіме дәлел – парламент жанында ол жөнінде комиссия жұмыс істейді екен. Олар бұл жұмыс қалай болып жатыр деп қарап отырады екен. Сол жолы жиналысты Уәлихан Қалижан басқарды. Оралмандар комитетінің бастығы Талғат Мамашев отырды. Аслан Мусиннің қатысып отырғанын байқадым. Содан кейін оралмандарға байланысты 6-7 мекеме бар екен, құдайдың құдіреті, бәрі бірауыздан мойындады. Ең негізгі ойын – бүгінге дейін шетелдердегі қазақтар бес миллиондай дегеніміз дұрыс емес, нақты саны он миллион шамасында екендігін айтты. Қытайда бір жарым миллион емес, онда төрт миллионға жуық екен. Өзбекстанда да сондай мөлшерде. Сосын Ресейде мектеп, газет-журнал, басқа да мәдени орындар ашып бермеу үшін, қазақтардың санын мейлінше кемітіп көрсетеді.
Оны ылғи бес миллиондай деп келді. Онымен қоймай, оларға беретін ақшаны жаңағы алты-жеті мекеме «ап!» деп жеп қояды да, оралмандарға түк те жоқ, қайта азаматтық алып беремін деп, оралмандардың өздерінен ақша сұрайды екен. Мінеки, дүниедегі ең байтақ, жыласа жасы көрінбейтін, айғайласа үні жетпейтін адамдар оралмандар болып отыр.
– Бұл тығырықтан шығудың жолы қандай деп ойлайсыз?
– Бұларға министрлік керек. Одан басқа мекеме ештеңе істей алмайды. Он миллион халық – керек десеңіз, кәдімгідей үлкен мемлекет. Олар келіп болғанша талай істер бар, келгеннен кейін де шын ықылас білдіріп отырған ешқандай мекеме жоқ. Керек десеңіз, шетелдерге шығатын дипломаттарымыз сөйлейді ғой. Былтыр солардың біреуінің сөзін естідім, жасырған жоқ. «Қытайдағы қазақтарды шақырмаймыз», – деді. Міне, тәуелсіздігімізді алғаннан бергі он алты жылда квота алып келгендер өте аз екен.
– Квота алғаны бар, оған қолдары жетпегендер бар, жылына 15–20 мыңның айналасында ғой келіп жатқандар. Бұл қарқынмен шеттегі қазақтар көбейе бермесе, ешқашан азаймайды. Демек, тағы бір Қазақстан Республикасы шет жайлап жүр деуге болады.
– Көрдің бе, шеттегі он миллион қазақтың жылына дүниеге кем дегенде жүз мың ұрпақ әкелетінін ескерсек, әлгі атамекенге жыл сайын қиямет-қайым қиындықпен оралып жатқан 15–20 мыңыңыз бір шөкім болып қалмай ма?
Бұл үшін дабыра қағып, қайта-қайта съезд өткізіп, алашапқын болудың қажеті бар ма?! Демек, Қазақстанның атын алып отырған халық жиналмағаннан кейін, олардың көмегіне сүйенбегеннен кейін, күрдтерге, шешендерге, кәріске, тағы қайсы бар – солардың қас-қабақтарына қарап жаутаңдаймыз.
Ұлт мемлекетін жасаймыз десе, билік өзімізді алдамауы керек. Бірақ оны жасау жөнінде бір мысқал жұмыс атқарылып жатқан жоқ. Келетін ағайынның жағдайы жаңағы. Оған министрлік ашу қажет. Комитет, комиссия дегенің – далбаса!
– Енді тіл туралы ойыңыз қандай? Президенттің биылғы жолдауында да айтылды соры қалың тіліміз туралы. Оны «Егемен Қазақстан», «Ана тілі» тәрізді газеттер алаулатып, жалаулатқысы келгенмен, президенттің ол сөзінде «көңіл бөлу керектен» өзге тиек болмағандықтан, қазірдің өзінде ұмытыла бастады.
– Міне, көрдіңіз бе?! Енді сол жөнінде сауатты қаулы шықсыншы, бір айдың ішінде психология өзгермесе, мені атып жібер. Орыстар да ойланады. «Қазақ халқы саны жағынан да көбейген екен, заман өзгерген екен» деп, олар да өзгереді.
