Биыл 13–16 қыркүйек күндері республикамыздың дербестігі мен аумақтық тұтастығына дау айтып, Орал облысын бөліп әкетпекші болған казак-орыстарының арандату әрекетіне қарсы 1991 жылғы «Орал оқиғасына» 33 жыл толады. Казактар 1919 жылдан бастап Қазақ КСР-інің құрамына қатысты территориялық құжаттар туралы қабылданған заң актілерін жоюды, Бөкей ордасы мен Орал облысын РСФСР иелігіне қосуды талап етті. 1990 жылы ақпан айында территориялық аумағы көрсетілген, кеңесі, өзінің азаматтығы, заң шығарушы органы, сот палатасы және ішкі әскері мен қауіпсіздік қызмет жүйесі бар «Орал казак автономиялы облысының егемендігі» туралы декларациясын жариялады.
«МЕРЕЙТОЙДЫҢ» МАҚСАТЫ
Орал казак автономиясының егемендігі туралы ДЕКЛАРАЦИЯ
– Орал автономиялы облысын құру;
– ОАО-ның өз азаматтығы болады;
– ОАО бұрынғы Орал казак әскері бөлімдеріне қарасты Калмыково, Орал жерлерін біріктіреді және іргелес жатқан территориялардың ерікті түрде қосылуына қарсылық білдірмейді;
– Заң шығарушы міндетін ОАО-ның кеңесі, атқарушы міндетін ОАО-ның Сот палатасы жүзеге асырады. Сонымен бірге қадағалау, бақылау қызметін атқаратын ОАО-ның ақсақалдар кеңесі құрылсын;
– ОАО-ның ішкі әскері және қауіпсіздік қызмет жүйесін құруына құқы бар;
– ОАО-ның территориясындагы табиғи байлықтар оның ерекше меншігінде болып табылады, әрі оны пайдалану құқын ОАО-ның азаматтары ғана иеленеді;
– ОАО-ның азаматтары мен олардың ұйымдарының мүліктік праволарын қорғауға, меншік пен шарушылықтың кез келген түрімен айналысуға мүмкіндік береді. Сондай-ақ өзінің қаржы-несие жүйесін құруға, өз бюджетін дербес қалыптастыруға, коммерциялық банк, салық және баж-кеден жүйесін құруға құқылы;
– Автономиялы облыстың егемендігін қорғауды ОАО республикасы мен Одақтың келісімі негізінде бірігіп жүзеге асырады және олардың әскерлері мен қару-жарақтарын өз территориясында орналастыру тәртібін шешуге құқығы бар…» (Қараңыз: «1991, қыркүйек – Орал оқиғасы» 2001, 62–63 бет. С.Н.Қошаманұлы).
Ең қауіптісі – аталмыш декларацияда: «Автономиялы облыстың егемендігін қорғауды ОАО республика мен Одақтың келісімі негізінде бірігіп жүзеге асырады және олардың қару-жарағын өз территориясына орналастыру тәртібін жүзеге асыруға құқылы» деген жолдар болды. Автономиялы облыстың территориясына белгілі бір келісімдер жолымен өздері қалаған екінші бір мемлекеттің әскер күшін кіргізе тұруға құқы болды. Ойлары түсінікті. Келісімге қолдары жетсе, Ресей әскерін автономия жеріне орналастыру арқылы ОАО-ның қорғаныс кепілі ретінде ұстап отыру еді. Үкіметтің атқарушы міндетін «Сот палатасы» жүргізеді. Әлемдік тәжірибеде болмаған өзгеріс. Құрылған күннің ертеңіне-ақ барлық жұмысты үкім шығарып, соттаудан бастайын деп отырған бейне бір «жазалаушы» үкімет тәрізді. Сонда кімдерді жазаға тартпақшы? Коммунистерді ме? Әрине, сондайларды және казактар қауымының ерекшеліктерімен келіспейтіндерді. Құжаттың соңғы жолдарына назар аудармасқа болмайды. Ең қауіптісі де осы тұс. Автономиялы облыстың егемендігін «қорғауды» мемлекеттер арасындағы белгілі бір «келісімдер» арқылы жүзеге асыра отырып, өздері қалаған мемлекеттің әскер күшін өз территориясына кіргізе тұруға құқылары бар көрінеді. Ал оның артының не болары белгілі – келісімге колдары жетсе, Ресей әскерлері мен қару-жарақтарын автономия жеріне орналастыру арқылы сырттан әскер кіргізу. Бір сөзбен айтқанда, Ресейдің әскери күшін «Казак