САЙЛАУ РЕФОРМАСЫ аймақтарда қалай жүруде?

Айту және есту құқы­ғы – адам­заттың қоғам ретін­де қалып­тасқан­нан бастап негіз­гі қажет­тілік­терінің бірі болып саналады. Ежел­де тек мем­ле­кет бас­шы­сы­ның ғана айту құқы­ғы бол­ды және оның сөзі басты мән­ге ие бола­тын. Ежел­гі уақыт­та халық тек есті­лу тура­лы арман­дай алатын.

Қазір­гі қоғам­ның дамуы аза­мат­тарға өз пікірін еркін айту және мем­ле­кет тара­пы­нан есті­лу құқы­ғын қам­та­ма­сыз етті. Негізін­де, демо­кра­ти­я­лық түсінік бой­ын­ша мем­ле­кет – бұл халық өкіл­дері. Қазір­гі мем­ле­кет басқа­ру ісі демо­кра­ти­я­лық прин­циптер негізін­де жүзе­ге асы­ры­ла­ды, ол қоғам­ның бел­гілі бір тобы­ның көзқа­рас­та­ры мен пікір­лерін біл­діретін аза­мат­тар­ды негіз­гі лау­а­зым­дарға тағай­ын­да­уды қарастырады.

Осы­лай­ша біз­де дауыс беру құқы­ғы сияқты негіз­гі құқы­қтар бар, ол кең түсінік­ке ие және өмір­дің әртүр­лі сала­ла­рын­да қол­да­ны­ла­ды. Ол акци­о­нер­лік қоғам­дағы акция иесіне неме­се сот про­цесіне қаты­су­шы ада­мға және тағы да басқа сала­лар­да берілуі мүм­кін. Сай­лау құқы­ғы тұрғы­сы­нан алған­да, дауыс беру құқы­ғы бар­лық аза­мат­тар­дың теңді­гін және билік орган­да­ры мен жер­гілік­ті өзін-өзі басқа­ру орган­да­рын сай­лау мүм­кін­ді­гін аны­қтай­ды. Бұл құқық жыны­сы­на, ұлты­на, әле­умет­тік жағ­дай­ы­на, тіліне, дініне және сені­міне қара­ма­стан бар­лық аза­мат­тарға беріледі. Қаза­қстан Рес­пуб­ли­ка­сы­ның Кон­сти­ту­ци­я­сы­на сәй­кес, 18 жасқа толған бар­лық аза­мат­тар сай­лау құқы­ғы­на ие, заң­ды түр­де қабілет­сіз деп таны­лған және жаза өтеу орын­да­рын­да жаза­сын өтей­тін аза­мат­тар­ды қоспағанда.

Аза­мат­тың басқа да құқы­қта­рын жүзе­ге асы­ру жағ­дай­ла­ры­нан бөлек, дауыс беру құқы­ғы мем­ле­кет­тік орган­дарға сай­лау кезін­де жүзе­ге асы­ры­ла­ды. Заң шыға­ру­шы­ның түсіні­гін­де демо­кра­ти­я­лық сай­ла­у­лар бел­гілі бір кезең­дер­де өтетін бәсе­келі сай­ла­у­лар болып табы­ла­ды, оның бары­сын­да аза­мат­тар билік құры­лым­да­ры­на және жер­гілік­ті басқа­ру орган­да­ры­на өз өкіл­дерін сай­лай­ды. Сай­ла­удың бәсе­ке­ге қабілет­тілі­гі сай­ла­у­ға түр­лі сая­си пар­ти­я­лар мен кан­ди­дат­тар­дың қаты­суын қарас­ты­ра­ды. Бар­лық сая­си көзқа­рас­та­рын есту үшін, оларға сөз, жина­лыс, қозға­лу бостан­ды­ғы беріледі. Қаза­қстан Рес­пуб­ли­ка­сы­ның заң­на­ма­сы сай­ла­удың мерзім­ділі­гін, халы­қтың түр­лі әле­умет­тік топ­та­ры­ның билік орган­да­рын­да өкіл­дік етуін, сай­лау орган­да­ры­ның қыз­метінің ашы­қты­ғы мен айқын­ды­ғын қам­та­ма­сыз етеді.