Журналистер қит етсе: «Зиялылар не дейді екен?» деп шыға келеді. Оларды сөйлетпеу үшін, алдарына бірдеңе тастап қояды. Менің де сөйлемеуім керек. Өйткені әнеукүні маған «Отан» орденін берді. Пара бергені ме маған? Соған байланысты жауабымда былай деп жаздым: «Нұреке, Сіздің мені «Отан» орденімен марапаттағаныңызға рақмет. Бұны менің отаншылдығым үшін, қазақтың тілі үшін жарты ғасыр бойы күресім үшін, соны бағалап беріп отырсыз. Тілім үшін күрескенім үшін бергеніңізге рақмет!» – дедім. «Егемен Қазақстанда» солай жаздым. «Қызмет берерсіз, я болмаса зейнетақы берерсіз» деген жоқпын. Зейнетақы деген жоқ қой болса да. Құртты ғой бәрін.
Енді «Қазақстан Республикасы» деген жазулы тұр ғой. «Қазақ тілі – мемлекеттік тіл» деген өтірік те болса жазылған ғой. Біздің айтып жүргеніміз – Мемлекеттік тіл туралы арнаулы заң керек. Сонда ғана бағынады.
– Жарайды, заң болсын дейік. Сол заңның орындалуы бар ғой.
– Алдымен болсыншы. Алдымен жеке қаулы болсын. Бірақ әдейі алмай отыр ғой. Бұл – бір. Қазақ тілін менсінбей отыр, өтірік айтып отыр. Осыдан бірер жыл бұрын Назарбаев қазақ тілді газеттің біріне сұхбат берді. Орыс тілінде қазақ тілінің мәртебесі туралы президенттің бір ауыз сөзі берілген жоқ. «Қазақша айтып қояйын, қазақша жақсы сөйлеймін ғой», – дейді. Сол сұхбат «Казахстанская правдаға» шықсыншы, иілмей жүргендердің талайы қоғадай жапырылады. Орыстардың іші қу! Жәй ғана сөз арасында айтқанды кім оқиды. Онда да болса «Егемен Қазақстан» емес, жәй салалық газет берді.
Қысқасы, Назарбаевтың сөзіне орыс тілінде айтылса, орыс газетінде басылса ғана сенуге болады. Өйткені мемлекетті билейтіндер қазақша оқымайды. Олар Назарбаевтың сөзін естіген жоқ әлі! Бұл не деген қулық! Жұрттың бәрі түк білмейтін мәңгүрт дей ме? Назарбаев жүзеге асырғысы келмейтін нәрселерін тек қазақша айтады. Егер шын жүзеге ассын десе, Назарбаев қазақ тілінің мәртебесін көтеру туралы негізгі тезистерін орыс тілінде бергізуі керек.
Біреуді кінәлап: «Анау шенеуніктер ғой бүлдіріп жатқан», – деудің қажеті жоқ. Шенеунік емес бүлдіріп жатқан. Бәрін бүлдіріп отырған – бір ғана адам. Қазақстанды тұтастай ебірейдің елі қылып жіберді.
– Раха, болашағын ойлайтын әрбір мемлекет ұрпақ тәрбиесіне айрықша мән беретіні белгілі. Саналы ғұмырыңыздың басым бөлігін ұрпақ тәрбиесіне арнаған ұлағатты ғалым-ұстаз ретінде бұл орайда не айтар едіңіз?
– Аралас мектепті құрту керек. Аралас мектеп деген патша заманында пайда болған шовинистердің ойлап тапқан, қазақтарды қорлап, кемсітудің, санасына бодан екенін сіңіріп отырудың құралы. Қатар жұмыс істейтін орыс сыныптарын керек-жарақпен толық қамтамасыз етіп, қазақ жағын жоқ-жітік етіп қойып, ұдайы орыстар жағынан төмен екенін мойындаттырып, тұқыртып отыруды көздеген. Аралас мектеп – қазақ тілін құртудың төте жолы. Қазақтың баласы қазақ тілін жеке-дара, дербес оқуы керек. Аралас мектеп атаулы болмауы керек. Аралас мектепте не білімге жарымайды, не оқулығы жетпейді. Оған көңіл бөлінбейді. Оқулықты жөндеу керек. Болмаса қазіргі оқулықпен білім де ала алмайды, оны оқығандардан патриот та шықпайды.
– Оқулық біздің ұлттық ғалымдарымыздың айнасы емес пе? Сонда біздің ұлттық ғалымдарымыздың оқулық жазуға өресі жетпей ме?
– Жетеді.
– Жетсе неге нашар оқулық шығады?