автономиясының» корғаныс кепілі ретінде ұстап отыру. Автономиясы түрлі станицалық елді мекендерге бөлінген. Станица дегеніміз не өзі? Оның алғашқы мағынасы – «казак отряды» деген сөз болатын. Кейіннен ХVІІІ ғасырда «отряд» сөзі алмастырылып, «әскери казак елді мекені» деген өзгеріске ие болды. Станицадағы басқару жүйесін атаман жүргізеді. Демек, түсінген адамға «станица» сөзінің түпкі мағынасы әскери термин екендігіне дау жоқ. Мәселен, «Григорьевка станицасы» дегеніміз – казактардың әкімшілік басқару билігі атаманға бағынатын, әскериленген Григорьевка елді мекені болып шығады. Жай ғана елді мекен дегенді желеу қылып, көздегендері әскери комиссияға бағынатын станицаларды тірілту. Ал мұндай «әскери шаруашылықтардың» пайда болуы неге апарып соқтырары белгілі жай еді….
Сөйтіп, Орал казактары өздерінің автономиясын, «егемендік декларациясын» жариялап жіберді. Олар 1920 жылғы 26 тамыздағы декретпен Орал облысының Қырғыз автономиялық республикасы құрамына өткені заңсыз деп табылып, күші жойылсын, жаңа «Одақтық шартқа» қол қойылар кезде орыс халқының мүдделері ескеріліп, Орал казачествосының бұрынғы жерлері түгелдей Ресей құрамына қайтарылуы тиіс. «Егер талаптарымыз ескерілмейтін болса, біз КСРО президенті М.С.Горбачев көрсеткендей, «өзінің тарихи отанынан тысқары тұрып жатқан ұлттардың еркін дамуы» туралы заңымен бекітілген құқықтарымызды қорғау үшін барлық мүмкіндіктерімізді пайдаланамыз» деп, Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесіне «Үндеу хатпен» шықты. КСРО президентінің 1989 жылы жасаған «Партияның ұлт саясаты туралы» баяндамасынан алынған: «Ұлттар жинақы тұрған жерлерде ұлттық аудандар, территориялық автономиясы жоқ, саны жөнінен ірі ұлттардың одақтық советтерін құру мүмкіндіктері бар» деген сөзін өздеріне бағыт-бағдар етіп алды.
Сол кездегі Орал облыстық МҚК (КГБ) басшысы Владимир Червяков жергілікті казак қоғамымен жасырын байланыста болды. Ол тікелей Мәскеудің МҚК (КГБ) тапсырысымен орыс-казактарына идеялық қолдаушылық білдіріп отырды. Халық арасында орыс– казактары қаланың әскери заводтарында жасырын қару-жарақ қорын жасап жатқаны, Червяковтың казак-орыстардың жиындарында болып, казак атаманы мен оның көмекшілерімен жиі кездесулер жасайтыны, олардың вице-президент Г.Янаевпен де байланысып жүргені белгілі болды. Мұны Н.Есқалиев білді. Н.Есқалиев өзінің кейінгі естелігінде бұл жөнінде былай дейді: «Вскоре стало заметно, что у него (В.Червякова) есть задание Москвы поддержать «несчастных казаков». Червякова часто видели на собраниях казаков, он публично не выступал, но вел продолжительные беседы с казачьим атаманом и его помпошниками. На одном из заседаний созданного тогда штаба по проблеме «юбилея» Искалиев ознакомил членов штаба с материалами из других источников, доказывающими факт создания казаками вооруженных групп на базе некоторых предприятий города. Имелись сведения о том, как некий «походний атаман» Сутягин, прибывший из Москвы с собрания атаманов России, рассказал местным казакам о своей встрече с вице-президентом СССР Геннадием Янаевым. Сутягин предложил казачьи формирования в Уральске переводить на конспиративный режим… источники информировали, что Червяков якшается с верхушкой уральского казачества, дает им инструкии, но все это тщательно, по-чекистки им скрывалось» (Дереккөз: «Противостояние в Уральске, 1991 год» кітабы, 30–31-беттер).
