ҰЛТТЫҚ НАМЫСЫН ҚОРҒАҒАН азаматтарды бас-көзсіз соттау ЕЛДІГІМІЗГЕ СЫН БОЛАДЫ!

9 Мамыр мей­ра­мы қар­саңын­да Алма­ты­да Қаза­қстан­ның Туы­мен қатар, Кеңес Одағы­ның туын жала­у­ла­тып бара жатқан бір топ аза­мат­тың қылы­ғы мем­ле­кет құру­шы ұлт – қаза­қтың намысы­на тиеді деп санаған алма­ты­лық Жан­бо­лат Шай­за­да олар­дан туды тар­тып алға­ны жөнін­де әле­умет­тік желілер­де үлкен сөз болған еді. Кей­ін оның бұл әре­кеті әкім­шілік құқық бұзу­шы­лы­ққа сана­лып, ел намысы­на ара­ша түс­кен аза­мат Шай­за­да бес күн­ге қамауға алын­ды. Осы­ған орай ҚР Пар­ла­мен­ті Мәжілісінің депу­та­ты Абзал Құс­пан өз пікірін білдірді.

Абзал Құс­пан – елі­міз­де­гі тіл жана­шыр­ла­ры­ның бірі және ұлт­жан­ды аза­мат. Еске салай­ық, ол Орал­дағы қоғам­дық көлік­тер­де қазақ тілін­де қыз­мет көр­се­ту тала­бы үшін сот­та­сып, тіл жана­шыр­ла­ры Руза Бей­сен­бай­те­гі мен Оғыз Доған­ды да қорғаған еді. 

– Абзал мыр­за, енді­гі Жан­бо­лат Шай­за­да өзіне таңы­лған айып­пен бес күн­дік әкім­шілік қамау жаза­сын өтеп шық­са да, ұлт намысы үшін нақақ жазы­қты болған аза­матқа қаты­сты сіздің депу­тат­тық және заң­гер­лік пікіріңізді білей­ік деп, сұх­бат­та­суға шақыр­дық. Қаза­қтың ғана емес, тәу­ел­сіз Қаза­қстан­ның мем­ле­кет­тік және ұлт­тық намысын қорғау үшін осын­дай төтен­ше әре­кет­ке барған аза­матқа деген көзқа­ра­сы­ңыз қандай?

– Жан­бо­лат Шай­за­да­ның қама­луы – елді­гі­міз­ге сын. Ер-жігіт­тің басы­на нелер келіп, нелер кет­пес. Жан­бо­лат­тың өз басы анау айтқан­дай зардап шеге қой­мас. Ол өзінің жеке шаруа­сы, не бол­ма­са жеке мүд­десі үшін емес, қаза­қтың намысы үшін осын­дай іс-әре­кет­ке бар­ды. Қазақ халқы­ның ықы­ла­сы мен дүй­ім жұрт­тың қол­да­уы оған күш бер­геніне сенім­ді­мін. Менің пікірім де осы қалың бұқа­ра халы­қ­пен үндес. Әу бастан алға­шқы­лар­дың бірі болып өз пози­ци­ям­ды ашық айттым.

Алай­да біз бұған дей­ін­гі өткен оқиға­лар­дан сабақ алмаған сияқты­мыз. Соның ішін­де Алма­ты қала­сы мен қала­ның құқық қорғау орын­да­ры, кеше­гі өткен қан­ды Қаңтар оқиға­сы да бар. Бұл мәсе­ле рес­пуб­ли­ка дең­гей­ін­де шешіл­ме­геніне сенім­ді­мін. Жан­бо­лат­тай ұлтқа тірек, елге керек аза­мат­тар­ды қол­да­май, тыныш оты­руға тағы болмайды. 

