Қазақтың есімі жоғалуы ұлттық бірегейліктің жоғалуына әкеледі

Адам­ның есі­мі – бұл дүни­е­ге кел­ген­де алы­на­тын жеке код неме­се жеке атау, сол арқы­лы ол адам­зат қауым­да­сты­ғын­да жеке тұлға ретін­де аны­қта­ла­ды. Осы арқы­лы адам­дар бірін-бірі ажы­ра­тып, жеке тұлға­лар тура­лы ақпа­рат береді.

Қазір­гі уақыт­та әлем­дік дема­лыс және мәде­ни қауым­да­сты­қта қаза­қтың бар­лы­ғын жаңа әрі ұмы­ты­лған ерекшелі­гі­мен әлем­дік аре­наға шығарған тренд қалып­та­су­да. Дима­штың дауы­сы оның өнеріне әлем­нің түк­пір-түк­пірі­нен мил­ли­он­даған жан­күй­ер жинап, қаза­қтар­ды әлем­дік қауым­да­сты­қтың бір бөлі­гі ретін­де таныт­ты және көп­те­ген шетел­дік­тер­ді қазақ тілін үйре­ну­ге шабыт­тан­дыр­ды. Қазақ стен­да­пер­лері, музы­кант­тар Скрип­то­нит, Иман­бек, Ержан Мак­сим және басқа­ла­ры Қаза­қстан­нан тыс жер­лер­де таны­мал болуда.

Қазақ фено­мені әлем­дік кәсі­пқой бокс ринг­терін­де және UFC (Ultimate Fighting Championship), Bellator MMA, One Championship сияқты халы­қа­ра­лық спорт ұйым­да­рын­да айқын көрін­ді. Әлем­дік жек­пе-жек шебер­лерінің тізі­міне Арман Әші­мов, Қуат Хами­тов, Шавқат Рах­мо­нов, Қанат Ислам, Дани­яр Еле­усі­нов сын­ды спорт­шы­лар­ды қосуға бола­ды, бұған өзін қазақ деп санай­тын Ген­на­дий Голов­кин­ді де қосамыз.

Көп­те­ген зерт­те­ушілер қаза­қтар кім деген сұрақ қояды. Ұлт­тың, адам секіл­ді, өз аты бар. Алды­мен осы ұлт­тың аты­ның, орыс тран­скрип­ци­я­сын­да және дыбыст­а­уын­да «казах» деп бұр­ма­ланға­нын атап өткен жөн. Бұл сөздің мағы­на­сын ашпай­мыз, бірақ қаза­қтар­дың өздерін «Қазақ» деп атай­ты­нын біле­міз, бұл «еркін», «бостан­ды­қтағы» деген­ді біл­діреді, алай­да бұл ата­удың басқа да мағы­на­лық түсінік­те­ме­лері бар.

Ұлт сияқты, қаза­қтар­дың есім­дері мен тек­тері де бұр­ма­ланған. Қазақ ер аза­ма­ты­ның еркін таң­далған анке­та­лық мәлі­мет­терін мысал ретін­де алай­ық: «Сат­па­ев Адиль­бек Кали­ха­но­вич». Олар­дың өзге­ру дәре­же­сін қарас­ты­рай­ық. Тіп­ті орыс тран­скрип­ци­я­сын­да анке­та­лық мәлі­мет­тер былай­ша жазы­луы тиіс: «Сат­бай Адыл­бек Кали­ха­ну­лы», қазақ тілін­де: «Сәт­бай Әділ­бек Қали­ханұ­лы» – шама­мен «Бақыт­ты, әділ мыр­за, даны­шпан­ның ұлы» деген­ді білдіреді.

Есім­дер­де астар­лы неме­се жасы­рын мағы­на болған: мыса­лы, «Жал­ба­га­ев» тегі дұры­сын­да «Жал­бағай» деп жазы­ла­ды – бұл баш­лық, күлә­па­ра, қаза­қтың ескір­ген бас киім­дерінің бір түрі (төмен­де суреті беріл­ген). Ол бас жағын­да дөң­ге­лен­ген қал­пақ тәрізді, қанат­та­ры арқа мен иыққа түс­кен киім болған. Киім бас пен дененің үстің­гі бөлі­гін жауып, көшпен­ділер­ді жел мен қолай­сыз ауа рай­ы­нан қорғаған. Жасы­рын мағы­на­сы – қара­пай­ым халы­қты сыр­тқы теріс фак­тор­лар­дан ақыл­мен және мұқи­ят қорғау.

       «Саут­па­ев» фами­ли­я­сы «Сауыт­бай» деп дұрыс айты­луы керек, бұл сөз­бе-сөз «Сауы­тқа (каль­чу­гаға) бай» деген­ді біл­діреді, яғни сауыт жасау қағи­да­ла­рын мең­гер­ген, халы­қты сыр­тқы қауіп­тен қорға­уға шақы­ры­лған адам деген мағынада.

