Былай қарасаң, ол не әнші, не композитор емес… Көп ортада немесе ресми концерттерде оның аты аталмайды. Мәдениет министрлігіндегі мықтылардан сұрасаңыз, иығын қиқаң еткізуі мүмкін…
Алайда сазгермен жолдас болған, жүздескен, оның творчествосымен таныс әншілерден ол жайлы жаман айтқандарын естігем жоқ. Иә, ол – өмірден ерте кеткен, іздеушісі жоқ, сұраушысы шамалы Ержан Серікбаев. Бірақ уақыт өткен сайын, Серікбаевты ұмытпай, оның әндерін радио, теледидардан, ютубтан тыңдайтындар көбеймесе, азаятын емес. Өзім Ержанды бір-ақ рет көрдім.
Біздің үйге оны дипломатия саласында қызмет еткен, Оңтүстік Кореяда екі рет елші болған, бүгінде ортамызда жоқ Дархан Бердалиев алып келді. Дархан толық жігіт. Бірақ сол домаланған денесіне қарамай, ұршықтай иірілетін пластикасы мықты батыр. Жастау кезінде бидің түбін түсірген дейді. Сосын қоңыр дауысты керемет әнші. Ән салғанда, беріліп жанымен, жүрегімен айтады. Мүмкін, содан болар, қашан да өнер адамдарына үйір. Және оларға қамқор болып жүреді… «Тәке, брат, мына жігіт талантты композитор Ержан Серікбаев» деп таныстырған. «Бұрын біраз ішкен, бірақ қазір татып алмайды… «Шымкенттің салқын сырасы» деген әннің авторы…
– А-а, естігем, – дедім. Өйткені алдында ғана Асанәлі Әшімовтің 70 жылдық тойына капустник жасағанбыз. Мүсірепов театрының мықтылары сахнада ән салып, Асекеңе арнағанбыз…
«Ей, Асекем… Өнердегі басекем… Жетпіс деген немене… Асекем әлі жас екен…» – деп осы әнге билегеніміз бар…
Бұл әнде қазақи әуез, ойнақылық, жеңілдік, еркелік, еркіндік, тіпті тентектік бар. Орысша айтқанда, «хулиганская песня». Ел ішінде мұндайды «көше әні» дейді.
Ержан ұзын бойлы, аққұба, жіптіктей тіп-тік екен. Көзін жыпылықтатып қыса беретіндей көрінді. Үстінде көнелеу қара костюм-шалбар, сұр көйлек. Бірақ өте биязы, көп сөйлемейтін бір тоға. Тек бас изеп үнсіз отырды. Дархан да, мен де сөзге дес бермей отырғаннан ба, әлде екі «алыптың» ортасында ыңғайсызданды ма, шешілмеді. Дәмнен алған жоқ. Алдына кұйылған вискиге «қойғанмын, аға» деп, қол тигізбеді. Маңдайы терлеп, мазасы болмады. Қайта-қайта сыртқа шығып келеді. Темекі тартты-ау деп шамаладым. Біз Дархан екеуміз әңгіменің , өткен-кеткен тарихтың басын біраз қайырдық. Аздан соң Дархан: «Ереке, ән салшы… мына Такең сені естісін», – деп қолқа салған. Ержанның дауысын ерекше деуге келмейді. Классикалық емес қазақи дауыс. Оның үстіне тамағында сәл-пәл қырыл бар. Аты әлемге әйгілі Хулио Иглесиастың үнінде осы қырыл болатын. Владимир Высоцкийде осы «прокуренный голос» бар. Тенор, лирикалық тенордан гөрі драмалық тенорға жақын…
Ержан әнді жалғастырды… Әннің аты… «Сен үшін» екен. Естімеген ән… Сөзі мәнді, мағыналы. Әсіресе әншінің үнінде, әуезінде адамды иірип алатын бір сиқыр бар.
Жақсы әнді мен кейде көзімді жұмып тыңдаймын. Шамасы, ұстазымыз Асқар Тоқпановтан үйренген болармыз. Қазір де сол… Жан-жүрегің жапанда қалып, жаутаңдап, жыламсырап отырғанда, қараңғыда от алып шыққан досыңдай… белгісіз сезім селт ете қалған… Той әні емес… Екі иықты жұлып жеп билейтін ырғаққа келмейді. Керісінше – әрі мұң, әрі наз.