Сон­да не істе­мек керек? Менің­ше, қол­да­ны­стағы Әкім­шілік кодек­с­ке бөтен, басқа елдің мем­ле­кет­тік сим­во­ли­ка­сын қоғам­дық орын­дар­да рұқ­сат­сыз пай­да­ланға­ны үшін бөлек жау­ап­кер­шілік қарас­ты­ру керек. Сон­да біз осын­дай про­во­ка­ци­я­лық әре­кет­тер­дің алдын алған болар едік. Әйт­пе­се СССР-дің туын желбіретіп жүр­ген­дер­дің әре­кеті заң­ды, ал оған тосқа­уыл қоя­мыз деушілер­дің әре­кеті заң­сыз болуы – әділет­тілік қағи­да­ты­на қайшы.

– Кеңес Одағы­ның неме­се басқа шетел­дің атри­бу­ти­ка­ла­рын Қаза­қстан­да пай­да­ла­нуға шек­теу қою жөнін­де­гі нор­ма­ны осы заңға қалай енгі­зу керек?

– Қазір­гі таң­да Мәжілі­сте заң ғылы­мы­ның док­то­ры Үнзи­ла Шапаққы­зы­ның төраға­лы­ғы­мен қол­да­ны­стағы Әкім­шілік кодек­с­ке өзгерістер мен толы­қты­ру­лар енгі­зу тура­лы заң жоба­сы қара­лып жатыр. Осы­ған бай­ла­ны­сты мен бірқа­тар өзгерістер беру тура­лы өзім­нің толы­қты­ру­ла­рым­ды дай­ын­дап қой­ып едім. Соны пай­да­ла­нып, осы нор­маға бай­ла­ны­сты тиісті өзгерістер енгізілетін бола­ды. Яғни, шетел­дік және біздің мем­ле­кет­тік сим­во­ли­ка­мы­зға нұқ­сан кел­тіретін атри­бу­ти­ка­лар­ды пай­да­ла­ну тәр­тібін рет­те­уі­міз қажет. Егер тәр­тіп бұзы­лған жағ­дай­да тиісті әкім­шілік жау­ап­кер­шілік қарас­ты­руы­мыз керек. Осы­ған бай­ла­ны­сты жаңа заң нор­ма­сын ұсы­на­мын. Қол­да­ны­стағы заң­на­ма талап­та­ры­на сәй­кес ондай түзе­ту бер­ген жағ­дай­да ұсы­ныс Үкі­мет­ке жіберіледі. Үкі­мет­тің жау­а­бы­нан кей­ін кім­нің – сөз жүзін­де, кім­нің – іс жүзін­де ұлт­тық намыс пен мем­ле­кет­шіл­дік деген ұғым­дарға адал екен­ді­гі сол кез­де айқын­да­ла­тын болады.

– Жан­бо­лат Шай­за­да­ны әкім­шілік қамауға алу жөнін­де сот шеші­мі шыға­ры­лған кез­де қоғам­дық тәр­тіп­ті бұзған екін­ші тара­пқа неге шара қол­да­ныл­ма­ды деп ойлайсыз?

– Екін­ші тара­пқа шара қол­да­ныл­маған себебі – бірін­ші кезек­те өзге елдің атри­бу­ти­ка­ла­рын қол­да­ну тәр­тібін рет­тей­тін нор­ма біз­де­гі Әкім­шілік кодек­сте әлі күн­ге дей­ін қарас­ты­рыл­маған. Сол себеп­ті жет­кілік­ті негіз­дер бол­са, заң­сыз шеру­лер өткізді деп, екін­ші тарап­ты да жау­ап­кер­шілік­ке тар­туға болар еді. Бірақ ол оқиға­ның басы-қасын­да болған жоқ­пын. Видео­сы қысқа-нұсқа. Егер көше­де жол жүру ере­же­сін бұзған бол­са, мүм­кін, оны шеру деп есеп­тей­тін бол­са, жау­а­пқа тар­туға бола­тын сияқты. Ал басқа жағ­дай­да өзге елдің туын көтер­мей­тін­дей етіп, соған ең басты­сы әкім­шілік жау­ап­кер­шілік қарас­ты­руы­мыз керек.

