9 Мамыр мейрамы қарсаңында Алматыда Қазақстанның Туымен қатар, Кеңес Одағының туын жалаулатып бара жатқан бір топ азаматтың қылығы мемлекет құрушы ұлт – қазақтың намысына тиеді деп санаған алматылық Жанболат Шайзада олардан туды тартып алғаны жөнінде әлеуметтік желілерде үлкен сөз болған еді. Кейін оның бұл әрекеті әкімшілік құқық бұзушылыққа саналып, ел намысына араша түскен азамат Шайзада бес күнге қамауға алынды. Осыған орай ҚР Парламенті Мәжілісінің депутаты Абзал Құспан өз пікірін білдірді.
Абзал Құспан – еліміздегі тіл жанашырларының бірі және ұлтжанды азамат. Еске салайық, ол Оралдағы қоғамдық көліктерде қазақ тілінде қызмет көрсету талабы үшін соттасып, тіл жанашырлары Руза Бейсенбайтегі мен Оғыз Доғанды да қорғаған еді.
– Абзал мырза, ендігі Жанболат Шайзада өзіне таңылған айыппен бес күндік әкімшілік қамау жазасын өтеп шықса да, ұлт намысы үшін нақақ жазықты болған азаматқа қатысты сіздің депутаттық және заңгерлік пікіріңізді білейік деп, сұхбаттасуға шақырдық. Қазақтың ғана емес, тәуелсіз Қазақстанның мемлекеттік және ұлттық намысын қорғау үшін осындай төтенше әрекетке барған азаматқа деген көзқарасыңыз қандай?
– Жанболат Шайзаданың қамалуы – елдігімізге сын. Ер-жігіттің басына нелер келіп, нелер кетпес. Жанболаттың өз басы анау айтқандай зардап шеге қоймас. Ол өзінің жеке шаруасы, не болмаса жеке мүддесі үшін емес, қазақтың намысы үшін осындай іс-әрекетке барды. Қазақ халқының ықыласы мен дүйім жұрттың қолдауы оған күш бергеніне сенімдімін. Менің пікірім де осы қалың бұқара халықпен үндес. Әу бастан алғашқылардың бірі болып өз позициямды ашық айттым.
Алайда біз бұған дейінгі өткен оқиғалардан сабақ алмаған сияқтымыз. Соның ішінде Алматы қаласы мен қаланың құқық қорғау орындары, кешегі өткен қанды Қаңтар оқиғасы да бар. Бұл мәселе республика деңгейінде шешілмегеніне сенімдімін. Жанболаттай ұлтқа тірек, елге керек азаматтарды қолдамай, тыныш отыруға тағы болмайды.
Сонда не істемек керек? Меніңше, қолданыстағы Әкімшілік кодекске бөтен, басқа елдің мемлекеттік символикасын қоғамдық орындарда рұқсатсыз пайдаланғаны үшін бөлек жауапкершілік қарастыру керек. Сонда біз осындай провокациялық әрекеттердің алдын алған болар едік. Әйтпесе СССР-дің туын желбіретіп жүргендердің әрекеті заңды, ал оған тосқауыл қоямыз деушілердің әрекеті заңсыз болуы – әділеттілік қағидатына қайшы.
– Кеңес Одағының немесе басқа шетелдің атрибутикаларын Қазақстанда пайдалануға шектеу қою жөніндегі норманы осы заңға қалай енгізу керек?
– Қазіргі таңда Мәжілісте заң ғылымының докторы Үнзила Шапаққызының төрағалығымен қолданыстағы Әкімшілік кодекске өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы заң жобасы қаралып жатыр. Осыған байланысты мен бірқатар өзгерістер беру туралы өзімнің толықтыруларымды дайындап қойып едім. Соны пайдаланып, осы нормаға байланысты тиісті өзгерістер енгізілетін болады. Яғни, шетелдік және біздің мемлекеттік символикамызға нұқсан келтіретін атрибутикаларды пайдалану тәртібін реттеуіміз қажет. Егер тәртіп бұзылған жағдайда тиісті әкімшілік жауапкершілік қарастыруымыз керек. Осыған байланысты жаңа заң нормасын ұсынамын. Қолданыстағы заңнама талаптарына сәйкес ондай түзету берген жағдайда ұсыныс Үкіметке жіберіледі. Үкіметтің жауабынан кейін кімнің – сөз жүзінде, кімнің – іс жүзінде ұлттық намыс пен мемлекетшілдік деген ұғымдарға адал екендігі сол кезде айқындалатын болады.
– Жанболат Шайзаданы әкімшілік қамауға алу жөнінде сот шешімі шығарылған кезде қоғамдық тәртіпті бұзған екінші тарапқа неге шара қолданылмады деп ойлайсыз?
