Мұхтар Жәкішев:  МЕНІ СОТТАУҒА бұйрықты НАЗАРБАЕВ БЕРДІ

«Қаза­то­мө­нер­кәсіп» ұлт­тық ком­па­ни­я­сы­ның бұры­нғы бас­шы­сы Мұх­тар Жәкі­шев «Азатты­ққа» бер­ген сұх­ба­тын­да өзін коло­ни­яға жібе­ру кім­ге тиім­ді болға­ны, түр­ме­де өткіз­ген жыл­да­ры, елде­гі жағ­дай, Қаңтар оқиға­сы­ның себебі, мем­ле­кет­тік қыз­мет­ке қан­дай жағ­дай­да ора­ла­ты­ны және 2007 жылы ойлап тапқан «Укра­ин жоба­сы­нан» неге бас тар­тқы­сы кел­мей­тіні жөнін­де айтқан екен. Таны­мал аза­мат­тың пікіріне деген оқыр­ман­дар қызы­ғу­шы­лы­ғын еске­ре оты­рып, сол сұх­бат­ты ықшам­дап жари­я­лап отырмыз.

«D»

Мамыр­дың аяғын­да «Қаза­то­мө­нер­кәсіп» ұлт­тық ком­па­ни­я­сы­ның бұры­нғы бас­шы­сы Мұх­тар Жәкі­шев­ке беріл­ген 14 жыл­дық түр­ме жаза­сы­ның мерзі­мі аяқтал­ды. Жәкі­шев басқарған жыл­да­ры «Қаза­то­мө­нер­кәсіп» уран өндіру­ден әлем­де алды­ңғы қатарға шықты. Ол «Қаза­қстан­ды дай­ын ядро­лық отын экс­порт­тай­тын елге айнал­ды­рғы­сы келетінін» мәлімдеген.

2009 жылы Жәкі­шев қамауға алы­нып, 2010 жылғы 12 науры­зда «қар­жы­ны ысы­рап қыл­ды» және «пара алды» деген айып­пен 14 жылға сот­тал­ды. Сот­тағы соңғы сөзін­де Жәкі­шев өзіне тағы­лған айып­тар­дың бар­лы­ғын жоққа шығар­ды. 2012 жылы Жәкі­шев­ке «ірі көлем­де­гі ала­яқтық» және «мем­ле­кет­ке ірі көлем­де шығын кел­тір­ді» деген айып­тар бой­ын­ша тағы бір сот үкі­мі шықты. Тер­ге­ушілер шығын көле­мін 100 мил­ли­ард тең­ге деп баға­лаған. Жәкі­шев­тің екі соты да жабық өтті. Ол 2020 жылғы 19 науры­зда Семей­де­гі түр­ме­ден мерзі­мі­нен бұрын босап шықты.

– Сіз­ге тағы­лған ресми айып әрі сот үкі­міне негіз болған нәр­се – жемқор­лық пен ұлт­тық ком­па­ния мүл­кін талан-тара­жға салу. Сіздің көзқа­ра­сы­ңыз қалай: кім және не үшін түр­ме­ге жап­ты деп ойлай­сыз? Неге сон­ша ұзақ уақы­тқа қамады?

– Сот үкі­мі парақор­лық бабы­на негіз­дел­ді. Бел­гісіз адам­нан бел­гісіз жер­де пара алған екен­мін. Яғни, ештеңе аны­қтал­маған, бірақ судья мені із қал­дыр­май­тын кәні­гі қыл­мыс­кер деп тап­ты. «Пара алды» деген айып­пен 14 жылға қама­ды. «Мем­ле­кет мүл­кін талан-тара­жға салу» сияқты қалған бап­тар бой­ын­ша мұн­дай ұзақ мерзім қарастырылмаған.

Алты ай бойы әске­ри сот­та ұста­ды. Қару­лы күш­тер­ге авто­мат­тан­ды­ры­лған оқ-дәріні басқа­ру жүй­есін жет­кіздің деп айып­та­ды. Ондай жүй­енің атын алғаш рет сот­та естідім. «Бұл не?» деп сұра­дым. «Айта алмай­мыз, мем­ле­кет­тік құпия» деді.

«Пара алды» деген айып 2007 жыл­дан бері тағы­ла баста­ды. 2009 жылы тер­геу болған­да, 2007 жылы бұл фак­тілер тек­серіліп, рас­тал­маға­нын айт­тым. Пар­ла­мент­ке пре­мьер-мини­стр­дің қолы қой­ы­лған жау­ап жіберіл­ген еді.

«Пре­мьер-министр қол қой­ған хат­тың күшін жой­ды­ң­дар ма?» деп сұра­дым. – «Жоқ». – «Онда не хат­тың күшін жой­ы­ң­дар, не жаңа айып­тау ойлап табы­ң­дар», – дедім. Сон­ды­қтан олар бір жүй­е­лер­ді жет­кі­зу­мен айна­лы­сты деген айып­тау ойлап тап­ты. Бұл тура­лы ақпа­рат құпия сақта­ла­тын­ды­қтан, мен ол жүй­енің атын да біл­мей­тін­мін. Өзім біл­мей­тін нәр­сені қалай жеткіземін?!

