ҰЛТ МҮДДЕСІНЕН

ҰЛЫ АРМАН ЖОҚ

• «ДАТ» медиа-жоба­сы өзінің ширек ғасыр­лық тарихын­да мем­ле­кет­тік басы­лым­дар мен «бай­ла­у­лы» БАҚ-тың дәті бар­май­тын ұлт­тық мәсе­ле­лер­ді тұрақты жари­я­лап тұр­ды. Осы орай­да, бүгін­де о дүни­елік болған марқұм­дар – фило­ло­гия ғылым­да­ры­ның док­то­ры, Қаза­қстан Ұлт­тық Ғылым ака­де­ми­я­сы­ның ака­де­ми­гі Рах­манқұл Бер­ді­бай мен «ДАТ – Тасжарған» газетінің тіл­шісі Кемел­бек Шама­тай­дың осы күн­ге дей­ін күн тақы­ры­бы­нан түс­пе­ген ұлт мүд­десі төңіре­гін­де­гі сұх­ба­тын ықшам­дап жари­я­лап отырмыз.

• Уақыт өзгер­ді. Қаза­қстан еге­мен­ді­гін алды… Бірақ көңіл­де­гі маза­сыз күй неге аяқтал­май­ды? Еркін­дік­ті аңсаған көңіл неге барқа­дар тап­пай­ды? Тәу­ел­сіздік алған елі­міздің еңсесі неге төмен? Кім басып тұр тұқыр­тып? Неге?

– Шетел­дер­де­гі қан­даста­ры­мы­здың санын біле­міз бе?

– Елі­міз тәу­ел­сіздік алды. Осы­ған бар­ша­мыз бөр­кі­мізді аспанға атып қуан­дық. Тәу­ел­сіздік­тен бұрын жар­ты ғасыр бойы арман­дап, аңсап жүр­ген нәр­се­лері­міз орын­да­ла­ды деп үміт­тен­дік. Алай­да ол оп-оңай қолға қона сала­тын бақыт құсы бол­май шықты.

Менің бірін­ші айтқым келетіні: шет жай­лап жүр­ген қаза­қтар­ды жинау керек. Бұдан артық мәсе­ле жоқ. Қазір дүние жүзін­де­гі қаза­қтың саны 20 мил­ли­онға жет­ті. Сол қаза­қтың 80 пай­ы­зы кел­ген­де, Қаза­қстан толық Қаза­қстан бола­ды. Тілі­міз сол кез­де мем­ле­кет­тік бола­ды. Тіл­дерін қаза­қ­шаға сын­ды­ра алмай жүр­ген оры­стар өзі­нен-өзі бет­терін бері бұра­тын болады.Содан кей­ін олар орыс үстем­дік құр­маған жер­де тұрақта­май­ды. Өтірік алдап жүр­ген­дер бір күн­де алды­ңа келеді. Сол үшін қаза­қтың санын өз есебі­нен арт­ты­ру керек. Билік соны орын­да­уы керек.

Қаза­қ­ша мем­ле­кет болуы керек. Мыса­лы, 1960-жыл­да­ры тық­сы­рып тұр­ды. «Сен­дер неме­не­ге сұрай бересің­дер? Отыз-ақ пай­ыз қаза­қ­сы­ң­дар ғой!» – деп көзі­мізді шұқи беретін. Сон­ды­қтан ең негіз­гі мәсе­ле – рес­пуб­ли­ка­да осы елдің өз халқы басым көп­шілік­ке ие болуы керек. Шүр­шіт­пен де дос болай­ық, еврей­мен де дос болай­ық, құда болай­ық керек десеңіз. Оның бар­лы­ғы күнін көр­сін, ешкім­нен қызған­бай­мыз. Бірақ қай­та­лап айта­мын: қаза­қты жинау керек.

