Адамның есімі – бұл дүниеге келгенде алынатын жеке код немесе жеке атау, сол арқылы ол адамзат қауымдастығында жеке тұлға ретінде анықталады. Осы арқылы адамдар бірін-бірі ажыратып, жеке тұлғалар туралы ақпарат береді.
Қазіргі уақытта әлемдік демалыс және мәдени қауымдастықта қазақтың барлығын жаңа әрі ұмытылған ерекшелігімен әлемдік аренаға шығарған тренд қалыптасуда. Димаштың дауысы оның өнеріне әлемнің түкпір-түкпірінен миллиондаған жанкүйер жинап, қазақтарды әлемдік қауымдастықтың бір бөлігі ретінде танытты және көптеген шетелдіктерді қазақ тілін үйренуге шабыттандырды. Қазақ стендаперлері, музыканттар Скриптонит, Иманбек, Ержан Максим және басқалары Қазақстаннан тыс жерлерде танымал болуда.
Қазақ феномені әлемдік кәсіпқой бокс рингтерінде және UFC (Ultimate Fighting Championship), Bellator MMA, One Championship сияқты халықаралық спорт ұйымдарында айқын көрінді. Әлемдік жекпе-жек шеберлерінің тізіміне Арман Әшімов, Қуат Хамитов, Шавқат Рахмонов, Қанат Ислам, Данияр Елеусінов сынды спортшыларды қосуға болады, бұған өзін қазақ деп санайтын Геннадий Головкинді де қосамыз.
Көптеген зерттеушілер қазақтар кім деген сұрақ қояды. Ұлттың, адам секілді, өз аты бар. Алдымен осы ұлттың атының, орыс транскрипциясында және дыбыстауында «казах» деп бұрмаланғанын атап өткен жөн. Бұл сөздің мағынасын ашпаймыз, бірақ қазақтардың өздерін «Қазақ» деп атайтынын білеміз, бұл «еркін», «бостандықтағы» дегенді білдіреді, алайда бұл атаудың басқа да мағыналық түсініктемелері бар.
Ұлт сияқты, қазақтардың есімдері мен тектері де бұрмаланған. Қазақ ер азаматының еркін таңдалған анкеталық мәліметтерін мысал ретінде алайық: «Сатпаев Адильбек Калиханович». Олардың өзгеру дәрежесін қарастырайық. Тіпті орыс транскрипциясында анкеталық мәліметтер былайша жазылуы тиіс: «Сатбай Адылбек Калиханулы», қазақ тілінде: «Сәтбай Әділбек Қалиханұлы» – шамамен «Бақытты, әділ мырза, данышпанның ұлы» дегенді білдіреді.
Есімдерде астарлы немесе жасырын мағына болған: мысалы, «Жалбагаев» тегі дұрысында «Жалбағай» деп жазылады – бұл башлық, күләпара, қазақтың ескірген бас киімдерінің бір түрі (төменде суреті берілген). Ол бас жағында дөңгеленген қалпақ тәрізді, қанаттары арқа мен иыққа түскен киім болған. Киім бас пен дененің үстіңгі бөлігін жауып, көшпенділерді жел мен қолайсыз ауа райынан қорғаған. Жасырын мағынасы – қарапайым халықты сыртқы теріс факторлардан ақылмен және мұқият қорғау.
«Саутпаев» фамилиясы «Сауытбай» деп дұрыс айтылуы керек, бұл сөзбе-сөз «Сауытқа (кальчугаға) бай» дегенді білдіреді, яғни сауыт жасау қағидаларын меңгерген, халықты сыртқы қауіптен қорғауға шақырылған адам деген мағынада.
Есімдер иесінің мәртебесіне және жасаған ерліктеріне сай өзгеріп отырған. Аңызға айналған батыр Қабанбай бұрын Ерасыл есімін иеленген. Оның бойы мен ерекше күшіне байланысты жасөспірім шағында «Нарбала» есімі берілген, бұл «Түйе бала» деген мағынаны білдіреді. 16 жасында ол ағасын өлтірген жоңғарды жойып, 5-6 жыл бойы қазіргі Шығыс Қазақстан облысының Зайсан қаласының маңында жасырынған. Сол кезеңде аймақтағы қабандар жылқыларды жойып, бұл халық үшін ауыр қасіретке айналған, өйткені қазақтар үшін жылқы өмірдің негізі болған. Сол өңірдің қабандары үлкен отарларға айналып, ірі денелері, асау мінезімен ерекшеленген. Ол заманда бұл жануарлар қазақтар арасында арам саналып, аңшылыққа жатпайтын еді. Олар құрбандыққа топ болып шабуыл жасайтын және жергілікті жігіттерден ешкім оларға қарсы тұруға батылдық танытпаған. XVII ғасырдағы қару-жарақтың шектеулілігін – қылыш, садақ, найзаны ескерсек, Ерасыл үшін бұл шақыру өмірге қауіп төндірген. Дегенмен, батыр Қожақұлдың ұрпағы болғандықтан, ол жабайы жануарлар тобын жойып, жергілікті халықты ата-баба жерінен мәжбүрлі түрде көшу мен жерден айырылу құтқарған. Ерасылдың бұл ерлігі Геракльдің немей арыстанын өлтірген алғашқы ерлігінен кем емес, сондықтан халық оған алғыс ретінде Қабанбай есімін берген. Бұл есімнің этимологиясы әртүрлі түсіндіріледі, бірақ ең дәл мағыналары: «Жабайы аңды бағындырған, қабанды жеңген, қабандардың билеушісі».