Есім­дер иесінің мәр­те­бесіне және жасаған ерлік­теріне сай өзгеріп оты­рған. Аңы­зға айналған батыр Қабан­бай бұрын Ера­сыл есі­мін иелен­ген. Оның бойы мен ерекше күшіне бай­ла­ны­сты жасөс­пірім шағын­да «Нар­ба­ла» есі­мі беріл­ген, бұл «Түйе бала» деген мағы­на­ны біл­діреді. 16 жасын­да ол аға­сын өлтір­ген жоңғар­ды жой­ып, 5–6 жыл бойы қазір­гі Шығыс Қаза­қстан облы­сы­ның Зай­сан қала­сы­ның маңын­да жасы­ры­нған. Сол кезең­де аймақтағы қабан­дар жылқы­лар­ды жой­ып, бұл халық үшін ауыр қасірет­ке айналған, өйт­кені қаза­қтар үшін жылқы өмір­дің негізі болған. Сол өңір­дің қабан­да­ры үлкен отар­ларға айна­лып, ірі дене­лері, асау мінезі­мен ерекше­лен­ген. Ол заман­да бұл жану­ар­лар қаза­қтар ара­сын­да арам сана­лып, аңшы­лы­ққа жат­пай­тын еді. Олар құр­бан­ды­ққа топ болып шабуыл жасай­тын және жер­гілік­ті жігіт­тер­ден ешкім оларға қар­сы тұруға батыл­дық таныт­паған. XVII ғасыр­дағы қару-жарақтың шек­те­улілі­гін – қылыш, садақ, най­за­ны ескер­сек, Ера­сыл үшін бұл шақы­ру өмір­ге қауіп төн­дір­ген. Деген­мен, батыр Қожақұл­дың ұрпағы болған­ды­қтан, ол жабайы жану­ар­лар тобын жой­ып, жер­гілік­ті халы­қты ата-баба жері­нен мәж­бүр­лі түр­де көшу мен жер­ден айы­ры­лу құтқарған. Ера­сыл­дың бұл ерлі­гі Герак­ль­дің немей ары­ста­нын өлтір­ген алға­шқы ерлі­гі­нен кем емес, сон­ды­қтан халық оған алғыс ретін­де Қабан­бай есі­мін бер­ген. Бұл есім­нің эти­мо­ло­ги­я­сы әртүр­лі түсін­діріледі, бірақ ең дәл мағы­на­ла­ры: «Жабайы аңды бағын­ды­рған, қабан­ды жең­ген, қабан­дар­дың билеушісі».

Тари­хи ата-баба­лар­дың аңы­зға айналған есім­дері де осы­лай өзгер­ген: Джу­чи – Жошы; Темуд­жин – Темір­ші; Чин­гис­хан – Шыңғыс­хан; Батый – Бату; Ток­та­мыш – Тоқта­мыс. Есім­дер­дің әдейі бұр­ма­ла­нуы олар­ды өз халқы­нан алшақта­тып, уақыт өте келе басқа ұлт­тарға өтуіне әке­леді. Сон­ды­қтан есім­дер­дің бұр­ма­ла­нуы­на жол беріп, ұлт­тың жой­ы­луы­на жол беру­ге болмайды.

(автор­дың ескер­туі: жоға­ры­да аталған есім­дер мен фами­ли­я­лар­дың нақты адам­дар­дың анке­та­лық деректері­мен сәй­кес келуі кез­дей­соқ).

Мәде­ни тұрғы­дан қараған­да, есім­нің баста­пқы түрін жоғал­ту оның иесінің өз халқы­мен руха­ни бай­ла­ны­сы­ның үзілуіне әке­леді. Қазақ есім­дерін­де Сақтар, Ғұн­дар, Түрік­тер және бүкіл көшпе­лі өрке­ни­ет ұрпақта­ры­ның тілі, мәде­ни­еті, нәзік білім­дері көрініс таба­ды. Өз есім­дері­мізді дұрыс жазу және айту, олар­дың мағы­на­сын білу және оларға сай болу маңы­зды. Ата-баба­ла­ры­мыз, Ару­ақтар кей­ін­гі ұрпақтар­дың бұған жеңіл қарай­тын­ды­ғы мен ұлт сим­вол­да­ры­на немқұрай­ды қара­уы­на разы болмайды.