– Ойбай, құдай-ай, түсінбейді екенсің ғой! Бәрін пайда табудың көзіне айналдырып жіберген жоқ па? Олар жазатын адамға беріп отыр ма? Анау кітап шығарудың тағдыры шешілетін жерде отырғандар өздерінің бейсенбай, сейсенбайларына: «Ақша тапқың келе ме, мынаны жаз», – деп, өз аты-жөнін дұрыстап жаза алмайтын тамыр-таныстарына беріп жүрген жоқ па? Биыл көктемде сондайдың бірін, 9-сыныпқа арналған «Қазақстан тарихы» оқулығындағы өріп жүрген масқара қателікті өздеріңнің «Тасжарғандарыңда» да көрсеттіңдер ғой. Оқулық жазуды капуста сатқанмен бірдей көріп отыр. Оқулықты жаңадан жазу керек.
Бұрынғы мамандар бар, әлі құрып кеткен жоқ. Талантты, өз тілі мен ұлтын сүйетін, оған жандары ауыратын жастар бар. Соларға адам түсінетіндей еткізіп жаздыру керек. Білім берудің қазіргі беталысына қарасаңыз, келешек дайындалып жатқан жоқ. Қазақ халқын құртып жатыр.
– Қалай десек те, қазіргі кезде «теледидар» деген тәрбиеші шықты ғой. Осының қоғамға, жас ұрпаққа әсері туралы не айтуға болады?
– Иә, теледидардың орны бөлек. Мұхтар Әуезовтің баяғыдағы сөзін айта береміз ғой. 1917 жылы «Ел боламын десең, бесігіңді түзе» деген әжептәуір сөз бар еді. Ол шеттен келетін ақпараттық басқыншылықтың жоқ кезінде айтылған сөз болатын. Қазір ақпарат тасқынының астында қалып отырмыз. Оның ең белсендісі – телехабар болып отыр. Осы теледидар бізді күн сайын, тәулік бойы қан шығармай атып, құртып бара жатыр. Сондықтан толық қазақша арна болмай, ұлттық құндылықтарды жастардың санасына сіңіру мүмкін емес. Кәрім Мәсімов премьер-министр болған әдепкі кездегі қарқынымен «ұлттық телеарна болсын» дегенді бірнеше рет айтты. Ертісбаев та айтқан. Бір қызығы, бізде қызметке келген алғашқы кезде қай-қайсысы болса да тәп-тәуір ойлар айтады. Бірақ оны жүзеге асырамын дегенше, орынды босатып шығады немесе ұзағырақ отырып қалса, ұмытып кетеді. Қысқасы, екі жағдайда да орындалмайды.
Бұл теледидар хабарының тәрбие құралы болатын себебі – оны қазіргі кезде елдің бәрі көреді. Кітапты пәлен мыңның бірі оқыса, журналды мыңның бірі оқиды. Газетті жүздің бірі оқиды. Ал телехабарды елдің көпшілігі көреді. Бізді құртып бара жатқан – теледидар. Онымен ешкімнің жұмысы жоқ. Сондықтан теледидарды жөндеу керек, онсыз болмайды.
– Ықылас болған жағдайда, аса зор қиындықпен, қажымас күш-қуат, табандылық көрсетіп, Қазақстанның телехабарларын жөндеу қолдан келеді. «Күш-қуат», «табандылық» деген сөздерді сән үшін айтып отырған жоқпын. Анау бетімен кеткен коммерциялық арналардан күндіз-түні толастамайтын әдепсіз көріністерді, ұлттық менталитетімізге инфекция болып жұғатын жат көзқарасты хабарларды көрсетуге тыйым салу – оңай шаруа емес. Соның өзінде республика аумағынан берілетін ондай телехабарларға бақылау қоюға болатынына сенгіміз келеді. Бірақ қазіргі уақытта хабарды дүниенің төрт бұрышынан тартып тұратын кабельдік, жер серігі арқылы көрсететін теледидар бар.
– Басқа елдер өліп жатқан жоқ, өздерінің телехабарларын беріп жатыр ғой. Анау Түркия, біз білетін Араб елдері тек өздерінің хабарын таратады. Ал бұрыннан бір шаңырақтың астында болған Өзбекстан, Грузия, Әзірбайжан тәрізді елдерде телехабарларының 80 пайызы өз тілдерінде жүреді.
– Бірақ қазіргі жағдайда Қазақстанның 80 пайызы жаңағы жер серігі арқылы және кабельдік телехабарларды көреді. Одан қалса, «Хит ТВ», КТК, НТК арналарына үңіледі. Сіздің қазақ тіліндегі ғана емес, жалпы «Хабар», «Қазақстан», «Ел арна», «Алматы», «Астана», «Рахат» тәрізді теледидарларды менсінбейді.
