Менің жасым 77-де. Өзімше мен де әдебиет десе ішкен асын жерге қоя салатындар қатарынанмын. Ертерек аудандық газетте тілші де болдым. Көптеген мақалаларым аудандық, облыстық, республикалық баспасөздерде жарық көрді.
Олардың біразы 2024 жылы қасиетті Семейде тұсауы кесілген «Шаң түспеген махаббат» атты кітабыма енген. Қазір екінші кітабымды баспаға әзірлеу үстіндемін («Бейнесі өлгендердің алдымда тұр»).
«ДАТ» газетінің 15.08.2024 жылғы № 26 санында жарияланған «Байлық жайындағы «байбаламнан соң…» атты мақала мені ақсақал ретінде толғандырмай қоймады. Авторы – фольклортанушы Берік Жүсіпов деген азамат, Қазақ жерінде алды бір ғасырдан астам, соңы 2-3 ғасыр көлеміндегі қазақ байларының қайсысына қанша мың қылқұйрық біткенін, өзі бір сол жылқыларды санап, түгендеп, көлден суарып жүргендей-ақ сілтепті. Оның көпірме сөзіне дүдәмал келтірген көзі қарақтыларды түкке алғысыз миғұла санап, өзеуреп, тек қана өз көпірмесіне сендіруге өршеленеді. Оған қарсы пікір айтқандардың бәрі нан берсең нанбайтын надандар екен. Оның сөзі еш тарихи дәлелсіз, өзі ойдан шығарған «болыпты», «жазыпты», «айтыпты», т.т. тұратыны мақалада көзге ұрып тұр. Дұрыс сынды дұрыс қабылдаудың орнына, «қырық кісі бір жақ, қыңыр кісі бір жақ» қағидасына қатып қалғаннан пайда тапқан жанды кім көріпті? Ол тіпті «Ендеше бізге халық ауыз әдебиеті оның мамандарының сөзі мен дәлел, дәйегінің не керегі бар?» – деп, қалың зерттеуші, ғалым, мамандардың еңбегіне түкіріп топырақ шашуда беті бүлк етпейді-ақ. Кез келген оқиғаның, болған істің, тіпті мифтік жырлардың артында тарих бар екеніне пысқырып та қарамайды. Тек өз айтқаны ғана дұрыс деп өзеуреп, «шатты-бұтты бірдеңелерді күйсей беруді қою керек», – деп данышпансиды.
Мақаладағы екі жағдайға байланысты пікір айтпақшымын.
- Қазақ халқына етене танымал, біздің Мақаншы ауданымен шекаралас Қытайдың Шәуешек қаласында соңғы өмірін өткізген Басбай бай туралы А.Тоқтабай айтты деген сілтеме жайында. Онда «А.Тоқтабай Шығыс Түркістанда, Қытай елінде болған Баспайдың түсі басқа түлігін айтпағанда, тек үш жүз мың жылқысы болғанын жазыпты. Мына мәлімет менен шықса, әлгі «тілектестерім» талып қалатын шығар?» – деп бір шалықтайды.
Мен, әрине, Басбайды көргем жоқ. Бірақ сол Басбай тұрып, Уәли болған атақты Шәуешек қаласында 1948 жылы туыппын. 2005 жылы Қытайға барған сапарымда Еміл өзенінің үстіне Басбай салдырған көпірмен Үрімжіге қарай бара жатып, өткенім бар. Басбай 1953 жылы ұшақпен Пекинге (Бейжің) бара жатқан жолда қайтыс болыпты?.. Анамнан, көрші қарттардан, ағаларымнан Басбай туралы көп естігенім бар. Оған қоса, дәл қазір менің алдымда «Семей таңы» газетінің 10.11.1990 ж. № 216 санының қиындысы жатыр. Онда «Алатаудай атағы бар немесе Басбай Шолақұы хақында» атты Б.Жүнісбеков деген Семей өңіріне танымал журналист жазған көлемді мақала басылған.
Б.Жүнісбеков Басбайдың бес баласының үлкені Құрманғажы 1962 жылы елмен бірге Қазақстанға өтіп, Мақаншы ауданындағы «Қаратал» деген колхозда қойшы екенін естіп, сұхбаттасуға Мақаншыдан 70 шақырымдық қойшы ауылына жол тартады. Тауып, сәлем береді. Құрманғажы әңгімесін былай бастайды: «Әкейдің 20 мың қойы, мың жарым жылқысы, алты жүз сиыры, жүз елудей түйесі болды. Әйтеуір иесі бар дегені болмаса, сол малдың игілігін ел көрді», – деп түрсінеді.