Бірақ бұй­ры­қты бірін­ші пре­зи­дент Нұр­сұл­тан Назар­ба­ев бер­гені бел­гілі. Оның бұй­ры­ғын­сыз ештеңе бол­мас еді. Бұл шешім­ге не себеп болға­нын айту қиын. Оның өзі­нен сұрау керек.

– Іштей ойла­нып, себебін іздеп көр­ген шығарсыз.

– Түр­ме­ге жабуға себеп көп бол­ды. [«БТА банк­тің» бұры­нғы бас­шы­сы Мұх­тар] Әбі­ля­зо­вты боса­ту­ды сұра­дым, Ресей­ге ыңғай­сыз тұлға бол­дым. Мені қамауға алған­нан кей­ін, бұрын рұқ­сат беріл­ме­ген көп жоба қабыл­да­нып кет­ті. Мәсе­лен, үкі­ме­та­ра­лық келісім бой­ын­ша, біз өз кен орны­мы­здан Ресей­ге үлес беріп, ал көр­ші мем­ле­кет­те­гі кен бай­ы­ту кәсі­по­рын­да­ры­ның акци­я­сы­на ие болуы­мыз керек еді. Бірақ Ресей өз уәдесін орын­да­ма­ды. «Қаза­то­мө­нер­кәсіп­тің» менен кей­ін­гі бас­шы­лы­ғы бұған қыңқ еткен де жоқ. Бостан­ды­қта жүр­сем, ондай­ға жол бер­мес едім. Ресей­лік­тер өз кәсі­по­рын­да­ры­нан үлес бер­мей, біздің кен орын­дар­ды иге­ре алмас еді. Түр­ме­де болға­ным­ның Ресей­ге пай­да­сы тигені анық.

Бірақ мені түр­ме­ге жабуға нақты не себеп болға­нын айту қиын. Назар­ба­ев­тың Әбі­ля­зо­вқа деген жек­көріні­ші де шығар.

– Яғни, уран кен орны­нан үлес алғы­сы кел­ген Ресей неме­се Әбілязо­вты қорғаға­ны­ңыз үшін кек қай­тарған Назар­ба­ев деген екі нұсқа бар ғой?

– Иә. Алай­да басқа себеп­тер де бол­ды. «Қаза­қ­мыс» уран өндірісіне ара­лас­пақ болған­да, «тың тың­дау» қосыл­ды. [KAZ Minerals ком­па­ни­я­сы дирек­тор­лар кеңесінің төраға­сы Олег] Нова­чук пен [«Қаза­қ­мыс» дирек­тор­лар кеңесінің төраға­сы Вла­ди­мир] Ни ара­сын­да әңгі­ме бол­ды. Ол жер­де де біре­улер маған қақ­пан құруы мүм­кін. Бірақ қайт­кен күн­де де, бұй­ры­қты Назар­ба­ев бер­ді. Онсыз мұн­дай шешім қабыл­дау қиы­нға соғар еді. Шешім­ді сол қабылдады.

– Түр­ме­ге түс­пей тұрып, Назар­ба­ев­пен соңғы рет қашан кездестіңіз?

– Әңгі­ме­міз қысқа бола­тын, үне­мі жұмыс бой­ын­ша ғана сөй­ле­сетін­біз. Атқа­ры­лып жатқан шару­а­лар мен бола­шақ жос­пар­ла­ры­мыз тура­лы есеп беретін­мін. Ол үнде­мей тың­дап алып, «Кірі­се бер» дей­тін. Ақта­ры­лып әңгі­ме айтқан емес­піз. Соңғы рет [2009 жылы] науры­зда кездестік.

– Ұста­лар­дан екі ай бұрын ба?

• …Бұй­ры­қты бірін­ші пре­зи­дент Нұр­сұл­тан Назар­ба­ев бер­гені бел­гілі. Оның бұй­ры­ғын­сыз ештеңе бол­мас еді. Бұл шешім­ге не себеп болға­нын айту қиын. Оның өзі­нен сұрау керек.

– Иә. Сол кез­де «Сіз­ге жалғыз өтіні­шім бар: қан­дай да бір заң­сыз әре­кеті­ме көз жет­кіз­ген бол­саңыз, өзім­ді шақы­рып, бүкіл айып­та­уды беті­ме айты­ңыз­шы. Бәрін айтуға мүм­кін­дік беріңіз!» – дедім. Ол «Уәде бере­мін», – деді. Бірақ сөзін­де тұр­ма­ды. Сыр­тым­нан шешім шыға­ра салды.

– Түр­ме­де біре­улер кешірім сұраға­ны­ңы­зды күтіп оты­рған­дай көрін­беді ме?