Қаза­қстан­да бұл қыз­мет­ті Орта­лық сай­лау комис­си­я­сы жүзе­ге асы­ра­ды, ол халы­қты және мем­ле­кет­тік орган­дар­ды алдағы сай­ла­у­лар тура­лы, елде­гі элек­то­рал­ды кезеңнің өту бары­сы және Қаза­қстан Рес­пуб­ли­ка­сы аза­мат­та­ры­ның сай­лау құқы­ғы­на қаты­сты басқа да оқиға­лар тура­лы хабар­дар етеді.

Қазір­гі уақыт­та тари­хи әділет­тілік­ті қал­пы­на кел­ті­ру және Қаза­қстан­ның әлем­дік қауым­да­сты­қтағы орнын қай­та баға­лау мақ­са­тын­да ел тарихы тереңірек зерт­теліп, қай­та жаңғыр­ты­лып жатыр. Елдің тәу­ел­сізді­гі арқа­сын­да ғалым­дар бұрын жабық болған дереккөз­дер­ге қол жет­кізді. Бүгін­де Қаза­қстан­ның мың­жыл­дық тарихы бар екені және қазір­гі қаза­қтар осы аймақтағы ежел­гі адам­дар­дың ұрпақта­ры екені ғылы­ми негіз­дел­ген дәлел­дер­мен айты­лып отыр. Алда ғалым­дар­дың көп жұмысы бар, олар қазір­гі қаза­қтар­ды ежел­гі өрке­ни­ет­тер­дің мұра­гері ретін­де заң­ды түр­де тануға мүм­кін­дік береді. Ел бас­шы­сы Қасым-Жомарт Тоқа­ев Қаза­қстан Алтын Орда­ның мұра­гері екенін айт­ты. Бола­шақта тари­хи әділет­тілік­ті орна­туға бағыт­талған батыл сая­си мәлім­де­ме­лер әлі де жасалады.

Қаза­қстан­ның тарихы­на үңіл­сек, адам­зат тарихы­ның ерте кезең­дерін­де мем­ле­кет бел­гілерінің болға­нын дәлел­дей­тін көп­те­ген мысал­дар мен дереккөз­дер­ді кел­тіру­ге бола­ды. Теңдік ұғы­мы көшпе­лі өрке­ни­ет­те пай­да болған, әсіре­се Сары-Арқа (степ­ная) демо­кра­ти­я­сы зама­нын­да бел­гі­лен­ген. Кей­ін­гі кезең­дер­де біз­ге бел­гілі билер инсти­ту­ты болған, олар­ды халық әділ­дік пен пара­сат­ты­лы­ққа қарай таңдаған.

Қазақ ұлты­ның тамыр­ла­рын зерт­теу элек­то­рал­ды құқық пен сай­лау рефор­ма­ла­ры аясын­да халы­қтың тари­хи тәжіри­бесін түсі­ну үшін қажет. Халы­қтың тәжіри­бесі генін­де (қанын­да), тұр­мыста және басқа халы­қтар­мен қарым-қаты­на­ста көрініс таба­ды, ал бұл өз кезе­гін­де мем­ле­кет меха­низмдері мен инсти­тут­та­рын дұрыс пай­да­ла­ну мүм­кін­ді­гін аны­қтай­ды. Тәу­ел­сіздік арқы­лы ұлт­тық тәжіри­бені әлем­дік мәде­ни қазы­наға қосу мін­деті тұр. Қаза­қтар­да сай­лау және қоғам мүше­лерін әділ таң­дау тәжіри­бесі бар, оны әрі қарай дамы­тып, жүзе­ге асы­ру керек.

Бүгін­гі таң­да мем­ле­кет сай­лау құқы­қта­рын рет­тей­тін заң­дар мен нор­ма­тив­тік актілер шең­берін­де аза­мат­тарға өз таң­да­уын жаса­уға мүм­кін­дік береді. Қазір­гі уақыт­та аудан әкім­дерін сай­лау кезең-кезеңі­мен енгізілу­де, ал 2025 жылға қарай бар­лық аудан әкім­дерін халық өзі тіке­лей сай­лай­тын бола­ды. Кей­бір аудан­дар­да пилот­тық режим­де аудан әкім­дері сай­лан­ды және бұл стра­те­ги­я­ның сәт­ті екенін көрсетті.