Жол ере­же­сін бұзған жағ­дай­ға заң­сыз шеру өткізді деп, соған жет­кілік­ті негіз­дер болған кез­де оған тиісті шара қол­да­ныл­маған бол­са, онда ол құл­дық сана сезі­мі­нен арыл­маға­ны. Алма­ты қала­сы­ның құқық қорғау орган­да­ры, Алма­ты қала­сы­ның атқа­ру­шы орган­да­ры сол баяғы құл­дық сана­дан ары­ла алмаған­ды­қтан, бір жақтың ғана жау­ап­кер­шілі­гі қара­лып, екін­ші жақтың да жау­ап­кер­шілі­гі бар ма деп ойла­ну­ла­ры керек еді, расында.

– Біздің елде қазақ тілін тұр­мыста және қоғам­дық орын­дар­да қол­да­ну мәсе­лесі төңіре­гін­де дау-дамай көп. Ел Кон­сти­ту­ци­я­сын­да «мем­ле­кет­тік тіл» деп көр­сетіл­ген қазақ тілін тұр­мыстық қол­да­ну тала­бы­на шек­теу қоя­тын­дарға қар­сы тиісті заң­на­маға қан­дай нор­ма­лар енгізу­ге болады?

– Осы Әкім­шілік кодекс қабыл­данға­лы бері, шешіл­мей келе жатқан бір мәсе­ле бар. Әкім­шілік кодекстің мате­ри­ал­дық бөлі­гін­де 75-бап бар. Ол бап­та тіл заң­на­ма­сын бұзға­ны үшін жау­ап­кер­шілік көз­дел­ген. Қазір­гі қоғам­да қазақ тілінің мәсе­лесі күй­іп тұр. 75-бап бой­ын­ша айып­пұл­дар бар­лы­ғы көр­сетіл­ген. Ал 804-бап бой­ын­ша, яғни про­це­стік бөлі­гі 75-бап бой­ын­ша әкім­шілік хат­та­ма тол­ты­ра­тын бір­де-бір меке­ме бел­гі­лен­бе­ген. Тиісін­ше, тіл бой­ын­ша заң­ды бұза­ды, қазақ ұлты­ның ар-намысы­на қаты­сты сөз­дер­ді айта­ды. «Қазақ тілін­де сөй­ле­мей­мін» деген сияқты тіл­ге қаты­сты жағ­дай­лар бой­ын­ша адам­дар­ды жау­ап­кер­шілік­ке тар­тай­ық десек, бір­де-бір өкілет­ті орган жоқ. Біз 75-бап­ты жұмыс жаса­май­тын бап ретін­де алып таста­уы­мыз керек. Тіл­ге қаты­сты заң­мен айна­лы­са­тын бір өкілет­ті орган­ды айқын­дау керек. Қазір ұсы­ныс енгі­зей­ік десек, тіл­ге қаты­сты орган жоқ. Тіл­дер­ді дамы­ту коми­теті біре­се ана мини­стр­лік­ке, біре­се мына мини­стр­лік­ке көшеді. Қазір Ғылым және жоға­ры білім мини­стр­лі­гіне қарай­ды. Халы­қты алда­май, осы мәсе­лені бір жағы­на шыға­руы­мыз керек. Бұл – біріншіден.

Ал мәсе­лені екін­ші жағы­нан алып қарай­тын бол­сақ, күні кеше Аста­на­дағы Ақор­даға жақын Ала­тау саябағы­на серу­ен­де­у­ге шыққан едім. Қара­көз қаза­қта­ры­мы­здың бар­лы­ғы ана тілі­міз­де сөй­ле­мей­ді. Аста­наға өңшең намыс­сыз, арсыз қаза­қтар жина­ла­ды білем, дәл Аста­на­дағы­дай өз тілі­нен без­ген өресіз ата-ана­лар­ды еш жер­ден көріп, еш жер­ден кездестірмеппін!

– Қазір­гі гео­са­я­си жағ­дай­да билік тара­пы­нан «Тіл мәсе­лесін ушы­қтыр­май­ық» деген сияқты иша­ра сезіледі. Біз қашанғы сол­түстік­те­гі көр­ші­міздің қас-қабағы­на қарап отырамыз?