– Маған ондай ұсы­ныс жасаған­дар бол­ды. «Пре­зи­дент­ке хат жаз, істе­ген ісіңе өкі­нетініңді айтып, кешірім сұра!» деді. Адво­кат, түр­ме әкім­шілі­гі, отба­сым арқы­лы осын­дай хабар алып тұр­дым. «Хат жаз­са, тиісті ада­мға жет­кі­зе­міз» деп­ті. «Ешқан­дай жазы­ғым бол­ма­са, не үшін кешірім сұра­уым керек?» деп өз дегенім­нен қайтпадым.

– 11 жыл түр­ме­де отыр­ды­ңыз. Сіз күт­кен­нен де сорақы көрін­ген дүни­е­лер бар ма? Қан­дай сәт­тер­ге налыдыңыз?

– Ешкім түр­ме­ге түсе­мін деп ойла­май­ды ғой. Сон­ды­қтан түр­ме­ден ештеңе күт­кен жоқ­пын. Негізі түр­ме­де оты­ру – уақыт­ты тек­ке кеті­ру. Күн­де таң­нан кеш­ке дей­ін бір тәр­тіп­пен өмір сүріп, уақыт өлтіресің. Кітап оқи­сың, бірақ оны ойша тал­да­мауға тыры­са­сың. Өйт­кені бір тақы­рып­та ойла­нып, сара­лай бас­та­саң, басы­ң­дағы жағ­дай­дың мәнін түсініп, ұнжы­рғаң түседі. Сон­ды­қтан өзіңді бар­лық ойдан алыс ұста­уға тыры­су керек.

– Құқық қорға­у­шы­лар көп жыл­дан бері түр­ме­лер­де әсіре­се сая­си аста­ры бар істер бой­ын­ша сот­талған­дар азапта­ла­ты­нын айтып, шағым­да­нып келеді. Сіз де қамауда қан­дай да бір азаптау көр­діңіз бе?

– Қараған­ды­ға барған­да бізді ұрып-соқты. Бізді тек қоғам­дық резо­нанс қана құтқар­ды. Осы­дан кей­ін олар жасқа­нып қалды.

Қарағанды­дағы қыл­мыстық-атқа­ру жүй­есі депар­та­мен­ті қыз­мет­кер­лерінің топас­ты­ғы­на таңқал­дым. Депар­та­мент дирек­то­ры «Сені неге ұрмау керек екен? Басқа­лар­ды ұруға бола­ды, сені ғана бол­май ма?» – деді. – «Ешкім­ді ұруға бол­май­ды». – «Еркек­тер ара­сын­да ондай-мұн­дай нәр­се­лер, төбе­лес болып тұра­ды емес пе?» – «Төбе­ле­сте солай, ал біреу бүй­ре­гің­нен теуіп жат­са, оның бет-жүзін көр­ме­сең – ол басқа нәр­се. Сол адам­ды осын­да шақы­ры­ң­дар­шы, еркек­тер­ше төбе­ле­сей­ік, бірақ ол қорқақ қой, мас­ка тағып, жүзін көр­сет­пей­ді», – дедім. Олар­мен сөй­ле­су қиын, қара­пай­ым нәр­се­лер­ді түсінбейді.

Өзім­ді ұрған адам­ды тауып беруді талап етпей­мін деп келістік. Өйт­кені бұдан пай­да жоғын түсін­дім. Жалғыз талап қой­дым. «Мен лагерь­де оты­рған­да, тағы біре­у­ге тиіс­се, аяғы­на дей­ін бара­мын», – дедім. Сөй­тіп өзім оты­рған жер­де ешкім­ді ұрмады…

– Пси­хо­ло­ги­я­лық қысым түр­лері бол­ды ма?

– Әртүр­лі қысым бол­ды. Есесіне ағзаң қан­ша­лық төзім­ді екенін, ас-сусыз, ұйқы­сыз қан­ша уақыт шыдай ала­ты­ны­ң­ды түсі­несің. Стрес­ске әбден төзім­ді адам екен­мін, соған көзім жетті.

– Тамақ пен ұйқы­сыз қан­ша уақыт шыдадыңыз?

– Ұйқы­сыз үш тәулік. Ұлт­тық қауіп­сіздік коми­тетінің тер­геу изо­ля­то­рын­да дие­таға оты­руға мәж­бүр бол­дым. Ауы­рып жүр­ген едім, дәрі ішуім керек. Қыз­мет­кер­лер дәрі әкеліп бер­ді. Нұсқа­улы­ғын оқы­сам, анти­де­прес­сант, әлдеқан­дай пси­хо­троп­ты пре­па­рат екен. Кері әсері депрес­сия мен суи­цид деп көр­сетіліп­ті. Ол дәріні ішу­ден бас тарт­тым. Осы үшін бірін­ші рет сөгіс алдым. Шар­тты түр­де мерзі­мі­нен бұрын боса­ту тура­лы өтіні­шім­ді өтел­ме­ген сөгісі бар деп кері қай­та­рып еді ғой, есіңіз­де ме?