Ауыл­дық округ­тер­де­гі элек­то­рал­ды кезеңнің өтуіне бай­ла­ны­сты Шығыс Қаза­қстан облы­сын­дағы сай­лау рефор­ма­сы­ның жүзе­ге асы­ры­луы­на назар ауда­ру керек. Бұл өңір қарас­ты­ры­лып оты­рған тақы­рып тұрғы­сы­нан маңы­зды, өйт­кені өткен жылы еле­улі оқиға бол­ды. 2023 жылғы 28 жел­тоқ­сан күні Қаза­қстан Рес­пуб­ли­ка­сы­ның Пре­зи­ден­ті «Қаза­қстан Рес­пуб­ли­ка­сы­ның әкім­шілік-аумақтық құры­лы­мы мәсе­ле­лері тура­лы» Жар­лы­ққа қол қой­ды. Оған сәй­кес Шығыс Қаза­қстан облы­сы­ның құра­мын­да екі жаңа аудан құрыл­ды: Үлкен Нарын – Қатонқа­рағай ауда­ны­нан, Марқа­көл ауда­ны – Күр­шім ауда­ны­нан бөлініп шықты.

Қазір­гі уақыт­та Шығыс Қаза­қстан облы­сы­ның аудан­да­ры­на әкім­дер­ді сай­лау және тағай­ын­дау кесте­ге сәй­кес жүр­гізілу­де. 2023 жылы пилот­тық режим­де Құр­мам­ба­ев Ренат Тіле­уханұ­лы Алтай ауда­ны­ның, ал Тұма­ши­нов Элдар Лұқ­бекұ­лы Глу­бо­кое ауда­ны­ның әкі­мі болып сай­лан­ды. Жер­гілік­ті бұқа­ра­лық ақпа­рат құрал­да­ры сай­лау нәти­же­лері тура­лы түр­лі пікір­лер біл­дір­ді, алай­да халық аудан әкім­дерін сай­лау бары­сын­да мол тәжіри­бе жинаға­нын жоққа шыға­ру мүм­кін емес, бұл тәжіри­бе уақыт өте келе өңір­дің сая­си өмірін­де толы­ғы­мен қол­да­ны­ла бастайды.

Ағым­дағы жыл­дың қыр­күй­ек айын­да Шығыс Қаза­қстан облы­сы­ның әкі­мі Ермек Көшер­ба­ев депу­тат­тар­дың келісі­мі­мен аудан әкім­дерін тағай­ын­да­ды. Марқа­көл ауда­ны­ның әкі­мі болып Рүстемб­ек Кеме­шев, Катонқа­рағай ауда­ны­ның әкі­мі болып Дани­яр Дүй­сен­ба­ев тағай­ын­дал­ды. Бұл аудан­дар­да әкім­дер­ді сай­лау 2025 жылы енгізіледі. Деген­мен, бұл тағай­ын­да­у­лар­дың қажет­тілі­гі 2024 жыл­дан бері аудан­дар­дың жұмыс істей бастаға­ны­на бай­ла­ны­сты туын­да­ды. Шын мәнін­де, аудан­дар­дың әкім­дік­тері Қатонқа­рағай мен Марқа­көл ауыл­да­ры­ның ауыл­дық әкім­шілік­тері негізін­де жұмыс істеп кел­ген. Жаңа тағай­ын­далған әкім Рүстемб­ек Кеме­шев осы елді мекен­нің әкі­мі ретін­де аудан әкі­мі мін­детін атқарған. Ол Марқа­көл ауы­лы­ның тума­сы әрі тұрғы­ны, жер­гілік­ті халық оны жақ­сы танып, құр­мет­пен қарай­ды. Сай­лау өткізіл­ме­геніне қара­ма­стан, екі кан­ди­дат та Шығыс Қаза­қстан өңірінің тума­ла­ры, жер­гілік­ті билік орган­да­рын­да ұзақ уақыт бойы қыз­мет етіп келеді, әрі өз жұмыста­рын жақ­сы біледі.