– Дұрыс сұрақ қой­ып отыр­сыз. Расы­мен де, Қаза­қстан­ды басқа елдер­мен салы­сты­руға кел­мей­ді. Бұрын адво­ка­ту­ра­да жүр­ген кез­де бұл мәсе­ле­ге тек бір жақты қара­сам, депу­тат­тық қыз­мет­ке кел­гелі сая­си жағы­нан да қарай­тын бол­дым. Әрбір сөзім­ді елеп-екшеп барып айтуға тиіс­пін. Менікі ғана дұрыс деп, бір жақты қара­уға құқы­ғым жоқ.

Көр­ші елмен 7500 шақы­рым ортақ шека­ра­мыз бар. Ол ел өзінің бауыр­лас елі­мен не істеп жатқа­нын көріп отыр­мыз. Біздің гео­са­я­си жағ­дай өте сақ болу­ды қажет ете­ді. Сая­си тұрғы­да мұн­дай шешім қабыл­дан­бай тұрған­ды­ғын дұрыс неме­се бұрыс деп бір­жақты айта алмай­мын. Заң­гер ретін­де, әрине, бұл тығы­ры­қтан шығу жолын біле­мін. Бірақ сая­си тұрғы­да кесіп айту қиын­дау. Себебі тіл мәсе­лесі көп­те­ген мем­ле­кет­тер­де дәл осы­лай басталған бола­тын. Біз де Укра­и­на мен Гру­зия сияқты құр­бан­ды­ққа баруға дай­ын­быз ба деген сұрақ қоюы­мыз керек. Сол­түстік­те­гі бес облы­сы­мы­зды басып ала­ды деп еле­стетіп көріңіз­ші. Көр­ші ел ондай­ға баруы әбден мүм­кін. Біздің тала­бы­мыз осын­дай құр­бан­ды­ққа тұра ма, тұр­май ма? Бірақ іштей ұлт­тық құн­ды­лы­қта­ры­мы­зды наси­хат­тай беруді жалға­сты­ра беруі­міз керек.

– Құл­са­ры­дағы салы­нған заң­сыз бөгет­тер тура­лы. Мәсе­ле шеші­мін тап­ты ма?

– Биы­лғы су тасқы­ны Қаза­қстан тәу­ел­сіздік алға­лы онын­шы ірі су тасқы­ны­на жата­ды. Алай­да осы кез­ге де дей­ін су тасқы­ны­ның алдын алмаға­ны неме­се салғырт­тық таны­тып, жол бер­гені үшін ешбір жоға­ры лау­а­зым­ды тұлға жау­ап­кер­шілік­ке тар­тыл­маған. Бұл жер­де мен жер­гілік­ті атқа­ру­шы орган­ның, яғни әкім­дер­дің жау­ап­кер­шілі­гі тура­лы айтып отыр­мын. Неге жер­гілік­ті атқа­ру­шы орган? Өйт­кені өзен бой­ын­дағы су жай­ыл­ма­ла­ры­нан жер бер­ген, сая­жай­лар­ды іс жүзін­де тұрғын үйге айнал­ды­рған, яғни жарық, газ тар­тып, аза­мат­тар­ды тұрақты тір­ке­у­ге рұқ­сат бер­ген Үкі­мет емес, басқа емес, жер­гілік­ті атқа­ру­шы орган, яғни әкім­дік­тер. Ал кел­тіріл­ген шығын­дар­ды өтеу сал­мағы әркез мем­ле­кет мой­ны­на арты­ла­ды. Кем деген­де 5 адам қаза тапқан, қала­дағы үйлер­дің 3/1‑і суға кет­кен Құл­са­ры­дағы жағ­дай­ға күрт көтеріл­ген Жем өзені, яғни табиғи фак­тор­дан бөлек, құры­ғы ұзын жеке­ле­ген адам­дар­дың да қаты­сты­лы­ғы тура­лы әңгі­ме біз барған, кез­дескен жер­дің бәрін­де дер­лік айтыл­ды. Тек құр сөз емес, қолы­ма нақты құжат­тар да тиді. Бел­сен­ді аза­мат­тар мен ақсақал­дар, тіп­ті облы­стық мәс­ли­хат депу­та­ты тара­пы­нан заң­сыз, ешқан­дай құжат­сыз бөгет соғып алған жер­гілік­ті оли­гарх­тарға қаты­сты мәсе­ле өткен 2023 жыл­дың қара­ша айы­нан бастап көтеріл­ген. Алай­да ешбір лау­а­зым иесі уақы­ты­лы құлақ түр­ме­ген, заң­ды шешім қабылдамаған.