Осыдан соң Н.Есқалиев сол кездегі Червяковтың орынбасары, ұлты қазақ Тұрысбек Дәулетовпен байланысқа шығып, оған: «Что на кону стоит судьба всего Казахстана, что кроме долга чекиста служить Отечеству, есть еще и долг перед казахским народом», – деп, одан Червяковтың күдікті істері жөнінде ақпарат беруін сұрайды. «Қанына тартпағанның қары сынсын» – Тұрысбек Н.Есқалиевтың алдына КГБ басшысы В.Червяковтың атаман Качалинмен мүдделес екенін дәлелдейтін телефон жазбасын әкеліп береді. Таспадан Червяковтың Орал казактарының той өткізу шарасын және басқа да астыртын іс-әркекеттерін қолдайтыны белгілі болады.
1991 жылы 28 мамырда Орал қалалық атқару комитетінің төрағасы Б.Ғ.Молдашев пен қалалық советтің іс басқарушысы А.Н.Мартышкин қолдарын қойған және Халық депутаттары облыстық советінің төрағасы Н.Есқалиевтың «Орал өңірі» газетінде жарияланған 1991 жыл 5 шілдедегі қос қаулысынан басталған ой-пікірлер бұлжымас саяси қағидаға айналып, «казактардың патшалық Ресейге қызмет еткеніне 400 жылдық мерейтой» деген шарасы жергілікті қос биліктің тарапынан ресми қолдауға ие болды. Той (съезд) қыркүйек айының 15-іне белгіленді.
Сөйтіп жүргенде, тамыз айында Мәскеуде мемлекеттік төңкеріс басталды. Осы кезде Орал қаласының басшысы Б.Ғ.Молдашев ГКЧП-ның (мемлекеттік төтенше оқиғалар жөніндегі комитет) №1 қаулысына сілтеме жасай отырып, жергілікті жерде оның бұйрықтарын орындау қажеттігін, казактардың мерекесіне орай алған қалалық кеңестің шешімінің күшін жоятынын мәлімдеді. ТЖМК-ның бұйрықтарын қолдау қалалық өкіметтің беделін түпкілікті түсірді. Солай бола тұра, облыстық кеңес Республика күніне орайластырған «Халықтар достығы күнін» ұйымдастыруды өз күшінде қалдырды (Қараңыз: «1991, қыркүйек – Орал оқиғасы» 2001, 83; 248 бет, С.Н.Қошаманұлы). Алынған бұл соңғы қаулы: «папаха киген орыс-казактарға қазақтың малақайын кигізіп тойлайық» дегендей шара болды.
