Өзгеріске тәнті болған азаматты ӨЛІМШІ ЕТУГЕ БОЛМАЙДЫ!

Көп­шілік­ке бел­гілі болған­дай, «Né Deidi» Youtube-арна­сы­ның авто­ры, жур­на­лист Думан Мұха­мед­кәрім «экс­тре­мизмді қар­жы­лан­ды­руға қаты­сты» және «тый­ым салы­нған ұйым­ның жұмысы­на ара­ла­сты» деген күдік­пен был­тыр мау­сым айын­да қамауға алы­нған еді. Қоға­мға егжей-тег­жейі бей­мәлім бұл қыл­мыстық іске себеп болған – бұған дей­ін сот шеші­мі­мен экс­тре­ми­стік ұйым деп таны­лған «Қаза­қстан­ның демо­кра­ти­я­лық таң­да­уы» (ҚДТ) қозға­лы­сы­ның жетек­шісі, оппо­зи­ци­о­нер-бан­кир Мұх­тар Әбі­ля­зо­втан жур­на­ли­стің алған сұх­ба­ты. Биы­лғы 12 ақпан­да Қона­ев қала­сын­да өткен алға­шқы сот кезін­де жур­на­лист өзіне поли­ция тара­пы­нан қысым жасаға­нын мәлім­де­ген. Нәти­же­сін­де ол «азаптау» бабы бой­ын­ша қозғалған істе жәбір­ле­ну­ші деп таныл­ды. Бүгін­де оның соты Қона­ев қала­сын­да әлі жалға­сып жатыр. Жуы­қта бір топ қоғам бел­сен­ділері ҚР Пар­ла­мен­тінің депу­тат­та­ры Ермұрат Бапи, Жанар­бек Әшім­жан, Нар­тай Сәр­сенға­ли­ев, Жарқын­бек Аман­тай­ұлы­на және ҚР Пре­зи­ден­тінің бас­пасөз-хат­шы­сы – ҚР Пре­зи­ден­тінің кеңес­шісі Берік Уәли­ге үндеу жол­дап, Думан Рама­за­нға ара­ша түсуді сұраған еді. Осы­ған орай біз Мәжіліс депу­та­ты Ермұрат Бапи­дың пікірін сұраған едік.

– Ермұрат мыр­за, «Тер­ро­ризмді неме­се экс­тре­ми­стік қыз­мет­ті қар­жы­лан­ды­руға және тер­ро­ризм­ге неме­се экс­тре­мизм­ге өзге де қаты­сы бар» деп Думанға тағы­лған айып қан­ша­лы­қты орын­ды деп ойлайсыз?

– Бұл сұраққа екі аспек­ті­де жау­ап берей­ін. Бірін­ші­ден, Думанға қаты­сты тағы­лған айып­тың қан­ша­лы­қты заң­ды неме­се заң­сыз екенін дөп басып айта алмай­мын. Себебі қыл­мыстық іспен таны­сқан жоқ­пын және айып­та­у­шы тарап­тың ұсы­нған уәжі­нен хабар­сыз­бын. Қалай болған­да да, елі­міз­де экс­тре­мизм­ге қар­сы заң мен заң­на­ма­лар негізі бар. Ал бұған дей­ін сот­ты болған таны­мал бан­кир, оппо­зи­ци­я­лық сая­сат­кер Мұх­тар Әбі­ля­зов дәл осы бап бой­ын­ша сот­талға­ны бар­шаға мәлім. Думан мен Мұх­тар­дың сұх­ба­тын­да және олар­дың өза­ра қарым-қаты­на­сын­да экс­тре­ми­стік ұйым­ды қар­жы­лан­ды­руға қаты­сты деген айып бар. Бұл – айып­та­у­шы тарап­тың уәжі.

Бұл айып­тың қан­ша­лы­қты ақы­лға сыя­тын­ды­ғы сұрақ туды­ра­ды. Иә, біз­де экс­тре­мизм­ге қар­сы заң бар және сол заң негізін­де сот­талған бір­не­ше аза­мат бар. Соған бай­ла­ны­сты Думан­ның экс­тре­ми­стік ұйым­ды құру­шы неме­се соны ұйым­да­сты­ру­шы Мұх­тар Әбі­ля­зов­пен бай­ла­ны­сы бар деген желе­умен айып тағы­лып оты­рға­нын білеміз.