Кей­ін дәріні тамаққа қосып беруі мүм­кін деп күдік­тен­дім. Сон­ды­қтан ұзақ уақыт нан­мен ғана жүрек жалғап жүр­дім. Өйт­кені нан­ды ортақ под­но­сқа салып әке­леді, ара­сы­нан өзің таң­дап аласың.

Май жедім, ол суы бар ыдыс­та қалқып тұра­ды. Мен үшін түр­ме­де оты­рған­дар­дың бәрін улай алмай­ды ғой (күл­ді). Түскі асқа нан мен май ғана жей­мін. Күна­ра жұмыр­тқа береді. Екі-үш ай осын­дай дие­та­да отыр­дым. Кей­ін үйден тамақ кел­ді, бұдан әрі суи­цид­ке итер­ме­лей алмай­ты­ны­на көз жеткіздім.

– Өткен 11 жыл­да не нәр­се­ге өкінесіз?

– Уақы­тым­нан айы­ры­лға­ны­ма. Бала­ла­рым мен­сіз өсті. Жақын­да­рым­мен бір­ге бола алмадым.

Түр­ме­де оты­рған­да жұмыс, мини­стр­лер­мен, мем­ле­кет, ком­па­ния бас­шы­ла­ры­мен кез­де­су емес, жақын­да­ры­ң­мен, отба­сы­ң­мен бір­ге болу – өмір­де­гі ең маңы­зды нәр­се екенін түсінесің.

2020 жылы бостан­ды­ққа шыққа­ным­да, бала­ла­рым кел­ді. Ере­сек­тері­мен сөй­лесіп, өткен­ді бір­ге еске алдық. Ал кіш­кен­тай егіз­дер­дің есін­де ештеңе жоқ. Біздің әңгі­ме­мізді тың­дап, күледі, бірақ әкесі­мен ортақ естелі­гі жоқ. Олар үлкен бала­ла­ры­ма қызы­ға қарай­ды, өйт­кені олар­дың есін­де қалған сәт­тер бар.

Қазір кіш­кен­тай екі қызым бар. Бірі – екі айлық. 60 жасқа тола­тын мерей­той­ы­ма үлкен бала­ла­рым келеді. Қазір енді қан­дай маңы­зды кез­де­су бол­са да мей­лі, көп уақы­тым­ды бала­ла­рым­мен бір­ге өткізу­ге бөлер едім.

Өзім үшін не маңы­зды екенін нақты біле­мін. Бала­лар­дың жанын­да болу мен маңы­зды келіс­сөз­ге қаты­су­дың қай­сысын таң­дар едің десе, әрине, бала­ла­рым­ды таңдаймын…

– Отба­сы­ңыз ақша­дан қысы­лған жоқ па?

– Бұрын биз­не­спен айна­лы­сып, «Қаза­то­мө­нер­кәсіп­ке» капи­тал­мен кел­ген адам­мын. Ком­па­ни­яда жұмыс істе­ген алға­шқы жылы қыз­мет өкілеті­ме бай­ла­ны­сты шығын­дар­ды өз қал­там­нан төлеп жүр­дім. Бас­шы­лы­ққа кел­генім­де [«Қаза­то­мө­нер­кәсіп»] шот­та­ры бұғат­та­у­лы жатқан. Олар­ды пай­да­ла­на­тын, қол қоя­тын құқы­ғым бол­ма­ды. Шетел­дік­тер келіп, аңға шыққан­да, олар­дың мей­рам­ха­на­сы­на, басқа­сы­на жұм­салған қар­жы­ны өзім төледім. Жалақы бол­май қалған кез­дері қыз­мет­кер­лер жұмыстан кетіп қал­ма­сын деп, оларға да өз қал­там­нан ақша беріп жүрдім.

– Сон­да сіз түр­ме­де оты­рған­да, отба­сы­ңы­здың ештеңе­ден тары­қ­пай өмір сүру­ге жететін қар­жы­сы бол­ды ғой?

– Иә. Бірақ шалқып өмір сүр­ген жоқ. Ең үлкен шығын оқу мен пәтер жал­дау ақы­сы бол­ды. Кей­ін бала­лар оқуын бітіріп, жұмысқа тұр­ды. Сон­ды­қтан кей біл­гіш­сы­мақтар «Қан­дай ақшаға күн көріп жүр?» деп пікір жазған­да, «Жұмыс істеп, адал еңбе­гі­мен тап­ты» деп жау­ап беремін…

– Түр­ме­де оты­рған кезіңіз­де елде болып жатқан оқиға­лар тура­лы ақпа­рат­ты қай­дан алып отырдыңыз?