– Екінші тарапқа шара қолданылмаған себебі – бірінші кезекте өзге елдің атрибутикаларын қолдану тәртібін реттейтін норма біздегі Әкімшілік кодексте әлі күнге дейін қарастырылмаған. Сол себепті жеткілікті негіздер болса, заңсыз шерулер өткізді деп, екінші тарапты да жауапкершілікке тартуға болар еді. Бірақ ол оқиғаның басы-қасында болған жоқпын. Видеосы қысқа-нұсқа. Егер көшеде жол жүру ережесін бұзған болса, мүмкін, оны шеру деп есептейтін болса, жауапқа тартуға болатын сияқты. Ал басқа жағдайда өзге елдің туын көтермейтіндей етіп, соған ең бастысы әкімшілік жауапкершілік қарастыруымыз керек.
Жол ережесін бұзған жағдайға заңсыз шеру өткізді деп, соған жеткілікті негіздер болған кезде оған тиісті шара қолданылмаған болса, онда ол құлдық сана сезімінен арылмағаны. Алматы қаласының құқық қорғау органдары, Алматы қаласының атқарушы органдары сол баяғы құлдық санадан арыла алмағандықтан, бір жақтың ғана жауапкершілігі қаралып, екінші жақтың да жауапкершілігі бар ма деп ойланулары керек еді, расында.
– Біздің елде қазақ тілін тұрмыста және қоғамдық орындарда қолдану мәселесі төңірегінде дау-дамай көп. Ел Конституциясында «мемлекеттік тіл» деп көрсетілген қазақ тілін тұрмыстық қолдану талабына шектеу қоятындарға қарсы тиісті заңнамаға қандай нормалар енгізуге болады?
– Осы Әкімшілік кодекс қабылданғалы бері, шешілмей келе жатқан бір мәселе бар. Әкімшілік кодекстің материалдық бөлігінде 75-бап бар. Ол бапта тіл заңнамасын бұзғаны үшін жауапкершілік көзделген. Қазіргі қоғамда қазақ тілінің мәселесі күйіп тұр. 75-бап бойынша айыппұлдар барлығы көрсетілген. Ал 804-бап бойынша, яғни процестік бөлігі 75-бап бойынша әкімшілік хаттама толтыратын бірде-бір мекеме белгіленбеген. Тиісінше, тіл бойынша заңды бұзады, қазақ ұлтының ар-намысына қатысты сөздерді айтады. «Қазақ тілінде сөйлемеймін» деген сияқты тілге қатысты жағдайлар бойынша адамдарды жауапкершілікке тартайық десек, бірде-бір өкілетті орган жоқ. Біз 75-бапты жұмыс жасамайтын бап ретінде алып тастауымыз керек. Тілге қатысты заңмен айналысатын бір өкілетті органды айқындау керек. Қазір ұсыныс енгізейік десек, тілге қатысты орган жоқ. Тілдерді дамыту комитеті біресе ана министрлікке, біресе мына министрлікке көшеді. Қазір Ғылым және жоғары білім министрлігіне қарайды. Халықты алдамай, осы мәселені бір жағына шығаруымыз керек. Бұл – біріншіден.
Ал мәселені екінші жағынан алып қарайтын болсақ, күні кеше Астанадағы Ақордаға жақын Алатау саябағына серуендеуге шыққан едім. Қаракөз қазақтарымыздың барлығы ана тілімізде сөйлемейді. Астанаға өңшең намыссыз, арсыз қазақтар жиналады білем, дәл Астанадағыдай өз тілінен безген өресіз ата-аналарды еш жерден көріп, еш жерден кездестірмеппін!
– Қазіргі геосаяси жағдайда билік тарапынан «Тіл мәселесін ушықтырмайық» деген сияқты ишара сезіледі. Біз қашанғы солтүстіктегі көршіміздің қас-қабағына қарап отырамыз?
– Дұрыс сұрақ қойып отырсыз. Расымен де, Қазақстанды басқа елдермен салыстыруға келмейді. Бұрын адвокатурада жүрген кезде бұл мәселеге тек бір жақты қарасам, депутаттық қызметке келгелі саяси жағынан да қарайтын болдым. Әрбір сөзімді елеп-екшеп барып айтуға тиіспін. Менікі ғана дұрыс деп, бір жақты қарауға құқығым жоқ.
Көрші елмен 7500 шақырым ортақ шекарамыз бар. Ол ел өзінің бауырлас елімен не істеп жатқанын көріп отырмыз. Біздің геосаяси жағдай өте сақ болуды қажет етеді. Саяси тұрғыда мұндай шешім қабылданбай тұрғандығын дұрыс немесе бұрыс деп біржақты айта алмаймын. Заңгер ретінде, әрине, бұл тығырықтан шығу жолын білемін. Бірақ саяси тұрғыда кесіп айту қиындау. Себебі тіл мәселесі көптеген мемлекеттерде дәл осылай басталған болатын. Біз де Украина мен Грузия сияқты құрбандыққа баруға дайынбыз ба деген сұрақ қоюымыз керек. Солтүстіктегі бес облысымызды басып алады деп елестетіп көріңізші. Көрші ел ондайға баруы әбден мүмкін. Біздің талабымыз осындай құрбандыққа тұра ма, тұрмай ма? Бірақ іштей ұлттық құндылықтарымызды насихаттай беруді жалғастыра беруіміз керек.