Деген­мен, екін­ші­ден, біз бұл айып­тың қан­ша­лы­қты заң тұрғы­сы­нан рас­ты­ғын дөп басып айта алма­сақ та, мұн­дай заң бар екенін мой­ын­дай оты­рып, бұның Думанға қан­ша­лы­қты қаты­сы бар деген сұрақ қоюға қақы­мыз бар. Иә, Әбі­ля­зо­вқа қаты­сты сот шеші­мінің қан­ша­лы­қты заң­ды неме­се заң­сыз екені – басқа мәселе.

Осы тұрғы­дан кел­ген­де, Думанға тер­геу мен про­ку­ра­ту­ра тара­пы­нан таңы­лып оты­рған айып осы экс­тре­мизм­ге жәр­дем жасап, қар­жы­лан­ды­руға, көмек жаса­уға деген желе­умен таңы­лып отыр. Сон­ды­қтан біз Думан­ды дәл осы айып­тан құтқа­рып қалу үшін, ең алды­мен осы заң тала­бы­ның күшін жоюға және сот үкім­дерінің күшін жоюға әре­кет етуі­міз керек. Ал ол заң­дар қол­да­ны­ста бар кез­де біз Думан­ды заңға тар­туға негіз бар екенін жоққа шыға­ра алмаймыз.

– Деген­мен, Думан­ның қамауға алы­нуы мен тер­геу абақты­сын­да ден­са­улы­ғы­ның нашар­лап кетуіне бай­ла­ны­сты қоғам тара­пы­нан нара­зы­лық туып жатқа­нын қалай түсін­дірер едіңіз?

– Иә, бізді де осы сұрақ маза­лай­ды. Түп­теп кел­ген­де, жеке-дара жүр­ген жур­на­ли­стің Youtube пен Telegram арна­сы арқы­лы жүр­гіз­ген сұх­ба­ты экс­тре­ми­стік ұйым­дар­ды қар­жы­лан­ды­руға ықпал етті деген айып­тау – санаға сый­май­тын мәсе­ле. Егер де оның өзінің экс­тре­ми­стік ұйы­мы болып неме­се сол ұйым­ның мүше­сі ретін­де елдің еге­мен­ді­гіне қауіп төн­діретін­дей әре­кет жаса­са, онда оны түсі­ну­ге болар еді. Ал өз алды­на хаба­рын түсіріп, оны әле­умет­тік желі­де тара­тып жүр­ген жур­на­ли­стің әре­кетін қоға­мға аса қауіп­ті «экс­тре­ми­стік әре­кет» деп баға­ла­у­ға болмайды.

Біз мем­ле­кет­ке және ұлт­тық қауіп­сіздік­ке қатер­лі әре­кет­тер­дің сал­мағы­ның ара-жігін ажы­ра­та білуі­міз керек. Егер тиісті орган­дар осын­дай заң тала­бын қол­да­на­тын бол­са, елде­гі екінің бірін абақты­ға қамауға болар еді. Әлдебір жур­на­лист заң аясын­да өзінің кәсі­би қыз­метін атқа­ру бары­сын­да әле­умет­тік желі­де хабар тарат­ты екен деп, бас-көз­сіз айып­тап, сот­тау миға сый­май­ды. Оның үстіне ол жур­на­лист бол­са, өзінің кәсі­би мін­детін атқа­рып жүр­ген маман бол­са, сөз бостан­ды­ғы­на қаты­сты мем­ле­кет­тік орган­дар­дың тара­пы­нан залал кел­ді деп баға­ла­у­ға тура келеді. Әле­умет­тік желілер­де жари­я­ланған Думан­ның соңғы фото­су­ретіне қарап, мұн­дай тұжы­рым­ның дұрыс екеніне көз жет­кі­зу қиын емес.

– Думан қамауға алы­нға­лы бері бір жыл өтті. Тер­геу тым созы­лып кет­кені және бар. Сот енді ғана бастал­ды. Бұған не себеп деп ойлайсыз?