– 2013 жылға дей­ін­гі оқиға­лар­ды, Жаңаө­зен­де не болға­нын біл­ген жоқ­пын. Жаңаө­зен тура­лы лагерь­ге жет­кен­де бір-ақ біл­дім. Ұлт­тық қауіп­сіздік коми­тетінің тер­геу изо­ля­то­рын­да оты­рған­да, сырт­тан мүл­де ақпа­рат ала алма­дым. Газет, ештеңе бер­меді. Бір қызық жағ­дай бол­ды. Жаны­ма жаңа­дан бір кісі кел­ді. Каме­ра ішін­де бей­не­бақы­лау каме­ра­ла­ры тұра­тын. Ол «Газет бар, онда сіз тура­лы жазы­лған деді». Газет­ті қалай алып кір­ген десем, киім­дерін ораған екен. Газет­ті асты­ңғы төсек­ке таста­ды, төбе­ден төніп тұрған каме­раға ол жер көрін­бей­тін. Сол газет­тен бұры­нғы депу­тат Татья­на Квят­ков­ска­я­ның өзім­ді жер­ден алып, жер­ге салған мақа­ла­сын оқы­дым. «Ол жала жап­ты» деп, бас про­ку­рор­дың аты­на шағым жаз­дым. Қол қусы­рып оты­ра алмадым.

– Маңы­зды оқиға­лар тура­лы жаңа­лы­қтар­ды қалай қабыл­да­ды­ңыз? Мыса­лы, жер митингілері.

– Көп оқиға­дан хабар­сыз бол­дым. Этап­пен көп жүр­дім, ол жақта да газет, не теле­ди­дар болған жоқ. Қарағанды­да Макс Боқа­ев­пен кез­десіп қал­дық. Ол кез­де жер митин­гісі тура­лы ештеңе біл­мей­тін­мін. Аман­да­сып, «Маңғы­ста­удан­мын» деді. Маңғы­стау атом энер­ге­ти­ка­лық ком­би­на­тын­да істе­ген шығар деп ойла­дым. «Макс Боқа­ев­пын» деді өзін таны­сты­рып. Ол кез­де кім екенін біл­медім. Бізді асы­қты­рып, «Көп сөй­ле­су­ге бол­май­ды» деп алып кет­ті. Арты­нан «Сәлем айт, абай бол, аман жүр» дедім. Ол дәл сол кез­де ешқан­дай реак­ция біл­дір­ме­гені­ме таңқалған шығар. Сон­ша уақыт сыр­тқы әлем­нен оқшау өмір сүріп, елде не болып жатқа­нын есті­ме­сем, қай­дан білей­ін?! (Күл­ді).

Егер Макс осы сұх­бат­ты көріп отыр­са, өзім­ді неге бір­түр­лі ұстаға­ным­ды түсі­нер. Макс Боқа­ев деген кім екенін кей­ін біл­дім. Лагерь­де газет­тен оқыдым.

Кей оқиға­лар­ды лагерь­де­гі адам­дар­дан ести­тін­мін. Олар да бір жер­ден есті­ген, сон­ды­қтан айты­ла­тын ақпа­рат­тың бәрі тек­серіл­ген дерек бола бермейтін…

– Назар­ба­ев­тың отстав­ка­сы тура­лы қашан естідіңіз? Алға­шқы реак­ци­яңыз қан­дай болды?

– Назар­ба­ев сөй­леп жатқан­да, дәліз­де оты­рған­быз. «Мәке! Кететін бол­ды!» деді. Барып тың­да­дым да, «Бәрі келісіл­ген нәр­се, ешқай­да кет­пей­ді, тран­зит дай­ын­дап, ақы­ры не бола­рын бақы­лап көр­гісі келеді» дедім. Ол кез­де [Қасым-Жомарт Тоқа­ев] уақыт­ша адам екенін бәрі түсінді.

Қаңтар (2022 жылғы Қаңтар оқиға­сы – Ред.) кезін­де Назар­ба­ев билі­гі­нен айы­ры­лып қала­рын өзі де күт­кен жоқ. «Кіта­п­ха­на­да» оты­рып, елді мәң­гі басқа­ра­мын деп ойлады.

– Қаңтар бола­ды деп күт­тіңіз бе?

– Жоқ, әрине. Біздің қоғам көбіне ұйқы­да жата­ды, маңы­зды оқиға­лар­дың өзі лай­ық реак­ция туғы­з­бай­ды. Алғы­шар­ттар бол­ма­ды. Бірақ халық ара­сын­дағы жал­пы шие­леністі көріп таңқал­дым. Түр­ме­ден шыққан­да, қоғам қат­ты жік­ке бөлініп кет­кенін бай­қа­дым. [Бұры­нғы пре­зи­дент Назар­ба­ев­тың] «отба­сын» жек көретін­дер көп еді. Халы­қты әбден тонап біт­ті. Енді елдің ашуы­на тимей оты­ра бер. Осы­ны да түсін­беу үшін интел­лек­тісі нет­кен төмен адам болу керек? Соған таңқал­дым. Мұның ақы­ры жақ­сы­лы­ққа апар­мас деп ойла­дым. Түбі жарылды.