Айта­тын тақы­рып мынан­дай болуы керек: «Шетел­дер­де­гі отан­дастар­дың санын біле­міз бе?». Мен айта­мын: біз біл­мей­міз. Бар пәле осын­да жатыр. Жақын­да соны білу­ге жол ашқан батыл­ды­ғы бар жігіт­тер­дің мақа­ла­сын оқып, тәу­ел­сіздік алған­дай қуан­дым деп ойлай­сыз? Анау пар­ла­мент­те оты­рған Уәли­хан Қали­жан­ды қатар­дағы док­тор­дың біре­уі ғой деуші едім. Жақын­да оның үкі­мет ада­мы ретін­де осы шет жай­лап жүр­ген қазақ бауыр­ла­ры­мыз тура­лы айтып, оның нақты саны қазір­гі ресми жари­я­ла­нып жүр­ген­де­гі­ден әлдеқай­да көп екенін, он мил­ли­он­ның шама­сын­да екенін жет­кіз­гені риза етті.

– Бірақ мәсе­ленің аны­қта­луы бар да, оны жүзе­ге асы­ру­дың жөні бөлек қой. Әсіре­се оның біз­де өте қиын екенін жақ­сы білесіз.

– Бұған бет­бұрыс бар сияқты. Олай деуі­ме дәлел – пар­ла­мент жанын­да ол жөнін­де комис­сия жұмыс істей­ді екен. Олар бұл жұмыс қалай болып жатыр деп қарап оты­ра­ды екен. Сол жолы жина­лы­сты Уәли­хан Қали­жан басқар­ды. Орал­ман­дар коми­тетінің басты­ғы Талғат Мама­шев отыр­ды. Аслан Мусин­нің қаты­сып оты­рға­нын бай­қа­дым. Содан кей­ін орал­ман­дарға бай­ла­ны­сты 6–7 меке­ме бар екен, құдай­дың құдіреті, бәрі біра­уы­здан мой­ын­да­ды. Ең негіз­гі ойын – бүгін­ге дей­ін шетел­дер­де­гі қаза­қтар бес мил­ли­он­дай дегені­міз дұрыс емес, нақты саны он мил­ли­он шама­сын­да екен­ді­гін айт­ты. Қытай­да бір жарым мил­ли­он емес, онда төрт мил­ли­онға жуық екен. Өзбек­стан­да да сон­дай мөл­шер­де. Сосын Ресей­де мек­теп, газет-жур­нал, басқа да мәде­ни орын­дар ашып бер­меу үшін, қаза­қтар­дың санын мей­лін­ше кемітіп көрсетеді.

Оны ылғи бес мил­ли­он­дай деп кел­ді. Оны­мен қой­май, оларға беретін ақша­ны жаңағы алты-жеті меке­ме «ап!» деп жеп қояды да, орал­ман­дарға түк те жоқ, қай­та аза­мат­тық алып бере­мін деп, орал­ман­дар­дың өздері­нен ақша сұрай­ды екен. Міне­ки, дүни­е­де­гі ең бай­тақ, жыла­са жасы көрін­бей­тін, айғай­ла­са үні жет­пей­тін адам­дар орал­ман­дар болып отыр.

– Бұл тығы­ры­қтан шығу­дың жолы қан­дай деп ойлайсыз?

– Бұларға мини­стр­лік керек. Одан басқа меке­ме ештеңе істей алмай­ды. Он мил­ли­он халық – керек десеңіз, кәдім­гі­дей үлкен мем­ле­кет. Олар келіп болған­ша талай істер бар, кел­ген­нен кей­ін де шын ықы­лас біл­діріп оты­рған ешқан­дай меке­ме жоқ. Керек десеңіз, шетел­дер­ге шыға­тын дипло­мат­та­ры­мыз сөй­лей­ді ғой. Был­тыр солар­дың біре­уінің сөзін естідім, жасы­рған жоқ. «Қытай­дағы қаза­қтар­ды шақыр­май­мыз», – деді. Міне, тәу­ел­сізді­гі­мізді алған­нан бер­гі он алты жыл­да кво­та алып кел­ген­дер өте аз екен.

– Кво­та алға­ны бар, оған қол­да­ры жет­пе­ген­дер бар, жылы­на 15–20 мың­ның айна­ла­сын­да ғой келіп жатқан­дар. Бұл қарқы­н­мен шет­те­гі қаза­қтар көбейе бер­ме­се, ешқа­шан азай­май­ды. Демек, тағы бір Қаза­қстан Рес­пуб­ли­ка­сы шет жай­лап жүр деу­ге болады.