– Думанға қаты­сты істің тер­геу уақы­ты, сарап­та­ма дай­ын­дау мерзі­мі созы­лып кет­кені рас. Оны сон­ша­лы­қты созба­лай­тын­дай – сон­ша­лы­қты күр­делі іс емес еді. Неге сон­ша созған­да­ры­ның себебін нақты айта алмай­мын. Бәл­кім, қоғам­ның нара­зы­лық апты­ғы басыл­сын деген айла шығар. Айнал­ды­рған бір сұх­батқа бола тер­ге­уді бір жыл созып, істі сотқа әрең жет­кі­зу – қалай болған­да да, бір қитұрқы­лы­қтың пұшпағы­нан хабар беретін сияқты. Тер­геу мен сарап­та­ма­лар­дың созы­лып кетуі – қоғам­дағы сот ісіне бай­ла­ны­сты дау-дамай­ды баса тұру­дың ама­лы деп ойлай­мын. Бірақ ақыр соңы­на кел­ген­де, ол нара­зы­лық өршіп кет­кенін депу­тат­тар­дың аты­на келіп түс­кен үнде­уден көру­ге болады.

– Бұған дей­ін Думан сот­тың ашық өтуін талап етіп, абақты­да аштық жари­я­лаған болатын.Не себеп­ті сот­ты ашық түр­де өткізбейді?

– Иә, ең алды­мен Думан­ның ден­са­улы­ғы­на сол аштық жари­я­лау әре­кеті әсер етті деп ойлай­мын. Қыр­сық мінезді, қайт­пас аза­мат­тың аштық жари­я­ла­уы дұрыс-бұрыс деп айта алмай­мын. Бұл оның өзін­дік аза­мат­тық шеші­мі деп білем. Бірақ сол ашты­қтың сал­да­ры Думан­ның ден­са­улы­ғы­на әсер еткен сияқты… Деген­мен жур­на­лист­ке қаты­сты сот­тың жабық өтуі, әрине, бұл түсініксіз жайт. Ол бір әске­ри құпи­яға қаты­сы бар неме­се мем­ле­кет­тік құпи­я­лар­ды білетін кәсі­би тұлға бол­са, бір сәрі. Осы тұрғы­дан кел­ген­де, про­ку­ра­ту­ра мен сотт­тың жабық про­цес­ке жүгі­нуі тағы да қоғам тара­пы­нан нара­зы­лық туды­рып отыр.

⁠– Сіздің пай­ы­мы­ңыз­ша, сот­тың шеші­мі қан­дай болмақ?

– Нақты жағ­дай­да сот­тың шеші­мі қан­дай бола­ты­нын кесіп айта алмай­мын. Деген­мен, менің жеке түй­сі­гім бой­ын­ша бағам­дай­тын бол­сақ, Думан Рама­за­нға берілетін жаза – осы «СИЗО»-да оты­рған уақы­ты­мен біт­ті деп қабыл­дау керек. Егер де тер­геу мен про­ку­ра­ту­ра Думан­ды шынын­да да жазы­қты деп есеп­тей­тін бол­са, абақты­да осы оты­рған бір жылға жуық уақы­ты оған тиісті жаза­ның мерзі­мі деп қабыл­дау керек деп ойлай­мын. Жазғы­ру­шы орган­дар расын­да да егер Думан жазы­қты деп есеп­тей­тін бол­са, абақты­да оты­рған осы бір жарым жылғы жаза­ның өзі жет­кілік­ті бол­са керек.

