Әйелдер мен балаларға жасалатын зорлық-зомбылық мәселесі бүгінде өзекті тақырып. Бұрынғы министр Қуандық Бишімбаевтың өз әйелін ұрып өлтірді деп күдікпен ұсталғаннан кейін бұл проблема одан сайын ушыға түсті. Сарапшылар үйдегі зорлық-зомбылықтың тыйылмауын қолданыстағы заңнаманың олқылығынан деп айтады. 2017 жылға дейін мұндай құқық бұзушылықтар үшін Қылмыстық Кодекстің «Денсаулыққа қасақана жеңіл зиян келтiру» және «Ұрып-соғу» баптары бойынша қылмыстық іс қозғалған. Бірақ 2017 жылғы 3 шілдедегі декриминализациялау туралы заңға сәйкес, тұрмыстық зорлық-зомбылық үшін қылмыстық емес, әкімшілік жауапкершілік көзделіп отыр. Естеріңізге салсақ, жақында тұрмыстық зорлық-зомбылыққа жазаны қатайтуды сұраған екі жыл бұрынғы петиция қайта жанданып, оған қол қойғандар 150 мыңнан асқан. Алайда, Әділет министрлігі оның заңды күші жоқ деді. Себебі, «бұл петиция 2021 жылы, яғни елде петиция туралы заң қабылданбай тұрғанда, ашылған» деп санайды.
Осы орайда әйел құқығы үшін күресіп келе жатқан «Феминита» ұйымының негізін қалаушы Гүлзада Сержан ханыммен сұхбаттасқан едік. Фембике қоғам дертіне айналған тақырыпқа қатысты өзекті сауалдарға жауап берді.
- Тұрмыстық зорлық-зомбылыққа қатысты Заң жобаны осыдан 4 жыл бұрын қабылдамақ болды. Алайда заң жобасы туралы қоғамдық пікір қақ жарылған болатын. Артынша, заңды қатаңдатпауды қолдайтын лоббилік топтардың бар екені белгілі болды. Бұл адамдар кімдер және олар заң жобасына не себепті қарсы шықты?
- 2020 жылдың қаңтарынан бастап «Тұрмыстық зорлық-зомбылық профилактикасы туралы» заңға енгізілген өзгерістерге орай, отбасылық-тұрмыстық зорлық-зомбылық үшін айыппұлдар алынып тасталды, енді агрессорларға ескерту ғана жасалады. Іс жүзінде озбыр еркек кесірінен отбасы мүшесінің қолы, қабырғалары сынуы мүмкін, миы шайқалуы мүмкін. Бірақ зардап шеккен адам ауруханада 21 күннен аз уақыт емделсе, онда бұл жарақаттар денсаулыққа жеңіл зиян деп саналады. Заңның 73-1 бабында агрессорға жазаның тек екі түрін қолдануға болады: ескерту немесе 15 тәулікке дейін қамауға алу. Қазақстанда қоғамдық орындарда қоқыс тастағандар қол сындырғандарға қарағанда қатаң жазаланады. Әйелге жәбір көрсеткен еркекке берілетін жаза түрі өте жеңіл. Covid пандемиясы кезінде ұйымдасқан антиваксерлерден құралған топ өзгертілген Заң жобаның қабылдануына кедергі жасады. Бұл заңды қабылдауға қарсы шыққандардың ішінде: Бекболат Тілеухан, Қыдырәлі Болманов, Сәуле Әбілдаханқызы, Азамат Битан, Анатолий Ким сияқты елге белгілі азаматтар бар. Жаңа заңға қатысты қарсы қол жинағандардың сылтауы ақылға қонымсыз болды. Олардың айтуынша, бұл заң қазақы менталитетімізге және ұлттық құндылықтарымызға сай келмейді. Олар Қазақстанда демократия орнап, адам құқығы қорғалуына жаны қас. Әр түрлі белгісі бойынша кемсітілген адам сол бойынша кемсітіліп жүре бергенін қалайды. Соның ішінде, әйел мен бала құқығын қорғау бағытында жасалған өзгерістерге өре түрегеліп қарсы болды. Қазақстан конституциясында жазылған «Демократиялық, Зайырлы, Құқықтық және Әлеуметтік» ел болу олардың тақиясына тар келеді. «Отбасында зорлық-зомбылық бұрыннан болған, солай өмір сүрдік, ары қарай сүре берейік, өзгерістің керегі жоқ»,- дейді. Бұл адамдар кейбірі осылай біреуді артық, біреуді кем көру — табиғи жағдай, дәстүрлі құндылық деп ақталады. Әйел мен бала құқығы ер адам құқығына тең болуына түбегейлі қарсы.
- Биыл желтоқсан айында бірнеше қалаларда тұрмыстық зорлыққа қарсы бейбіт шеру ұйымдастырмақшы болдыңыздар. Естуімізше, әкімдіктер рұқсат бермеді. Не себеп деп ойлайсыз?