– Көр­дің бе, шет­те­гі он мил­ли­он қаза­қтың жылы­на дүни­е­ге кем деген­де жүз мың ұрпақ әке­летінін ескер­сек, әлгі ата­ме­кен­ге жыл сай­ын қия­мет-қай­ым қиын­ды­қ­пен ора­лып жатқан 15–20 мыңы­ңыз бір шөкім болып қал­май ма?

Бұл үшін даб­ы­ра қағып, қай­та-қай­та съезд өткізіп, ала­ша­пқын болу­дың қажеті бар ма?! Демек, Қаза­қстан­ның атын алып оты­рған халық жинал­маған­нан кей­ін, олар­дың көме­гіне сүй­ен­бе­ген­нен кей­ін, күрд­тер­ге, шешен­дер­ге, кәріс­ке, тағы қай­сы бар – солар­дың қас-қабақта­ры­на қарап жаутаңдаймыз.

Ұлт мем­ле­кетін жасай­мыз десе, билік өзі­мізді алда­мауы керек. Бірақ оны жасау жөнін­де бір мысқал жұмыс атқа­ры­лып жатқан жоқ. Келетін ағай­ын­ның жағ­дайы жаңағы. Оған мини­стр­лік ашу қажет. Коми­тет, комис­сия дегенің – далбаса!

– Енді тіл тура­лы ойы­ңыз қан­дай? Пре­зи­дент­тің биы­лғы жол­да­уын­да да айтыл­ды соры қалың тілі­міз тура­лы. Оны «Еге­мен Қаза­қстан», «Ана тілі» тәрізді газет­тер ала­у­ла­тып, жала­у­латқы­сы кел­ген­мен, пре­зи­дент­тің ол сөзін­де «көңіл бөлу керектен» өзге тиек бол­маған­ды­қтан, қазір­дің өзін­де ұмы­ты­ла бастады.

– Міне, көр­діңіз бе?! Енді сол жөнін­де сау­ат­ты қау­лы шық­сын­шы, бір айдың ішін­де пси­хо­ло­гия өзгер­ме­се, мені атып жібер. Оры­стар да ойла­на­ды. «Қазақ халқы саны жағы­нан да көбей­ген екен, заман өзгер­ген екен» деп, олар да өзгереді.

Жур­на­ли­стер қит етсе: «Зия­лы­лар не дей­ді екен?» деп шыға келеді. Олар­ды сөй­лет­пеу үшін, алда­ры­на бір­деңе тастап қояды. Менің де сөй­ле­ме­уім керек. Өйт­кені әне­укүні маған «Отан» орденін бер­ді. Пара бер­гені ме маған? Соған бай­ла­ны­сты жау­а­бым­да былай деп жаз­дым: «Нұре­ке, Сіздің мені «Отан» ордені­мен мара­пат­таға­ны­ңы­зға рақ­мет. Бұны менің отан­шыл­ды­ғым үшін, қаза­қтың тілі үшін жар­ты ғасыр бойы күресім үшін, соны баға­лап беріп отыр­сыз. Тілім үшін күрес­кенім үшін бер­геніңіз­ге рақ­мет!» – дедім. «Еге­мен Қаза­қстан­да» солай жаз­дым. «Қыз­мет берерсіз, я бол­ма­са зей­не­тақы берерсіз» деген жоқ­пын. Зей­не­тақы деген жоқ қой бол­са да. Құрт­ты ғой бәрін.

Енді «Қаза­қстан Рес­пуб­ли­ка­сы» деген жазу­лы тұр ғой. «Қазақ тілі – мем­ле­кет­тік тіл» деген өтірік те бол­са жазы­лған ғой. Біздің айтып жүр­гені­міз – Мем­ле­кет­тік тіл тура­лы арна­у­лы заң керек. Сон­да ғана бағынады.

– Жарай­ды, заң бол­сын дей­ік. Сол заң­ның орын­да­луы бар ғой.