Тарихи ата-бабалардың аңызға айналған есімдері де осылай өзгерген: Джучи – Жошы; Темуджин – Темірші; Чингисхан – Шыңғысхан; Батый – Бату; Токтамыш – Тоқтамыс. Есімдердің әдейі бұрмалануы оларды өз халқынан алшақтатып, уақыт өте келе басқа ұлттарға өтуіне әкеледі. Сондықтан есімдердің бұрмалануына жол беріп, ұлттың жойылуына жол беруге болмайды.
(автордың ескертуі: жоғарыда аталған есімдер мен фамилиялардың нақты адамдардың анкеталық деректерімен сәйкес келуі кездейсоқ).
Мәдени тұрғыдан қарағанда, есімнің бастапқы түрін жоғалту оның иесінің өз халқымен рухани байланысының үзілуіне әкеледі. Қазақ есімдерінде Сақтар, Ғұндар, Түріктер және бүкіл көшпелі өркениет ұрпақтарының тілі, мәдениеті, нәзік білімдері көрініс табады. Өз есімдерімізді дұрыс жазу және айту, олардың мағынасын білу және оларға сай болу маңызды. Ата-бабаларымыз, Аруақтар кейінгі ұрпақтардың бұған жеңіл қарайтындығы мен ұлт символдарына немқұрайды қарауына разы болмайды.
Қазақ ғалымдарының қазақ есімдері мен фамилияларының бұрмалануы мәселесін зерттеуі латын әліпбиіне көшу бастамасына әкелді. Сонымен қатар, биылғы 11 қыркүйекте Әзірбайжанның Баку қаласында Түркі одағы елдері бірыңғай түркі әліпбиін қабылдады. Қазақстан Республикасының қолданыстағы заңнамасына сәйкес, соның ішінде «Тілдер туралы» Заңына және «Жеке басты куәландыратын құжаттар» туралы Заңына сәйкес, Қазақстан азаматтары бұрмаланған анкеталық деректерді түпнұсқаға сәйкес өзгертуге құқылы.
Бұл және басқа шаралар ұлттық сана-сезім мен тарихи әділеттілік қажеттіліктерімен үндесіп, ата-бабалар қазақ есімдеріне салған бастапқы генетикалық кодты сақтауға мүмкіндік береді.
Бұл ойлар басқа ұлттардың есімдерінің маңыздылығын ешқандай кемітпейді, олар да өздерінің тарихы мен дәстүрлерімен тығыз байланысты терең мағынаға ие. Қазақстандық кәрістердің есімдері, әдетте, орыс немесе еуропалық болады, ал тектер кәрістік – бұл кеңестік мұраның тарихи ізі. Біздің кәрістер қандай қиыншылықтардан өтсе де, өздерінің бастапқы тамырларын сақтап, ұлттық тектерін және отбасылық-тұрмыстық дәстүрлерін сақтап қалды. Бұл – жалпы адамзаттық қазына, ол Қазақстандағы әртүрлі ұлттардың ортақ қорына қосылған. Қазақтар, кәрістер, украиндар, орыстар, шешендер, ұйғырлар және Қазақстандағы басқа да барлық ұлттар Ресей империясы мен Кеңес Одағының ортақ тарихи тәжірибесін алды, бұл біздің ұжымдық өмір сүру қабілетіміздің бір бөлігі болып табылады. Тарих жаман немесе жақсы бола алмайды, ол қандай болса солай қабылданады. Оның сабақтарын Қазақстан деп аталатын ортақ үйімізді құру мен қорғауда пайдалануымыз қажет. Енді қазақтардың алдында, мемлекет құраушы ұлт ретінде, тағдыр алдын ала белгілеген міндет тұр: ол – бар мұраны сақтап қалу.
Қазақтар өздерінің адалдық, төзімділік және даналық сияқты ұлттық қасиеттерін сақтап қалу үшін, өздерінің есімдерінде, дәстүрлерінде және мәдениетінде көрініс тапқан ұлттық бірегейліктерін қайта жаңғыртуы және сақтап қалуы қажет. Бұл – ата-бабалардың аманаты, ол заманауи қазақтарға мыңдаған жылдар бойғы тарих арқылы берілген. Аманат сондай-ақ Қазақстанда және оның сыртында тұратын түркі халықтарына да қатысты, олардың қазақ халқының армандарына генетикалық үндестігі бар. Жалпы алғанда, түркі мәдениеті табиғатынан терең төзімділікке ие және біздің ата-бабаларымыз Шыңғыс хан мен Жошы ханның заманындағыдай, қазіргі Қазақстан аумақтарындағы Алтайдың биік тауларынан бастап, Каспийдің шексіз жағалауларына дейінгі барлық ұлттар мен діндердің бейбіт қатар өмір сүруін қамтамасыз етуге мүмкіндік береді. Сондықтан заманауи қазақтардың міндеті – өз тамырларын жаңғыртып, ұлттық мұраны сақтау, Қазақстанның басқа да азаматтары мен бауырлары болған ұлттарға бейбітшілік пен өркендеуді қамтамасыз ету.
Сырым ДАТ