Ақ бұлттан мойнына орамал тартқан Алатауға қарап… үнсіз тұрған арудың ту сыртынан құшақтап, шашынан, мойнынан иіскеген үнсіз сәт. Сұлу қыздың өн бойынан, саусағынан, шашынан шашылған француз жұпарының иісі тәрізді… Әлде балауса қыздың терлеген терезедегі бұлдыр бейнесі. Болмаса Эйфель мұнарасына ентігіп келген Сенаның желіндей. Санамды соқыр музыкант-сезім белгісіз бір дүниеге алып кеткен… Біз осылай еш күтпеген, аңдамаған, тоспаған, ойламаған, аяқ астынан тап болған таңғажайып күйге бөлендік. Әннің қайырмасы тағы қайталанған:
«Бүкіл әлем құлпырады сен үшін,
Ән салады бұлбұлдары сен үшін.
Жүрегіме жыр тұнады сен үшін,
Сен үшін бәрі, сен үшін!..
Тағы да ойың ойыңды қуып, есіме қайдағы-жайдағы түсті… Жасын кездер – қою қара түнді тілгілеген найзағайдың отындай, болмаса дауыл тұрар шақтағы тылсым кезең іспетті немесе жалаң аяқ, жалаң бас, ұйқылы-ояу таңғы шыққа тап болғандай ма қалай?!
Ержан әні әуелеп, кең бөлмеге сыймағандай, біздерді басқа дүниеге сан апарып, сан әкеліп саңқылдай берген. «Сен үшін бәрі, Сен үшін…». Шын ақынның, тума талант композитордың жанынан жарып шыққан, жо-жоқ, бұл тіркесте образ жоқ. Сурет… апамның ақ самауырынан аспанға асыққан ұшқындар, мың сан кішкентай оттың ұшқындары бірте-бірте түтінге айналып, мына мамыр дүниеге маңып барады. Сен үшін… Мың сан оттың, жанып ұшқан жалынның мына таза дүниені ластамас үшін, көз жеткісіз көк тоғайға ішіндегі аң-құс барын ұғынып, оларды үркітпес үшін өздері шала жанып, түтінге, буға айналғаны да «Сен үшін!» дегендей. Апырма-ай, Ержан-ай!
Апырма-ай, Ержан-ай деймін іштей. Осы уақытқа дейін сені қалай білмегем?! Қалайша естімегем?! «Шымкенттің салқын сырасын» тыңдағанмен, артында осындай «Халық» авторы барын неге түсінбегенмін?! Ержан, Ержан. Баукеңнің немересімен аттас Бақытжан көкемнің ұлындай. Біз сол кеште жаңа таныс «көше композиторымен» сыр шертісіп отырғанымыз жоқ. Бірақ іштей ұғынысқан сияқтымыз.
Иә, кейде солай болады. Ешқашан кездеспесең де, жолықпасаң да, ол адамды бұрыннан білетін секілдісің. Сенің сонау бала кезіңде бірге ойнаған, мектепке барғанда қасыңда отырғандай. Басқа көшенің бұзықтарымен төбелескенде, арқаңды оның жотасына тіреп, қорқақтықтан ада боп, досыңның барына күшейіп, күдірейіп шыққаның – осындай серігіңе сенгенің… Қазір де солай. Сол үшін де ондай жандармен дабырлап, даңғазаланып сөйлесудің қажеті шамалы. Өйткені ол да сені дәл қазір танып жатыр, тауып жатыр. Мұндайда үндемеген жарасымды.
Музыкада кей кезде үнсіздік болады. Өйткені паузада да әуен бар, әуез бар, жойқын күш бар. Бірақ оны түсіну үшін, тыңдау үшін, жүректің құлағы мен бұлағы болуы шарт. Иә, біз осындай күйде болдық… Бізді осындай сиқырға бөлеген Серікбаев болатын…
Түн ортасы ауғанда Дархан «қайтайық» деді. Мен Ержанға түсіргелі жатқан «Менің күнәлі періштем» фильміне композитор бол дедім. Ержан мұндайды күтпеген екен, аузы ашылып, бір қысылып, бір терлеп, менен күтпеген сый естігеніне риза болып, ыржыңдай берді. «Сен үшіннің» авторын мен осылай бірінші және соңғы рет көрдім.