– Алды­мен бол­сын­шы. Алды­мен жеке қау­лы бол­сын. Бірақ әдейі алмай отыр ғой. Бұл – бір. Қазақ тілін мен­сін­бей отыр, өтірік айтып отыр. Осы­дан бірер жыл бұрын Назар­ба­ев қазақ тіл­ді газет­тің біріне сұх­бат бер­ді. Орыс тілін­де қазақ тілінің мәр­те­бесі тура­лы пре­зи­дент­тің бір ауыз сөзі беріл­ген жоқ. «Қаза­қ­ша айтып қояй­ын, қаза­қ­ша жақ­сы сөй­лей­мін ғой», – дей­ді. Сол сұх­бат «Казах­стан­ская прав­даға» шық­сын­шы, иіл­мей жүр­ген­дер­дің талайы қоға­дай жапы­ры­ла­ды. Оры­стар­дың іші қу! Жәй ғана сөз ара­сын­да айтқан­ды кім оқи­ды. Онда да бол­са «Еге­мен Қаза­қстан» емес, жәй сала­лық газет берді.

Қысқа­сы, Назар­ба­ев­тың сөзіне орыс тілін­де айтыл­са, орыс газетін­де басыл­са ғана сену­ге бола­ды. Өйт­кені мем­ле­кет­ті билей­тін­дер қаза­қ­ша оқы­май­ды. Олар Назар­ба­ев­тың сөзін есті­ген жоқ әлі! Бұл не деген қулық! Жұрт­тың бәрі түк біл­мей­тін мәң­гүрт дей ме? Назар­ба­ев жүзе­ге асы­рғы­сы кел­мей­тін нәр­се­лерін тек қаза­қ­ша айта­ды. Егер шын жүзе­ге ассын десе, Назар­ба­ев қазақ тілінің мәр­те­бесін көте­ру тура­лы негіз­гі тези­стерін орыс тілін­де бер­гі­зуі керек.

Біре­уді кінәлап: «Анау шене­унік­тер ғой бүл­діріп жатқан», – деудің қажеті жоқ. Шене­унік емес бүл­діріп жатқан. Бәрін бүл­діріп оты­рған – бір ғана адам. Қаза­қстан­ды тұта­стай ебірей­дің елі қылып жіберді.

– Раха, бола­шағын ойлай­тын әрбір мем­ле­кет ұрпақ тәр­би­есіне айры­қ­ша мән беретіні бел­гілі. Сана­лы ғұмы­ры­ңы­здың басым бөлі­гін ұрпақ тәр­би­есіне арнаған ұлағат­ты ғалым-ұстаз ретін­де бұл орай­да не айтар едіңіз?

– Ара­лас мек­теп­ті құр­ту керек. Ара­лас мек­теп деген пат­ша зама­нын­да пай­да болған шови­ни­стер­дің ойлап тапқан, қаза­қтар­ды қор­лап, кем­сітудің, сана­сы­на бодан екенін сіңіріп оты­ру­дың құра­лы. Қатар жұмыс істей­тін орыс сынып­та­рын керек-жарақ­пен толық қам­та­ма­сыз етіп, қазақ жағын жоқ-жітік етіп қой­ып, ұдайы оры­стар жағы­нан төмен екенін мой­ын­дат­ты­рып, тұқыр­тып оты­ру­ды көз­де­ген. Ара­лас мек­теп – қазақ тілін құр­ту­дың төте жолы. Қаза­қтың бала­сы қазақ тілін жеке-дара, дер­бес оқуы керек. Ара­лас мек­теп ата­у­лы бол­мауы керек. Ара­лас мек­теп­те не білім­ге жары­май­ды, не оқулы­ғы жет­пей­ді. Оған көңіл бөлін­бей­ді. Оқулы­қты жөн­деу керек. Бол­ма­са қазір­гі оқулы­қ­пен білім де ала алмай­ды, оны оқы­ған­дар­дан пат­ри­от та шықпайды.

– Оқулық біздің ұлт­тық ғалым­да­ры­мы­здың айна­сы емес пе? Сон­да біздің ұлт­тық ғалым­да­ры­мы­здың оқулық жазуға өресі жет­пей ме?

– Жете­ді.

– Жет­се неге нашар оқулық шығады?