Қаңтарға негіз­гі себеп газ баға­сы­ның көтерілуі емес. Бүкіл елдің нара­зы­лы­ғын бұрқ еткі­зетін себеп ол емес. Жыл­дар бойы қор­да­ланған ашу-ыза бір-ақ ақта­ры­лып сыр­тқа шықты. Қазір халы­қтың ыза­сы тағы да ішке жина­лып жатыр. Адам­дар­дың табысын арт­ты­рып, рефор­ма жүр­гі­зу үшін ештеңе жаса­лып жатқан жоқ. Келесі «жары­лы­стың» себебі не бола­ты­нын біл­мей­мін. Бірақ бұл ыза тағы 30 жыл жина­ла­ды деп ойла­май­мын. Одан ерте жары­ла­тын сияқты.

– Қаңтар қай­та­ла­нуы мүм­кін бе?

– Оқиға­ның алдын алып, халы­қтың табысын арт­ты­рып, билік­ті әділ сай­ла­на­тын, жау­ап­кер­шілік­ті сезініп, есеп беретін дең­гей­ге жет­кіз­бе­сек, әрине, қай­та­ла­на­ды. Қаңтар – елде кей­ін­гі 30 жыл­да жиналған ашу-ыза­ның сал­да­ры. Көңілі тоқ халық көше­ге шық­пай­ды. Нара­зы халық шыға­ды. Әсіре­се қар­сы­лық біл­дірудің басқа жолы қалмаса.

– Мем­ле­кет­тік төң­керіс, рево­лю­ция тура­лы ресми нұсқаға сенесіз бе?

– Біреу жағ­дай­ды пай­да­ла­нуға тыры­спа­са, Қаңтар мұн­дай ауқым­ды бол­мас па еді деп ойлай­мын. Поли­ци­яға алаң­нан кетіп қалы­ң­дар деп бұй­рық беріл­ген. Күштік құры­лым­да­ры­на «ара­лас­паң­дар» деген. Нара­зы топ­тың басым түсуіне осы­ның өзі жет­кілік­ті бол­ды. Олар әдет­те­гі­дей алаңға жиналған халы­қты күшпен тара­тып жібер­се, сон­ша адам жина­лар ма еді? Кім білсін?!

Қазір сай­лау өтті, дауыс беру­шілер­дің азды­ғын пай­да­ла­нып, нәти­жені бұр­ма­лап, сол баяғы депу­тат­тар қай­та­дан Пар­ла­мент­ке өтіп кет­ті. Халы­қтың мүд­десін қорғай­тын адам тағы жоқ. Бір төң­кері­стен аман қал­дық деп ойлап жүр­міз бе? Керісін­ше, жағ­дай­ды ушы­қты­рып жатыр­мыз. Қай­нап жатқан қазан­ның қақ­пағы сияқты. Буын шығар­ма­са, қақ­пақ түбін­де бәрібір аты­ла­ды. Пар­ла­мент­те осы мәсе­ле­лер көтеріл­ме­се, бәрі сол нара­зы­лы­қ­пен аяқта­ла­ды. Халық ішін­де­гісін айту үшін алаңға жина­ла­ды… Біреу Қаңтар оқиға­сын пай­да­ланғы­сы келіп, жағ­дай­ды бақы­ла­удан шыға­рып алған сияқты.

– «Түп­кі бене­фи­ци­ар – Мәсі­мов» деген­ге сенесіз бе?

– Жоқ, әрине. Бұған кім сенеді? Бене­фи­ци­ар­дың мақ­са­ты – билік­ке келу. Кәрім билік­ке келе алмай­тын еді. Оны не қоғам, не эли­та, не халық қабыл­да­май­ды. Онда бене­фи­ци­ар кім? Айту қиын, ал мен болжам жасай алмай­мын. Кәрім­нің өзі­нен сұрау керек.

– Соны­мен 2020 жыл. Мерзі­мі­нен бұрын бостан­ды­ққа шықты­ңыз. Сізді көп адам күтіп алды. Кез­де­су­ге кел­ген­дер­дің кей­бірі сізді құт­ты­қтап, қолы­ңы­зды алып үлгер­ме­генін, тез көлік­ке оты­рып, кетіп қалға­ны­ңы­зды айт­ты. Ол күні бір жаққа асы­ғып бара жат­ты­ңыз ба?

– Мені алып кету­ге ұлт­тық қауіп­сіздік қыз­меті­нен екі джип көлі­гі кел­ді. Шар­тта­ры­ның бірі осы еді. Олар «сізді әуе­жай­ға апа­рып тастай­мыз» деді. «Адам­дар жина­лып тұр, митинг бола­ды» деп қоры­қты. «Жоқ, сен­дер­дің көлік­терің­мен бар­май­мын» дедім. «Онда түр­ме­ден шық­пай­сыз» деді. «Жақ­сы, шық­пай­мын. Тоқтап, адам­дар­дың алды­на шығуым керек» дедім. Олар «Астан­амен келіс­пе­дік» деді. «Келісіп келің­дер» деп жібер­дім. Кей­ін «Аста­на келісті, тек митинг өткіз­бей­мін деп уәде беріңіз» деді. «Жақ­сы» дедім. Митинг өткіз­сем, кел­ген адам­дар­ды ұстап алып кете­ді ғой. Ешкім­ге тимей­сің­дер деп уәде­лерін алдым. Адам­дар­мен мүм­кін­ді­гін­ше сөй­ле­стім, джип­те оты­рған­дар «Болы­ңыз, кетуі­міз керек» деп асы­қты­ру­мен болды.