Өнер адамы неғұрлым талантты болса – соғұрлым қорғансыз болады. Олар өмірге ебедейсіз, олақ келеді. Сондықтан болар, мына қатыгез уақытта Таланттар төрде емес, босағада жүреді. Қазір дарындардың кезі емес – «горндардың» кезеңі…
Кейін Ержанға бірнеше рет телефон соқтым, көтермеді. Соңғы звондағанымда: «Аға, кешіріңізші, қолымнан келмейтін сияқты…» – деді. Шамасы бұл уақ Ержанның тағы да «дем алып жүрген» кезеңдері ме, білмедім. Бір түсініксіз жайт – осы азамат қайтыс болды деп естігенде, таң қалмадым. «Уақыты келген екен-ау!» – дегем. Өйткені таланттардың тағдыры қашанда осылай… А. Пушкин де, С. Есенин де, біздің Жұматай мен Жарасқан да – ылғи жар жағалап жүргендер болатын… Ержан да сол жар жағалап, жалқы өмір кешкен дарындардың бірі де бірегейі…
Неге екенін білмеймін, есіме бала кездегі бір көрініс түсті.
Біздің үйдің ауласында жүзім өсетін. Жүзім әрі көлеңке, әрі қалқа. Көбіне астындағы киіз сырмақ төселген көрпеде кітап оқимын. Шай ішетін жазғы жер… Июльдің соңында қара жүзім, қызғылт жүзім баданадай боп піседі. Аузыңа салсаң, шайнаудың керегі жоқ. Осы кезде ауылдағы ара біткен біздің аулаға жиналады. Сондай күннің бірінде менің төбемдегі жүзімге бір ара кеп ызыңдаған, не отырмайды, не ұшып кетпейді. Тыныштықты бұзған «әнімен» шырын толған жүзімді айнала береді, айнала береді. Күнге шағылысқан қоңыр сары қанаттары нәзік те әдемі. Табиғат суретшінің ғажайып туындысы… Бір сәт әлгі ара жүзімге қонақтай берген. Көше жақтан біреудің ысқырығы естілді. Естісем де, үндеген жоқпын. Дәл қазір еріншектігім ұстап, есінеп жатқам… Енді ысқырық жақыннан шықты. Біреулердің күлкісі, сосын бірдеңе тарс ете қалды. Мүмкін, тарс етпеген де болар. Бірақ маған солай көрінген. Әлгі төбемде салбырап тұрған жүзімнің үш-төртеуі жерге шашылып түсті. Тып-тыныш… Тек бір тал жүзім қозғалғандай. Жаңағы ара екен. Рогатканың тасы тиіпті. «Ей, табариш, адаш, қайдасың?». Бұл ауылдағы берекесіз Бөрікбайдың дауысы. Оқымай қалған, қызғаншақ. Тырқ-тырқ күледі. Ал мен аңырып, тоқ ұрғандай тұрып қалғам. Әзірде ғана ызыңдап, мына шырынға қона алмай зыр айналған таныс ара қанат-қолы қимылдап жерде жатыр… Әлгіндегі ызыңы естілмейді. Байғұс жәндік неге сонша бұл шырынға өшікті екен? Ұшып кетпей, соңғы демі біткенше неге сонша ызыңдады екен?! Бұл менің монологым болар, шамасы…
Алаштың арда ақыны Қадыр көкеміздің бір өлеңі бар: «Не керек кішісің бе, ірісің бе, Қалдырмай ескерусіз бір ісін де. Өлгенін, жерленгенін күтіп жүрмей… Талантты бағалаңдар тірісінде». Қадыр қалай айтқан! Құдды Ержанға айтылғандай…
Айтпақшы, Ержан Серікбаевтың артында көп те емес, аз да емес – біраз мұрасы қалды… Тек тере білген адамға біраз жақұт жатыр… Бүкіл әлем құлпырады сен үшін… Иә, бұл Ержанның әлемі. Бүкіл әлемді құлпыртатын осындай Таланттар болар…
Сен үшін болар…
Талғат ТЕМЕНОВ,ҚР Халық артисі, режиссер