«АЗАТ» АЗАМАТТЫҚ ҚОЗҒАЛЫСЫНЫҢ ӘРЕКЕТІ
08.07.1991 жылыОрталық басшылықҚазақстанның азаматтық «Азат» қозғалысы штабы Конституция ережелерін басшылыққа ала отырып, республика Президенті Н.Назарбаевқа ашық хатпен шықты. Хатта казак-орыстардың жетегінде кеткен Орал облыстық (05.06.91 ж.) және қалалық (28.05.91 ж.) кеңестері атқару комитеттері шешімдерінің күшінің жойылуын, мұның Қазақстанның біртұтастығына нұқсан келтіретін қадам болғалы тұрғанын, казактар мерекесінің тойлануына тыйым салыну қажеттігін айта келіп, өзінің тарапынан белгілі бір шараларға бару керектігі, егер бұл талаптар орындалмайтын болса, Қазақстанның азаматтық «Азат» азаматтық қозғалысы республика төңірегінде барша халықты өзін-өзі қорғауға және КСРО құрамынан шығуға шақыратынын мәлімдеді. Бұл хатқа да елең еткен республика басшылары болмады…
Казактар одағы өздерінің мақсаты – автономия құру, Орал облысын саяси-құқықтық жолмен бөліп әкету екенін, тіптен ойлары орындалмаса, қарулы күреске де әзір екендіктерін талай жерде ашық айтты. Сол күндері өзінің алаңдаушылығын білдірген С.Кисельев «Литературная газета» басылымында: «Жағдай осылай. Мәдениет пен экономиканы қайта жаңғырту үшін күрес ұлттық қозғалыспен құйылып, саясатқа ауысқан жерде қантөгіс болады. Ол қазір төгілді де – Солтүстік Кавказдағы казактар мен таулықтар қаны. Келесі кезек – Орал казактары, Орал облысын Ресейге қосамыз деп жатқан Қазақстандікі ме деп те ойлайсың»,– деп үрейленетінін жазған еді. Оралда қантөгіс болуы мүмкіндігін оралдық атаман А.Качалиннің өзі де ресми кездесулерде әлденеше рет қайталаған болатын (Қараңыз: «1991, қыркүйек – Орал оқиғасы» 2001, 83; 248 бет, С.Н.Қошаманұлы).
Орал казактарының нені көздегені Назарбаевқа жазған ашулы да қыжылға толы мына хатынан анық көрініп тұр. Олар: «И протестуем против языка диктата, искажений исторических истин. Окрики, волевая перестройка истории – не лучший путь к миру и спокойстию в регионе. Не надо забывать, что мы являемся потомками одного из самых свободолюбивых казачеств России. При таком отношении к нам мы не можем, следуя Вашим словам, «чувствовать себя на казахской земле как в родном отчем доме». Одной этой неосторожной фразой Вы перечеркиваете наше право на историческую родину, великодушно разрешая жить на «казахской земле», хотя правобережное Приуралье никогда не было казахским… Почему наше желание провести юбилейное празднование (одно в сто лет!) в городе, основанном нашими предками 378 лет назад, вызывает такое нервозное неприятие руководителей республики и области? Во имя того, чтобы люди не знали, не помнили истории того, что Уральская область была присоединена к Казахстану в 20-х годах?.. Есть афоризм: казачество можно уничтожить, но поставлять на колени – нет! Уверены, теперь и уничтожать не удастся – времена изменились»… Принято учредительным Большим кругом (конференцией) Союза уральских казаков, 15 июнь, 1991 г.» – дейді. Бұдан нені байқаймыз? Ресейдің әр түпкірінде казактардың қуатты топтарының көбеюі, олардың қазақ шекарасына жақын шоғырлануы, даулы мәселелерді үнемі қоқан-лоққы мәлімдемелермен, соғыс қаруымен шешуге ұмтылуы казачествоны мемлекетіміздің егемендігіне қауіп төндірер «ықтимал әскери күш» ретінде дәлелдей түсті.