– Онда – ұлтты менсінбегені. Ондай хабарларға тыйым салу керек. Айтып отырмын ғой, көптеген мемлекеттер жерінің аумағына жат идеологияны насихаттайтын хабарларды жолатпайды. Біз де сөйтуіміз керек. Олардың жолын кесіп тастау керек. Олай етпеген жағдайда ел бола алмаймыз. Ел боламын десең, Мұхаңның әлгі сөзіне кішкене ғана өзгерту енгізіп, теледидарды түзеу керек…
Дені сау ұрпақ өссін десе, балабақшаның бар шығынын мемлекет көтеруі керек. Сонымен қатар қазіргі кезде көптеген шетелдерде дүниеге келген әрбір бала үшін банктерде есеп ашылып, бүкіл өміріне жететін ақша салынады. Солай етсе, біздің байлығымыз жетпейді дейсің бе? Көмір мен темірді, мұнай мен газды, алтын, күміс, мырышты айтпағанда, естігеннің өзінде аза бойың қаза тұрғызатын уран өндірудің өзінен дүниеде не екінші, не үшінші орында келе жатырмыз ғой.
Қысқасы, анау Америка сияқты елдердің дені сау тәжірибесінен үлгі алып, балалардың келешегі үшін қор жинауымыз керек. Соны көтеру керек, жүзеге асырту керек.
Жеке кәсіпкерлік деген бар ғой. Орта кәсіпкерлік деген бар. Оны енді ғана айтып жатыр әнеугүні кризистің хабары шыққаннан кейін. Әркім өз тірлігін жасап, орта кәсіппен айналыса алатын болса, ешкімге тәуелді болмайды. Оған мүмкіндік туғызу керек қой ең болмаса! Қазір олай етейін десе, тракторы, соқасы жоқ. Жерді тісімен қаза ма?! Анау жұмсақ орындықта отырғандар өздерінің ақшасы шетелден келетін болған соң, оның бәрін қойған ғой.
– Раха, өзіңіз білесіз, осы жылдың ақпан айында еліміздің белгілі мәдениет, ғылым, қоғам қайраткерлерінің 28 өкілі «Саралайтын кезең келді…» деген атпен өздерінің әріптестеріне хат жазып, президентті Джордж Вашингтон мен Кемал Ататүрікке теңеді. Соның данышпандығының арқасында еліміз бұрын-соңды болмаған жетістіктерге қол жеткізді деген сияқты ғажайыптарға сендірмек болды. Сол хатқа қол қою жөнінде сізге хабарласқан адам бар ма?
– Жоқ, ешкім хабарласқан жоқ.
– Хабарласқан болса, қол қояр ма едіңіз?
– Жоқ, қоймаймын.
– Себебі?
– Олай болмайды ғой, көзді бақырайтып қойып, өтірік айту – нағыз мәздем мен саудагердің сөзі ғой!
«Құдайдан тілегеннің екі бүйірі шығады, адамнан тілегеннің екі көзі шығады» деген бар. Біз басшыларымызды сыйлай да біліп және сөзімізді айта да білетін жағдайға жеткен ел емеспіз. Сондықтан кейде айтудың қыбын табуымыз керек. Баяғыда Сәбит Мұқанов: «Мен пікірсайыста жеңілмеймін, өйткені мен іштен шаламын ғой», – дейтін еді. Сондықтан оның аузынан шыққан бір дені сау сөз болса, соны мысалға келтіріп: «Міне, президент осылай деп еді, мыналар орындамай отыр» деп, соған жақындатып айту керек. «Кімді кінәласақ екен-ай? Зиялы қауым кінәлі екен ғой!» – дейді көп жағдайда. Сорлы зиялы қауымнан не сұрайсың? Не байлығы жоқ оның, не ерлігі жоқ. Қабанбай емес ол. Бәрін айт та бірін айт! Осының барлығының кілті президентте! Анаған сілтеп, ананы – мылқау, мынаны сақау деудің керегі жоқ.
– Раха, осындайда біздің ойымызға неге Бұқар жырау келе береді?
– Бұқар жырау қазір де шығар еді. Бірақ Бұқардың мойнын үзіп алатын шпиондар қасымызда жүр. Оны сайлап қойған. Адам өлтіретін отрядтары бар, дивизиялары бар. Елдің бала-шағасы бар. Дәл Бұқардай болмағанымен, соған тақау адамдар бар. Бұқар үлке-е-ен клан болса, оның арқасүйері – қалың халық. Оның сөзін бәрі тыңдайды, бүкіл қазаққа жетеді. Сондықтан оның сөзі – халықтың сөзі болып шығып жатады. Бұқарлар ғасырда бір туатын адам ғой.
Сұхбаттасқан Кемелбек ШАМАТАЙ.