– Құлсарыдағы салынған заңсыз бөгеттер туралы. Мәселе шешімін тапты ма?
– Биылғы су тасқыны Қазақстан тәуелсіздік алғалы оныншы ірі су тасқынына жатады. Алайда осы кезге де дейін су тасқынының алдын алмағаны немесе салғырттық танытып, жол бергені үшін ешбір жоғары лауазымды тұлға жауапкершілікке тартылмаған. Бұл жерде мен жергілікті атқарушы органның, яғни әкімдердің жауапкершілігі туралы айтып отырмын. Неге жергілікті атқарушы орган? Өйткені өзен бойындағы су жайылмаларынан жер берген, саяжайларды іс жүзінде тұрғын үйге айналдырған, яғни жарық, газ тартып, азаматтарды тұрақты тіркеуге рұқсат берген Үкімет емес, басқа емес, жергілікті атқарушы орган, яғни әкімдіктер. Ал келтірілген шығындарды өтеу салмағы әркез мемлекет мойнына артылады. Кем дегенде 5 адам қаза тапқан, қаладағы үйлердің 3/1-і суға кеткен Құлсарыдағы жағдайға күрт көтерілген Жем өзені, яғни табиғи фактордан бөлек, құрығы ұзын жекелеген адамдардың да қатыстылығы туралы әңгіме біз барған, кездескен жердің бәрінде дерлік айтылды. Тек құр сөз емес, қолыма нақты құжаттар да тиді. Белсенді азаматтар мен ақсақалдар, тіпті облыстық мәслихат депутаты тарапынан заңсыз, ешқандай құжатсыз бөгет соғып алған жергілікті олигархтарға қатысты мәселе өткен 2023 жылдың қараша айынан бастап көтерілген. Алайда ешбір лауазым иесі уақытылы құлақ түрмеген, заңды шешім қабылдамаған.
– Cұхбатыңызға рахмет!
Дина ӘДІЛ,
«DAT»-тың парламенттік тілшісі
Жанболат Шайынғазының бес күнге әкімшілік қамауға алынғанына қатысты Мәжіліс депутаты Ермұрат Бапи да алғашқылардың бірі болып өз позициясын ашық айтты («Фейсбук» парақшасынан):
ҚАЗАҚТЫ
қазақтар
СОТТАП ЖҮР
Ішкі саясаттың ұлттық намыстан жұрдай бір жандайшап нөкері Кремльді шошытып, шоршытып алмайық деген далбаса долбармен Жанболат Шайзаданы жазалау керек деп, прокуратураға ым қағады (АП жақтан сөз естіп қалмайын деп, перестраховка жасаған түрі); Прокуратурадағы парықсыз орындаушы қалалық полицияға Жанболатты ұстап әкеліңдер деп команда береді (ертең ел не дейді, қазақ қоғамы толқып кетеді-ау деген ой топас миына да кірмейді); Қазақи ұлттық қасиетін карьера үшін айырбастап жіберуге жандәрмен болған полиция бастығы Жанболатты ұстап әкелуге екі сержантты жұмсайды (іздестіріп жатырмыз, қаладан сыртқа шығып кетіпті деп, бейкүнә жігітті құтқарып қалуға қам қыларлық қасиеттен жұрдай); Екі сержант Жанболатты дедектетіп, әкімшілік сотқа алып келеді (үйінде жоқ екен, іздеп таба алмай жүрміз деп айта алмайды – сыйлықтан қағылуы мүмкін); Саясатқа салдақы болған сот (сот емес – мот) Жанболатты бес күнге қамауға қаулы шығарады (шығармасам, өзім шығарылам деген қорқыныш ұлттық намысын таптап тастаған)! Міне, халқының мемлекеттік намысын қорғап, ұлттық мінез көрсеткен жігітті жазалауға қатысқандар – тегіс қазақтар! Осыны ұлттық топастық демеске лаж бар ма?! Бәрін қоялықшы, жандайшап жантықтар білген боғын жесін! Бірақ Жанболат Шайзадаға жасалған осы қиямет қиянаттан кейін ұлттық патриотизм мен қазақи қасиетті қорғауға қатысты азаматтық парыздың порша-поршасы шықпай ма?! Жанболатты озбырларға жығып берген мынау сорақылықты көрген қай қазақтың баласы ертең ел намысы үшін жанқиярлыққа бара алады?!
Құдай-ау, өз ұлтының намысын өзеуреген өзгеден қорғай алмайтын, қорғағанды – қор қылатын, бас көтергенді абақтыға айдайтын мұндай масқаралық қазақтан басқа қай елде бар екен?