- 25 қараша күні әйелдерге қатысты зорлық-зомбылықты жою халықаралық күрес күніне орай бүкіл әлемде шерулер өтті. Мысалы, Римде шеруге 50 мыңға жуық адам қатысты. Стамбул көшелерінде 500-ге жуық әйел «Біз үндемейміз» деп жазылған плакаттармен жиналды. Бізде осы ниетте бейбіт шеру ұйымдастырмақшы болдық. Жиынның негізгі талабы — Қазақстан заңнамасына фемицид қылмысын енгізу және депутаттар төрт жыл бойы жылы жауып қойған тұрмыстық зорлық-зомбылықпен күрес туралы заң жобасын қабылдау болған. Осы уақытқа дейін бұл заң жобасының қабылданбауы ашуымызға тиді. Заң шығуы үшін тағы қанша әйел өлуі керек? Тағы қанша қан төгілуі керек? Иә, расымен әкімдіктер «Қазақстан әйелдері зорлыққа қарсы» атты бейбіт митинг өткізуге рұқсат бермеді. Соның ішінде, Алматы қаласы әкімдігі туралы баса айтқым келіп отыр. Әкімдікке 9 желтоқсан күні Шоқан Уәлиханов алаңында бейбіт митинг өткізгісі келетінін айтып, ескерту тапсырған болатынбыз. Артынша, Алматы қаласы әкімдігінің өкілі Аманжол Мұсаев хабарласып, 9 желтоқсанда Уәлиханов алаңында кезекті жөндеу жұмыстары жүретінін айтқан. Әкімдік өкілі митинг өткізуге арналған Сарыарқа кинотеатрының маңында мәдени-қоғамдық шара жоспарланғанын айтты. Сондықтан феминистер Махатма Ганди паркінде митинг өткізуді сұрап, әкімдікке жаңа ескерту тапсырдық. Түрлі себеп-сылтаулармен дәл осы жағдай Ақтау, Тараз, Қызылорда қалаларында да орын алды.
Жалпы заң бойынша Қазақстанда жұрт бейбіт митинг өткізу үшін жергілікті әкімдікке алдын ала ескертуі тиіс. Бірақ билік көбіне түрлі себеппен бейбіт митингілерге рұқсат бере бермейді. Рұқсат етпеген митингіге шыққандар 10-15 күнге қамалады я айыппұл төлейді. Әкімдік атаулы Қазақстанның авторитарлы саяси жүйесін сақтап қалу жолында бар қолынан келгенін жасап бағуда. Оларға бұл билікті уысынан шығармау үшін қажет. Яғни билікке, саясатқа, шешім қабылдау деңгейіне өзінен өзге адамды, оның ішінде, әсіресе, әйелді жолатпауды көздейді. Бейбіт жиын жасау құқығын белден басып, тәуелсіз ұжымға митиң, шеру жасауға рұқсат бермей, оның орнына осы ауторитарлы билікпен ауызжаласқан, әкімшіліктен тікелей не жанама түрде бизнес арқылы субсидия алатын бірқатар ұжымға ғана осындай мүмкіндік беріп отыр. Яғни феминистер жылда ұйымдастырып жүрген әйел құқығына қатысты тақырыпта өтетін марш пен митиңі атаулыны бұдан былай «Жаңа Адамдар», «Еріктілер лигасы», «Қазақстандық ата-аналар одағы» сияқты ұйымдарға тартып алып отырған түрлері. Олардың пайымынша, жалпы жұртшылық қай ұжым әйел құқығын шын мәнінде көтеріп тұрғанын ажырата білмейді дейтін сияқты. Бұл аталған ұйымдар әйел құқығы мәселесі мұрындарына иісі бармайтын, ал кейбірі тіпті әйел құқығын құлдыратып жіберуді көздейтін ұйымдар. Мысалы, осы аталмыш «Ата-аналар одағы» әйелдерге қарсы отбасылық зорлық-зомбылық алдын алу заңына өре тұрып қарсы шыққан ұйым.
- Қазақстандағы фемицид мәселесіне келер болсақ. Ресми деректердегі статистика қаншалықты шындыққа жанасады?
- Қазақстанда тек 2022 жылы әйелдерге қатысты тұрмыстық зорлық-зомбылықтың 61 277 оқиғасы тіркелген. Биылда ол статистика көңіл көншітпейді. Жыл басынан бері 35 мыңға жуық шағым келіп түскен. Алайда отбасында ойран салғандардың 17% -ы ғана тиісті жазасын алған. Соңғы 2,5 жылда елімізде отбасылық агрессорлардың қолынан 400-ге жуық әйел көз жұмса, денсаулыққа ауыр зиян келтірудің 878 дерегі тіркеліп, 37 мыңнан астам адам әкімшілік жауапкершілікке тартылды. Соңғы бір айдың өзінде отбасылық-тұрмыстық салада 713 құқық бұзушылық жасалған. Отбасындағы жанжалдан басталып зорлық-зомбылыққа ұласатын әрекеттерден зәбір көретіндердің басым бөлігі – әйелдер мен балалар. Қылмыстық статистика бойынша соңғы үш жылда тұрмыстық әлімжеттік көрген әйелдердің көрсеткіші 25 пайыздан асқан. Фемицид мәселесін әріптесіміз Айгерім Құсайынқызы өте тиянақты түрде түсіндірді. Оны геноцид ұғымымен қатар заңға енгізу қажеті барын дәйекті дәлелдеді. Біз, «Феминита» тарапынан Қазақстанның бірнеше қаласында «Қазақстан әйелі зорлық-зомбылыққа қарсы» атты бейбіт жиынды өткізуге мұрындық болуды мақсат етіп отырмыз. Желтоқсан айында бірнеше қалада жаппай әкімшілік рұқсат бермеді. Бірақ түбінде бейбіт жиынды өткіземіз. Сол жиында негізгі тақырып тура осы фемицид болмақ. Қоғам назарына осы мәселені саламыз және заң түрінде Қазақстанда фемицид түсінігі енгізіліп, оған қарсы шара болуына жеткіземіз.
- Сұхбатыңызға рахмет!
Cұхбаттасқан
«ДАТ» газетінің
Парламенттік тілшісі
Дина ӘДІЛ