– Ойбай, құдай-ай, түсін­бей­ді екен­сің ғой! Бәрін пай­да табу­дың көзіне айнал­ды­рып жібер­ген жоқ па? Олар жаза­тын ада­мға беріп отыр ма? Анау кітап шыға­ру­дың тағ­ды­ры шешілетін жер­де оты­рған­дар өздерінің бей­сен­бай, сей­сен­бай­ла­ры­на: «Ақша тапқың келе ме, мына­ны жаз», – деп, өз аты-жөнін дұры­стап жаза алмай­тын тамыр-таны­ста­ры­на беріп жүр­ген жоқ па? Биыл көк­тем­де сон­дай­дың бірін, 9‑сыныпқа арналған «Қаза­қстан тарихы» оқулы­ғын­дағы өріп жүр­ген масқа­ра қателік­ті өздеріңнің «Тасжарған­да­ры­ң­да» да көр­сет­тің­дер ғой. Оқулық жазу­ды капу­ста сатқан­мен бір­дей көріп отыр. Оқулы­қты жаңа­дан жазу керек.

Бұры­нғы маман­дар бар, әлі құрып кет­кен жоқ. Талант­ты, өз тілі мен ұлтын сүй­етін, оған жан­да­ры ауы­ра­тын жастар бар. Соларға адам түсі­нетін­дей еткізіп жаз­ды­ру керек. Білім берудің қазір­гі бета­лы­сы­на қара­саңыз, келе­шек дай­ын­да­лып жатқан жоқ. Қазақ халқын құр­тып жатыр.

– Қалай десек те, қазір­гі кез­де «теле­ди­дар» деген тәр­би­е­ші шықты ғой. Осы­ның қоға­мға, жас ұрпаққа әсері тура­лы не айтуға болады?

– Иә, теле­ди­дар­дың орны бөлек. Мұх­тар Әуе­зо­втің баяғы­дағы сөзін айта бере­міз ғой. 1917 жылы «Ел бола­мын десең, бесі­гіңді түзе» деген әжептәуір сөз бар еді. Ол шет­тен келетін ақпа­рат­тық басқын­шы­лы­қтың жоқ кезін­де айты­лған сөз бола­тын. Қазір ақпа­рат тасқы­ны­ның астын­да қалып отыр­мыз. Оның ең бел­сен­дісі – теле­ха­бар болып отыр. Осы теле­ди­дар бізді күн сай­ын, тәулік бойы қан шығар­май атып, құр­тып бара жатыр. Сон­ды­қтан толық қаза­қ­ша арна бол­май, ұлт­тық құн­ды­лы­қтар­ды жастар­дың сана­сы­на сіңі­ру мүм­кін емес. Кәрім Мәсі­мов пре­мьер-министр болған әдеп­кі кез­де­гі қарқы­ны­мен «ұлт­тық теле­ар­на бол­сын» деген­ді бір­не­ше рет айт­ты. Ерті­с­ба­ев та айтқан. Бір қызы­ғы, біз­де қыз­мет­ке кел­ген алға­шқы кез­де қай-қай­сысы бол­са да тәп-тәуір ойлар айта­ды. Бірақ оны жүзе­ге асы­ра­мын деген­ше, орын­ды боса­тып шыға­ды неме­се ұза­ғы­рақ оты­рып қал­са, ұмы­тып кете­ді. Қысқа­сы, екі жағ­дай­да да орындалмайды.

Бұл теле­ди­дар хаба­ры­ның тәр­бие құра­лы бола­тын себебі – оны қазір­гі кез­де елдің бәрі көреді. Кітап­ты пәлен мың­ның бірі оқы­са, жур­нал­ды мың­ның бірі оқи­ды. Газет­ті жүздің бірі оқи­ды. Ал теле­ха­бар­ды елдің көп­шілі­гі көреді. Бізді құр­тып бара жатқан – теле­ди­дар. Оны­мен ешкім­нің жұмысы жоқ. Сон­ды­қтан теле­ди­дар­ды жөн­деу керек, онсыз болмайды.