Міне, нақты дәлел осылай болуы керек қой. Әншейін, А.Тоқтабай айтқан екен деп, түлкінің құйрығын сонша ұзарту саналы адамның миына сыймайды ғой. Басбайдың жылқысының санына жетпек түгілі, оның атын қате Баспай дейді. Ал ол кісіні тірісінде қытай, қазақ, ұйғыр, дұнған Башбай (Башеке) дегенін, нақтылы Басбай Шолақұлы Бапин екенін қайдан білсін?
- Автор Ұлтарақ байдың мол, санын ешкім білмейтін жылқысы туралы көсіледі-ай кеп. Тағы да сол А.Тоқтабай айтқандай, «аққошқар Сайдалы бір көлден қырық мың жылқы суарғанда», сайдың бетін сипама мөлшер жасаған керейдің Ұлтарағына біткен қылқұйрықты он мыңға байлап сүмірейткеніміз қалай болар екен? – деп Ұлтарақтың жылқысын одан да көп етіп көрсеткісі келеді. Қырық мың жылқы бір мезгілде, бір көлден қалай су ішті екен?! Оған неше жүз мың жылқышы керек болды екен?! Сол шөлдеп келген қырық мың жылқы бірін-бірі бастырып өлтірмеді ме екен?! Сол қырық мың жылқы сыю үшін, неше текше километр жер керек екен?! Адамды сендіру үшін осыларды ойлау керек емес пе?
Әрине, тарихта белгілі қазақ байлары көптеп саналады. Олардың ең ірілері өз еліне даңқын, атағын, байлығын, абыройын үнемі көтеріп, дәріптеу үшін, ақын-жыраулар ұстағаны белгілі. Олар байға жағымсып күн көру үшін, бай малының жүзді мың, мыңды ондаған мың етіп көрсетіп, жария салған. Оған қоса байлар балуан, барымташы ұрылар мен тыңшыларды да ұстаған. Мақаланың мына бір жерінде: «Ұлтарақ жерленген жерден алыс емес өзен аңғарларына майда-шүйде сойыстықты есептемегенде, ешкімнің сөзіне құлақ аспай, асына жыққан екі мың жылқының қаны ағып, ішек-қарыны ақтарылыпты деген сөзімнен секем алып, секіріп отырғандар да болды», – деп еседі. Сонда орта есеппен бір жылқы 250 келі ет берсе, 2000 жылқы 500 тонна ет береді екен. Тіпті бір адам бір келі ет жеген күннің өзінде бұл асқа бес жүз мың адам қатысқан болады. Осыншама адамды қалай күтіп, қайда орналастырған екен деген ой бұл автордың басына келмегені ғой!
Қиял-ғажайып әңгімелер мен ертегілерден оқып алып, солай болған, болыпты деп қызыл кеңірдек болудың несі шындыққа жанасады?
М.Әуезовтың «Абай жолы» романында Абайдың туған ағасы қараубай Тәкежанның, тобықты жуаны Оразбайдың өздерінде жылқы мақаладағыдай он, жиырма мыңмен есептелмеген. Қазақтың ірі байлары автор жазғандай қырық мыңды бір көлден суарып, он мыңнан әлдеқайда көп жылқыны бір сайға тықпаған. Жылқы қостарға бөлініп бағылған. Әр қоста шамамен бес жүздей жылқы болған. Бұл жайылымды, суатты тиімді пайдалану, малдың қоңын жоғары ұстау, бағуға, қайыруға ыңғайлы болу үшін қажет болған.
Мақалада автор А.Тоқтабай деген біреу айтты екен деп, Ұлтарақ, Сайдалы байлар туралы әңгіменің көпіршігін аспандата көпіртіп жібергенін өзі де сезбей қалса керек. Тіпті ол жетпіс мың жылқысы болған, ешкім естімеген адай байын да саусақ санағандай білетінін міз бақпай жариялайды. Онымен қоймай, жылқының тезегінен садаға кеткір қоянды киелі мал жылқыға теңеуін қайтерсің (басқа теңеу таппағандай)?
Міне, осыларды зерделей келе айтпағым: әсіре «білгіштік», әсіре дәріптеу (ешбір дәлелсіз) – тарихқа жасалған қиянат. Оқымысты ғалымдар, зерттеушілер, білімді әдебиетшілер алдында масқара болу. Ары қарай өзіңе деген ел сенімін жоғалту. Қазіргі техника заманының ұрпағына бас айналдыратын теріс, көпірме мәлімет беру. Сайып келгенде, «өтіріктің құйрығы бір-ақ тұтам» демекші, ел алдында әшкере болуға апарары сөзсіз.
Баяғыда батыс халықтарының арасында барон Мюнхгаузен деген суайт өмір сүріпті. Сол барон Мюнхгаузен тірі болса, әй, мына Берік Жүсіпов бауырымның қолына су құйып беруге жарар ма еді?
Оқан РАҚЫМБАЙҰЛЫ,
Астана қаласы