– Түр­ме­ден шығар­да сіз­ге талап­тар қой­ды ма?

– Талап қой­ма­ды. Бірақ мені шыға­ру­ды сұраған­дарға талап қой­ды. [Кәсіп­кер­лер] Нұр­лан Смағұ­лов пен Арман­жан Бай­та­сов. Нұр­ланға «Ешқан­дай уәде бер­мей­мін. Оларға айтып баруы­ңа бола­ды: маған сая­сат ұна­май­ды. Сен балет биле­мей­сің ғой, қоры­ққан­нан емес, ол сала­ның өкілі бол­маған­нан. Сол сияқты сая­сат та – менің салам емес. Биз­не­спен, жоба­лар­мен айна­лы­са­мын. Бірақ ешқан­дай уәде бер­мей­мін» дедім.

Мені боса­ту тура­лы шешім шығып қой­ған сияқты. Бірақ Арман­жан мен Нұр­лан­ды борыш­кер қылып қой­ғы­сы кел­ді. Әзір­ге сая­сат­пен айна­лы­сқым кел­мей­ді. Смағұ­лов пен Бай­та­со­втан не талап ететінін білмеймін.

Өз басым Әбі­ля­зо­вты қорғап, хат жаз­дым. Мұх­тар­ды түр­ме­ден шыға­рып алуға тыры­стық. Ақы­рын­да өзім­ді түр­ме­ге оты­рғы­зып қой­ды. «Соны қорғап едің, енді сол үшін түр­ме­де отыр» деді.

– Қазір Әбілязов­пен араңыз қалай?

– Оған хабар­ласқан жоқ­пын. Қарым-қаты­на­сы­мыз баяғы­дай. Неге өзге­руі керек? Оған еш өкпе-рені­шім жоқ. Инсти­тут­тан бері доспыз. Тек 2009 жыл­дан бері көріс­кен жоқпыз.

– Көңіліңіз қалған адам­дар бол­ды ма? Түр­ме­ге түс­пей тұрып дос болып, кей­ін ара­лас­пай кет­кен адам­дар бар ма?

– Жақ­сы ара­ласқан адам­да­рым­мен бәрі баяғы­дай. Қысым көр­ген адам­дар­ды есеп­ке алып оты­рған жоқ­пын. Бұл – солар­дың таң­да­уы. Олар­мен ара­ласқым кел­мей­ді, өйт­кені олар да, мен де өз таң­да­уы­мы­зды жаса­дық. Жай көзта­ныс адам­дар­дың ара­сын­да жоға­ры­дағы­ларға жағы­ну үшін мені қара­лаған­да­ры бол­ды. Олар­ды мүл­де қапе­рі­ме алмай­мын. Мені ойла­май­тын­дар маған да қызық емес…

– Биз­не­спен айна­лы­сты­ңыз ба?

– Биз­не­сті кей­інірек баста­дым. 2020 жылы ештеңе­мен айна­лы­сқан жоқпын.

– Жинаған ақшаңыз жұмыс істе­мей-ақ өмір сүру­ге жет­ті ғой, иә?

– Әрине, жет­ті. Маған көп нәр­се керек емес. Доста­рым бар, бола­шақ табысым­нан бере­мін деп, қарыз алуға бола­ды. Сон­ды­қтан ақша­дан қысы­ла­тын­дай жағ­дай болған жоқ. Өз басым көп ақша жара­та­тын адам емес­пін. Тамаққа жет­се бол­ды. Түр­ме­ден шыққа­ным­да жігіт­тер көлік сый­ла­ды. Өзім көлік айда­май­мын, өйт­кені маған ере­жені бұзуға бол­май­ды. Мені Талғат Қыстау­ба­ев алып жүреді. Бұрын оққаға­рым, күзет­шім болған, оны да түр­ме­ге жап­ты, менен ерте­рек босап шықты.

– Қазір немен айна­лы­сып жүрсіз?

– Қазір тех­но­ло­гия дай­ын­да­у­мен айна­лы­сып жүр­мін. Бұрын жұмыс істе­ген таны­ста­рым никель, кобальт кен орын­да­рын иге­ретін тех­но­ло­гия таба алмай отыр. Біз­де 1960 жыл­да­ры бар­ланған кен орын­да­ры бар. Әлі күн­ге бір келі де кен өндіріл­ген жоқ. Тиім­ді тех­но­ло­гия бол­маға­ны қол­бай­лау. Сон­дай тех­но­ло­гия дай­ын­дап жатырмыз.