Енді жаңа әкім­дер­ге Қатонқа­рағай ауда­ны­ның Коро­би­хин және Үлкен Нарын ауда­ны­ның Алтын­бел ауыл­дық округ­терін­де сай­ла­у­лар өткі­зу керек. Бұл сай­ла­у­лар ағым­дағы жыл­дың 15 қыр­күй­е­гін­де Қаза­қстан­ның ауыл­дық округ­терін­де өтетін рес­пуб­ли­ка­лық элек­то­рал­ды кезең аясын­да өте­ді. Соны­мен қатар Марқа­көл ауда­ны­ның ауыл­да­рын­да да сай­лау күтілу­де. Ауыл­дық округ­тер­дің бас­шы­ла­рын сай­лау салы­стыр­ма­лы түр­де жаңа тәжіри­бе болған­ды­қтан, жер­гілік­ті халы­қты сай­ла­у­ға тар­ту және олар­дың өңір­дің сая­си өміріне бел­сене қаты­суы үшін үлкен жұмыс жүр­гі­зу қажет. Сай­лау мәде­ни­етін дамы­ту және халы­қтың мың­даған жыл­дар бойы иелен­ген, бірақ тари­хи және сая­си жағ­дай­ларға бай­ла­ны­сты іші­на­ра жоғал­тқан аза­мат­тық қоғам дағ­ды­ла­рын қай­та жан­дан­ды­ру қажет.

Қатонқа­рағай және Марқа­көл аудан­да­ры­ның гео­гра­фи­я­лық ерекшелік­тері жер­гілік­ті билік орган­да­ры­ның жұмысы­на кедер­гі кел­тіруі мүм­кін. Бір жағы­нан, бұл Алтай тау­ла­ры­ның ете­гін­де орна­ласқан, елдің ең көрік­ті аймақта­ры. Табиға­ты көз тар­тар­лық, жыл сай­ын тури­стер саны артып келеді. Алай­да тау­лы жер­лер­де­гі қиын өтетін жол­дар мен ауа райы жағ­дай­ла­ры сай­ла­у­шы­лар­мен түсін­ді­ру және үгіт-наси­хат жұмыста­рын жүр­гі­зуді бел­гілі бір дәре­же­де қиындатады.

Жаңа тағай­ын­да­у­лар­дың өзек­тілі­гі – бұл аудан­дар­дың еке­уі де шека­ра­лық аудан­дар болып табы­ла­ты­ны және Қытай Халық Рес­пуб­ли­ка­сы­мен тіке­лей шека­ра­да орна­ласқан­ды­ғы­мен бай­ла­ны­сты. Бұл аудан­дар бұрын болға­ны­мен, оңтай­лан­ды­ру аясын­да қысқар­ты­лып, басқа аудан­дарға қосыл­ды. Кеңес Одағы кезін­де 1960 жыл­да­ры басталған КСРО мен ҚХР ара­сын­дағы шие­леніс қазір басы­лған. Бүгін­гі таң­да Қытай мен Қаза­қстан ара­сын­да көр­шілес достық қарым-қаты­нас орнаға­ны­мен, мем­ле­кет­тік шека­ра­ны қорғау қажет­тілі­гі әлі де бар. Шека­ра­ны, бел­гілі болған­дай, жер­гілік­ті халық күзе­те­ді, ал олар­дың өмірі мен қыз­меті неғұр­лым сапа­лы болып, эко­но­ми­ка­лық тұрғы­дан қарқын­ды дамуы үшін, күн­делік­ті әле­умет­тік жағ­дай­ла­ры толық әрі жет­кілік­ті түр­де қам­та­ма­сыз етілуі керек. Мұн­дай жағ­дай­лар­ды жаңа тәу­ел­сіз әкім­шілік-аумақтық бір­лік­тер жасай ала­ды. Жаңа тағай­ын­далған әкім­дер­ді өз аймақта­рын қай­та дамы­туға бағыт­талған маңы­зды мін­дет­тер­ді шешу бой­ын­ша үлкен жұмыс күтіп тұр. Соны­мен қатар облыс бас­шы­лы­ғы олар­дан келесі аудан әкім­дерінің сай­ла­у­ын өткізу­ге дай­ын­ды­қты талап ете­ді, бұл олар­дың өкілет­тік­терін өз ізба­сар­ла­ры­на тап­сы­ру үшін қажет. Сырым ДАТОВ