– Cұх­ба­ты­ңы­зға рахмет!

Дина ӘДІЛ,

«DAT»-тың пар­ла­мент­тік тілшісі

Жан­бо­лат Шай­ы­нға­зы­ның бес күн­ге әкім­шілік қамауға алы­нға­ны­на қаты­сты Мәжіліс депу­та­ты Ермұрат Бапи да алға­шқы­лар­дың бірі болып өз пози­ци­я­сын ашық айт­ты («Фейс­бук» парақшасынан):

ҚАЗАҚТЫ

қаза­қтар

СОТТАП ЖҮР

Ішкі сая­сат­тың ұлт­тық намыстан жұр­дай бір жан­дай­шап нөкері Кремль­ді шошы­тып, шор­шы­тып алмай­ық деген дал­ба­са дол­бар­мен Жан­бо­лат Шай­за­да­ны жаза­лау керек деп, про­ку­ра­ту­раға ым қаға­ды (АП жақтан сөз естіп қал­май­ын деп, пере­стра­хов­ка жасаған түрі); Про­ку­ра­ту­ра­дағы пары­қ­сыз орын­да­у­шы қала­лық поли­ци­яға Жан­бо­лат­ты ұстап әкелің­дер деп коман­да береді (ертең ел не дей­ді, қазақ қоға­мы толқып кете­ді-ау деген ой топас миы­на да кір­мей­ді); Қаза­қи ұлт­тық қаси­етін карье­ра үшін айыр­ба­стап жібе­ру­ге жан­дәр­мен болған поли­ция басты­ғы Жан­бо­лат­ты ұстап әке­лу­ге екі сер­жант­ты жұм­сай­ды (ізде­стіріп жатыр­мыз, қала­дан сыр­тқа шығып кетіп­ті деп, бей­күнә жігіт­ті құтқа­рып қалуға қам қылар­лық қаси­ет­тен жұр­дай); Екі сер­жант Жан­бо­лат­ты дедек­тетіп, әкім­шілік сотқа алып келеді (үйін­де жоқ екен, іздеп таба алмай жүр­міз деп айта алмай­ды – сый­лы­қтан қағы­луы мүм­кін); Сая­сатқа сал­дақы болған сот (сот емес – мот) Жан­бо­лат­ты бес күн­ге қамауға қау­лы шыға­ра­ды (шығар­ма­сам, өзім шыға­ры­лам деген қорқы­ныш ұлт­тық намысын тап­тап тастаған)! Міне, халқы­ның мем­ле­кет­тік намысын қорғап, ұлт­тық мінез көр­сет­кен жігіт­ті жаза­ла­у­ға қаты­сқан­дар – тегіс қаза­қтар! Осы­ны ұлт­тық топас­тық демес­ке лаж бар ма?! Бәрін қоя­лы­қ­шы, жан­дай­шап жан­ты­қтар біл­ген боғын жесін! Бірақ Жан­бо­лат Шай­за­даға жасалған осы қия­мет қия­нат­тан кей­ін ұлт­тық пат­ри­о­тизм мен қаза­қи қаси­ет­ті қорға­уға қаты­сты аза­мат­тық пары­здың пор­ша-пор­ша­сы шық­пай ма?! Жан­бо­лат­ты озбыр­ларға жығып бер­ген мынау сорақы­лы­қты көр­ген қай қаза­қтың бала­сы ертең ел намысы үшін жанқи­яр­лы­ққа бара алады?!

Құдай-ау, өз ұлты­ның намысын өзе­уре­ген өзге­ден қорғай алмай­тын, қорғаған­ды – қор қыла­тын, бас көтер­ген­ді абақты­ға айдай­тын мұн­дай масқа­ра­лық қаза­қтан басқа қай елде бар екен?