– Сон­да 2000 жыл­дар­дың басын­да «Қаза­то­мө­нер­кәсіп­те» уран өндірісін жолға қой­ға­ны­ңыз сияқты бұл жол­ды басы­нан жүріп өтпек­шісіз бе?

– Иә, қазір тың жер­ден шаруа бастап, маңы­зды дүние жасау қолым­нан келеді деген­ді өзі­ме дәлел­де­сем деймін.

– Укра­и­на­мен бай­ла­ны­сты жобаңыз тура­лы естідім.

– Бұл жоба­ның иде­я­сы 2007 жылы пай­да болған еді. Атом гене­ра­ци­я­сы­на негіз­дел­ген энер­ге­ти­ка ком­па­ни­я­сын салу тура­лы ой кел­ді. Укра­и­на­да атом стан­ци­я­сы бола­ды, энер­ги­я­ны Еуро­па тұты­на­ды, Киев экс­порт­тық әле­уетін ашады…

– Билік­тің Қаза­қстан­да АЭС салу иде­я­сы­на қалай қарайсыз?

– Атом энер­ге­ти­ка­сы – бола­шақ энер­ги­я­сы, одан қашып кете алмай­мыз. Бірақ құры­лы­сқа кел­сек, Қаза­қстан­да салуға бола­тын стан­ция көріп оты­рған жоқ­пын. Нары­қта ондай стан­ция жоқ. Салуға бола­ды-ау деген­дері әлі еш жер­де салын­баған. Кіші стан­ция салуға бола­ды, олар­ды аме­ри­ка­лы­қтар, басқа да мем­ле­кет­тер ойла­сты­рып жатыр. Бірақ бір­де-бір про­то­ти­пі жоқ.

– Қазір құры­лы­сты Фран­ция, Жапо­ния неме­се Қытай­ға тап­сы­ру мәсе­лесі талқы­ла­нып жатыр ғой.

– Фран­цуз­дар­да үлкен стан­ци­я­лар бар. Олар Фин­лян­ди­яда стан­ция салып жатыр, бірақ өте қым­бат. Аме­ри­ка­лы­қтар­дың стан­ци­я­сы көп жер­де жоқ. «Росат­ом­мен» жұмыс істе­сек, санк­ци­я­лар бәле болуы мүм­кін. «Роса­том» ештеңе сала алмай­тын сияқты. Олар көп бөл­шек­ті Баты­стан ала­ды. Реак­то­рын Чехи­яда, тур­би­на­лар­ды фран­цуз­дар­мен бір­лесіп жасай­тын. Санк­ция салын­са, олар­мен әріп­тес болу­дың кере­гі жоқ, өйт­кені біз­ге жана­ма санк­ция салы­нуы мүм­кін. Біз­ге электр энер­ги­я­сы керек, бірақ қазір атом көз­дері­нен пай­да­ла­нуға бола­тын нәр­се көріп оты­рған жоқпын…

– 2015 жылы жел­тоқ­сан­да БҰҰ-ның Адам құқы­қта­ры жөнін­де­гі коми­теті сізді кінәсіз деп тап­ты. Қаза­қстан билі­гіне сізді түр­ме­ден боса­тып, тиісті меди­ци­на­лық көмек көр­сетіп, өте­мақы төле­уді ескерт­ті. Содан бері сегіз жыл өтті…

– Ештеңе өзгер­ген жоқ. Қаза­қстан бұл шешім­ді мой­ын­да­май­ды, орын­дағы­сы кел­мей­ді… Көре­міз. Олар Қаза­қстан БҰҰ шеші­мін мой­ын­дай­ды деп 100 пай­ыз мін­дет­те­ме алса, келісім­ге оты­ра­мыз. Кепіл­дік бере алма­са, ештеңе істе­мей­міз, өйт­кені Қаза­қстан­ды мәж­бүр­лей алмай­мын ғой…

Ақтал­сам, ескі билік маған жала жауып, сот­таға­нын мой­ын­даған болар еді. Ал бұл оларға өлім­мен тең…

– Жаңа билік­ке ақталға­ны­ңыз тиім­ді ме?

– Тиім­сіз шығар. Ол жақта ескі билік­тен қалған адам көп. Олар еш жаққа кетіп қалған жоқ қой. «Жаңа Қаза­қстан» деген бұрын «ескі» Қаза­қстан болып, кей­ін бір сәт­те бәрі өзгеріп кет­ті деген­ді біл­дір­мей­ді. Олар бар болға­ны маң­дай­ша­дағы жазу­ды ғана өзгерт­ті. Қалға­ны – сол баяғы шене­унік­тер. Тіп­ті кей­бірінің ман­са­бы да өсіп кет­кен шығар. Аса қат­ты үміт­тен­бей­мін. Әзір­ге ештеңе болып жатқан жоқ. Бола­шақта бір өзгеріс болар. Елді, эко­но­ми­ка­ны сақтап қалғы­мыз кел­се, өзгеріс болуы керек.

Бағ­дат АСЫЛБЕК,

Azattyq.org