– Ықы­лас болған жағ­дай­да, аса зор қиын­ды­қ­пен, қажы­мас күш-қуат, табан­ды­лық көр­сетіп, Қаза­қстан­ның теле­ха­бар­ла­рын жөн­деу қол­дан келеді. «Күш-қуат», «табан­ды­лық» деген сөз­дер­ді сән үшін айтып оты­рған жоқ­пын. Анау беті­мен кет­кен ком­мер­ци­я­лық арна­лар­дан күн­діз-түні тола­ста­май­тын әдеп­сіз көріністер­ді, ұлт­тық мен­та­ли­теті­міз­ге инфек­ция болып жұға­тын жат көзқа­рас­ты хабар­лар­ды көр­се­ту­ге тый­ым салу – оңай шаруа емес. Соның өзін­де рес­пуб­ли­ка аумағы­нан берілетін ондай теле­ха­бар­ларға бақы­лау қоюға бола­ты­ны­на сен­гі­міз келеді. Бірақ қазір­гі уақыт­та хабар­ды дүниенің төрт бұры­шы­нан тар­тып тұра­тын кабель­дік, жер сері­гі арқы­лы көр­се­тетін теле­ди­дар бар.

– Басқа елдер өліп жатқан жоқ, өздерінің теле­ха­бар­ла­рын беріп жатыр ғой. Анау Түр­кия, біз білетін Араб елдері тек өздерінің хаба­рын тара­та­ды. Ал бұрын­нан бір шаңы­рақтың астын­да болған Өзбек­стан, Гру­зия, Әзір­бай­жан тәрізді елдер­де теле­ха­бар­ла­ры­ның 80 пай­ы­зы өз тіл­дерін­де жүреді.

– Бірақ қазір­гі жағ­дай­да Қаза­қстан­ның 80 пай­ы­зы жаңағы жер сері­гі арқы­лы және кабель­дік теле­ха­бар­лар­ды көреді. Одан қал­са, «Хит ТВ», КТК, НТК арна­ла­ры­на үңіледі. Сіздің қазақ тілін­де­гі ғана емес, жал­пы «Хабар», «Қаза­қстан», «Ел арна», «Алма­ты», «Аста­на», «Рахат» тәрізді теле­ди­дар­лар­ды менсінбейді.

– Онда – ұлт­ты мен­сін­бе­гені. Ондай хабар­ларға тый­ым салу керек. Айтып отыр­мын ғой, көп­те­ген мем­ле­кет­тер жерінің аумағы­на жат идео­ло­ги­я­ны наси­хат­тай­тын хабар­лар­ды жолат­пай­ды. Біз де сөй­туі­міз керек. Олар­дың жолын кесіп тастау керек. Олай етпе­ген жағ­дай­да ел бола алмай­мыз. Ел бола­мын десең, Мұхаң­ның әлгі сөзіне кіш­кене ғана өзгер­ту енгізіп, теле­ди­дар­ды түзеу керек…

Дені сау ұрпақ өссін десе, бала­бақ­ша­ның бар шығы­нын мем­ле­кет көте­руі керек. Соны­мен қатар қазір­гі кез­де көп­те­ген шетел­дер­де дүни­е­ге кел­ген әрбір бала үшін банк­тер­де есеп ашы­лып, бүкіл өміріне жететін ақша салы­на­ды. Солай етсе, біздің бай­лы­ғы­мыз жет­пей­ді дей­сің бе? Көмір мен темір­ді, мұнай мен газ­ды, алтын, күміс, мыры­шты айт­паған­да, есті­ген­нің өзін­де аза бой­ың қаза тұрғы­за­тын уран өндірудің өзі­нен дүни­е­де не екін­ші, не үшін­ші орын­да келе жатыр­мыз ғой.

Қысқа­сы, анау Аме­ри­ка сияқты елдер­дің дені сау тәжіри­бесі­нен үлгі алып, бала­лар­дың келе­ше­гі үшін қор жина­уы­мыз керек. Соны көте­ру керек, жүзе­ге асыр­ту керек.