Сон­ды­қтан осы сот­тың нәти­же­сін­де «СИЗО»-да (тер­геу абақты­сы) оты­рған уақы­тын 1 күн­ді бір жарым күн­мен есеп­теп, жаза­сы өтел­ген аза­мат ретін­де Думан­ды боса­ту билік­ке әлдеқай­да әбүй­ір шешім бола­ды. Бірін­ші кезек­те аза­мат­тың ден­са­улық жағ­дайы наза­рға алы­нуы керек. Әрине, ары қарай енді про­ва­ци­я­лық бақы­лау жасау керек бол­са, бірер жылға бостан­ды­ғын шек­тесін, бірақ аза­мат дерт­ке ұшы­рай­тын­дай етіп, оның ден­са­улы­ғын бұзуға бол­май­ды ғой! Про­ку­ра­ту­ра про­ба­ци­я­лық бақы­ла­удың сан түр­лі ама­лын қол­дан­са да, Думан­ның бостан­ды­ққа шығып, ден­са­улы­ғын түзе­у­ге мүм­кін­дік беруі керек. Сая­си іске ара­ла­сып кет­ті деп, аза­мат­ты ауыр жаза­лап, жазғы­ру үшін, оны өлім­ші ету­ге бол­май­ды ғой.

– Ал Думан Мұха­мед­кәрім­ге ара­ша түсу мақ­са­тын­да сіз­дер – депу­тат­тар қан­дай әре­кет жасаған­да­ры­ңы­зды білу­ге бола ма?

– Депу­тат ретін­де Думан­ның мәсе­лесі бой­ын­ша билік­те оты­рған бірер аза­мат­пен мәмі­ле табу мақ­са­тын­да әңгі­ме жүр­гізіп жүр­мін. Осы кез­де­су­лер­дің нәти­же­сін­де менің айтқан уәжім тиісті лау­а­зым­гер­лер­дің құлағы­на жет­ті деп ойлай­мын. Біз әділет­ті Қаза­қстан, ізгілік­ті қоғам құрып жатқан елміз. Енде­ше сол әділет­ті және жаңа Қаза­қстан үшін өз бетін­ше, өз біл­генін­ше әре­кет қылған, елде­гі өзгеріс­ке құштар болған аза­мат­ты жаза­ла­у­ға бол­май­ды деп білем! Сон­ды­қтан сот­ты осы­мен аяқта­уы­мыз керек. Ал ден­са­улы­ғын рет­теп, бостан­ды­ққа шыққан­нан кей­ін ары қарай өзіне таңы­лған айы­пқа бай­ла­ны­сты іздені­сте бола ма – ол Думан­ның жеке шаруа­сы. Бір елге қыз­мет ету­ге мүд­делі және мұр­ша­сы бар, күш-қуа­ты жететін, жур­на­ли­стік қабілеті қоғам­да мой­ын­далған аза­мат­ты осын­ша тұқыр­тып, қор қыла­тын­дай біздің елге әлдебір экс­тре­ми­стік қатер төніп тұрған жоқ. Билік­те сая­си шешім қабыл­да­уға ықпал ететін аза­мат­тар­дың ара­сын­да жағ­дай­ды түй­сі­нетін, халық ара­сын­да туын­дап жатқан нара­зы­лы­қты бағам­дай ала­тын мықты аза­мат­тар осы­ны түсі­неді деп ойлай­мын. Олар Думан­ның төңіре­гін­де қалып­тасқан жағ­дай­ды осы тұрғы­да түсі­неді деп ойлаймын.

Билік­те жүр­ген аза­мат­тар­ды біздің әле­умет­тік желі­де халы­қтың жауы сияқты қабыл­дай­тын жаман үрдіс бар. Иә, олар билік­тің мүд­десіне қыз­мет қыла­ды, бірақ олар мем­ле­кет пен халы­қтық мүд­денің жауы емес қой!

Жасы­ра­ты­ны жоқ, біз тран­зит­тік кезеңді бастан кешіріп жатқан ел болған­ды­қтан, билік­те бұры­нғы сая­си жүй­е­ден қалған қырғи­лар бар. Қоға­мға ізгілік­ті із салуға, мем­ле­кет­тің бет-бей­несін жаңа заманға сәй­кес өзгер­ту­ге атса­лы­сып жүр­ген көгер­шін аза­мат­тар да бар. Қырғи мен көгер­шін­нің еке­уа­ра қақты­ғы­сын­да түбін­де осы көгер­шін­дер жеңіс­ке жете­ді деп ойлаймын.

– Сұх­ба­ты­ңы­зға рахмет!

Дина ӘДІЛ,

«DAT»-тың

пар­ла­мент­тік тілшісі