Қазақ ғалым­да­ры­ның қазақ есім­дері мен фами­ли­я­ла­ры­ның бұр­ма­ла­нуы мәсе­лесін зерт­те­уі латын әлі­п­биіне көшу баста­ма­сы­на әкел­ді. Соны­мен қатар, биы­лғы 11 қыр­күй­ек­те Әзір­бай­жан­ның Баку қала­сын­да Түр­кі одағы елдері біры­ңғай түр­кі әлі­п­биін қабыл­да­ды. Қаза­қстан Рес­пуб­ли­ка­сы­ның қол­да­ны­стағы заң­на­ма­сы­на сәй­кес, соның ішін­де «Тіл­дер тура­лы» Заңы­на және «Жеке басты куәлан­ды­ра­тын құжат­тар» тура­лы Заңы­на сәй­кес, Қаза­қстан аза­мат­та­ры бұр­ма­ланған анке­та­лық деректер­ді түп­нұсқаға сәй­кес өзгер­ту­ге құқылы.

Бұл және басқа шара­лар ұлт­тық сана-сезім мен тари­хи әділет­тілік қажет­тілік­тері­мен үндесіп, ата-баба­лар қазақ есім­деріне салған баста­пқы гене­ти­ка­лық код­ты сақта­уға мүм­кін­дік береді.

Бұл ойлар басқа ұлт­тар­дың есім­дерінің маңы­зды­лы­ғын ешқан­дай кеміт­пей­ді, олар да өздерінің тарихы мен дәстүр­лері­мен тығыз бай­ла­ны­сты терең мағы­наға ие. Қаза­қстан­дық кәрістер­дің есім­дері, әдет­те, орыс неме­се еуро­па­лық бола­ды, ал тек­тер кәрістік – бұл кеңе­стік мұра­ның тари­хи ізі. Біздің кәрістер қан­дай қиын­шы­лы­қтар­дан өтсе де, өздерінің баста­пқы тамыр­ла­рын сақтап, ұлт­тық тек­терін және отба­сы­лық-тұр­мыстық дәстүр­лерін сақтап қал­ды. Бұл – жал­пы адам­заттық қазы­на, ол Қаза­қстан­дағы әртүр­лі ұлт­тар­дың ортақ қоры­на қосы­лған. Қаза­қтар, кәрістер, укра­ин­дар, оры­стар, шешен­дер, ұйғыр­лар және Қаза­қстан­дағы басқа да бар­лық ұлт­тар Ресей импе­ри­я­сы мен Кеңес Одағы­ның ортақ тари­хи тәжіри­бесін алды, бұл біздің ұжым­дық өмір сүру қабілеті­міздің бір бөлі­гі болып табы­ла­ды. Тарих жаман неме­се жақ­сы бола алмай­ды, ол қан­дай бол­са солай қабыл­да­на­ды.    Оның сабақта­рын Қаза­қстан деп ата­ла­тын ортақ үйі­мізді құру мен қорға­уда пай­да­ла­нуы­мыз қажет. Енді қаза­қтар­дың алдын­да, мем­ле­кет құра­у­шы ұлт ретін­де, тағ­дыр алдын ала бел­гіле­ген мін­дет тұр: ол – бар мұра­ны сақтап қалу.

Қаза­қтар өздерінің адал­дық, төзім­ділік және дана­лық сияқты ұлт­тық қаси­ет­терін сақтап қалу үшін, өздерінің есім­дерін­де, дәстүр­лерін­де және мәде­ни­етін­де көрініс тапқан ұлт­тық біре­гей­лік­терін қай­та жаңғыр­туы және сақтап қалуы қажет. Бұл – ата-баба­лар­дың ама­на­ты, ол зама­на­уи қаза­қтарға мың­даған жыл­дар бой­ғы тарих арқы­лы беріл­ген. Ама­нат сон­дай-ақ Қаза­қстан­да және оның сыр­тын­да тұра­тын түр­кі халы­қта­ры­на да қаты­сты, олар­дың қазақ халқы­ның арман­да­ры­на гене­ти­ка­лық үндесті­гі бар. Жал­пы алған­да, түр­кі мәде­ни­еті табиға­ты­нан терең төзім­ділік­ке ие және біздің ата-баба­ла­ры­мыз Шыңғыс хан мен Жошы хан­ның зама­нын­дағы­дай, қазір­гі Қаза­қстан аумақта­рын­дағы Алтай­дың биік тау­ла­ры­нан бастап, Кас­пий­дің шексіз жаға­ла­у­ла­ры­на дей­ін­гі бар­лық ұлт­тар мен дін­дер­дің бей­біт қатар өмір сүруін қам­та­ма­сыз ету­ге мүм­кін­дік береді. Сон­ды­қтан зама­на­уи қаза­қтар­дың мін­деті – өз тамыр­ла­рын жаңғыр­тып, ұлт­тық мұра­ны сақтау, Қаза­қстан­ның басқа да аза­мат­та­ры мен бауыр­ла­ры болған ұлт­тарға бей­біт­шілік пен өркен­де­уді қам­та­ма­сыз ету.

Сырым ДАТ