Жеке кәсіп­кер­лік деген бар ғой. Орта кәсіп­кер­лік деген бар. Оны енді ғана айтып жатыр әне­угүні кри­зи­стің хаба­ры шыққан­нан кей­ін. Әркім өз тір­лі­гін жасап, орта кәсіп­пен айна­лы­са ала­тын бол­са, ешкім­ге тәу­ел­ді бол­май­ды. Оған мүм­кін­дік туғы­зу керек қой ең бол­ма­са! Қазір олай етей­ін десе, трак­то­ры, соқа­сы жоқ. Жер­ді тісі­мен қаза ма?! Анау жұм­сақ орын­ды­қта оты­рған­дар өздерінің ақша­сы шетел­ден келетін болған соң, оның бәрін қой­ған ғой.

– Раха, өзіңіз білесіз, осы жыл­дың ақпан айын­да елі­міздің бел­гілі мәде­ни­ет, ғылым, қоғам қай­рат­кер­лерінің 28 өкілі «Сара­лай­тын кезең кел­ді…» деген атпен өздерінің әріп­те­стеріне хат жазып, пре­зи­дент­ті Джордж Вашинг­тон мен Кемал Ататүрік­ке теңеді. Соның даны­шпан­ды­ғы­ның арқа­сын­да елі­міз бұрын-соң­ды бол­маған жетістік­тер­ге қол жет­кізді деген сияқты ғажай­ып­тарға сен­дір­мек бол­ды. Сол хатқа қол қою жөнін­де сіз­ге хабар­ласқан адам бар ма?

– Жоқ, ешкім хабар­ласқан жоқ.

– Хабар­ласқан бол­са, қол қояр ма едіңіз?

– Жоқ, қоймаймын.

– Себебі?

– Олай бол­май­ды ғой, көзді бақы­рай­тып қой­ып, өтірік айту – нағыз мәз­дем мен сауда­гер­дің сөзі ғой!

«Құдай­дан тіле­ген­нің екі бүй­ірі шыға­ды, адам­нан тіле­ген­нің екі көзі шыға­ды» деген бар. Біз бас­шы­ла­ры­мы­зды сый­лай да біліп және сөзі­мізді айта да білетін жағ­дай­ға жет­кен ел емес­піз. Сон­ды­қтан кей­де айту­дың қыбын табуы­мыз керек. Баяғы­да Сәбит Мұқа­нов: «Мен пікір­сай­ы­ста жеңіл­мей­мін, өйт­кені мен іштен шала­мын ғой», – дей­тін еді. Сон­ды­қтан оның аузы­нан шыққан бір дені сау сөз бол­са, соны мысалға кел­тіріп: «Міне, пре­зи­дент осы­лай деп еді, мына­лар орын­да­май отыр» деп, соған жақын­да­тып айту керек. «Кім­ді кінәла­сақ екен-ай? Зия­лы қауым кінәлі екен ғой!» – дей­ді көп жағ­дай­да. Сор­лы зия­лы қауым­нан не сұрай­сың? Не бай­лы­ғы жоқ оның, не ерлі­гі жоқ. Қабан­бай емес ол. Бәрін айт та бірін айт! Осы­ның бар­лы­ғы­ның кіл­ті пре­зи­дент­те! Анаған сіл­теп, ана­ны – мылқау, мына­ны сақау деудің кере­гі жоқ.

– Раха, осын­дай­да біздің ойы­мы­зға неге Бұқар жырау келе береді?

– Бұқар жырау қазір де шығар еді. Бірақ Бұқар­дың мой­нын үзіп ала­тын шпи­он­дар қасы­мы­зда жүр. Оны сай­лап қой­ған. Адам өлтіретін отряд­та­ры бар, диви­зи­я­ла­ры бар. Елдің бала-шаға­сы бар. Дәл Бұқар­дай бол­маға­ны­мен, соған тақау адам­дар бар. Бұқар үлке-е-ен клан бол­са, оның арқасүй­ері – қалың халық. Оның сөзін бәрі тың­дай­ды, бүкіл қаза­ққа жете­ді. Сон­ды­қтан оның сөзі – халы­қтың сөзі болып шығып жата­ды. Бұқар­лар ғасыр­да бір туа­тын адам ғой.

Сұх­бат­тасқан Кемел­бек ШАМАТАЙ.

•  «Тасжарған», № 27 (104), 16 шіл­де, 2008 жыл