Кейбір деректер бойынша сол жылдары Кеңес Одағының әр аймағында шақырғанда жедел жететін казак әскери құрамалары мен топтары құрылды. Наталья Зенова деген журналист қарулы қақтығыстар туындаған аймақтарға жіберілетін «жедел топтың» болғанын жазды («Литературная газета», 07.1991). Мұндай жедел топ мүшелерінің Орал казактары әскери одағының арасында болғандығын құжаттар айғақтағандай. Кейіннен «Ведомости» газетінде жарияланған «Что такое УГИКО?» деген мақалада сол 1991 жылдарға қатысты бір деректі келтіреді. Онда: «За какие качества избрали Иртекеева. Может быть, повлияла его честность в финансовых делах. Может быть, и то, что он участвовал, как и Сурганов, Марков, Суэтин в военных действиях против православных грузин за абхазцев» (01.10.2000) – дейді. Осы аталған сарбаздардың барлығы 1990–1991 жылдары Орал казактары одағының белсенділері болғаны белгілі. Тіптен оралдық «жедел топ» мүшелерінің бірі православты армяндар жағында таулы Қарабақ соғысына қатысып қаза болды. Сол өлген казак солдаттары Орал қаласындағы зиратқа жерленді. Жергілікті казак-орыстар оның басына барып гүл шоқтарын қоюды да әдетке айналдырып жүрді.
Сол бір қыркүйек күндері мұндай жедел топтардың Оралға да келіп жетуі әбден мүмкін еді. Сөйтіп, олар өздерінің мемлекеттер арасындағы келісілген іс-қимылдарын үйлестіруді, ұжымдық көмектерін жүзеге асыруды, қарулы күштерінің құрамындағы жоғарыдағыдай «жедел топтарды» түсіру арқылы қолдау көрсетіп отырды. Бұған Орал казак-орыстары одағының жарғысындағы: «Укреплять связи с армией, военкоматами по организации военно-патриотической и общефизической подготовке казачьей призывной молодежи» – деген жолдар толық дәлел болады. Осының өзі сол кездерде кеңес казактарының арасында кеңес қарулы күштерімен байланысын қамтамасыз етуші өзара белгілі бір ұжымдық қауіпсіздік шарты болғандығын айғақтағандай… Мұндай «жедел топтардың» соғысқа қатысқаны, Днестр бойындағы соғысқа, Абхазия мен Грузияда, бұрынғы Югославия жеріндегі қарулы шайқастарға қатысқаны кейіннен Петропавловск казактарының құрылтайында да жария етілді. «Барлық жерде олар Ресей мен православие үшін соғысып жатыр», – деді казак атаманы В.Попов («Халық кеңесі» газеті, 04.08.1993).
Әлі есімде, Алматыда жүрген Аманжол Зинуллин, қателеспесем, тамыз айының аяғында болуы керек, республикалық радиодан сөйлеп, қазақстандықтарды Орал қаласына жиналуға үндеді (таспа орталық радио торабының мұрағатында сақталуы мүмкін). Алматыда «Аттанайық Ақжайыққа» штабы құрылды. Шақыруды естіген халықтың екінші бөлігі қарсылық көрсету үшін Орал қаласына ағылды. Еріктілердің алдыңғы легі 13 қыркүйекте Оралға жетті. Қарсылық акциясын ұйымдастырушы «Басқару орталығы» құрылды. Сол 1991 жылғы 13 қыркүйек күні атаман Мартынов басқарған Ресей казактарының әскери жасақтары да «400 жылдық мерейтой өткіземіз» деген желеумен Оралға келді. Олардың мұнысы жергілікті биліктен қолдауын тапты. Билік орыс-казактарының мерейтойын өздері ойлап тапқан: «Орал өңірі халықтарының достығы күні» деген мереке аясында өткізіп жібермекші болды. Олардың «Той» дегені «бүркеншік ат» екенін жергілікті билік біле тұра, ахуалдың одан әрі ушығуына осылай жасыл шам жақты. Билік: «Мұның барлығы қазақтар мен басқа да тұрғындардың едәуір бөлігінің казактар қауымының қауіпті саясилануына, атамандық әскери құрылымдарын қалпына келтіруге байланысты қарсылығынан туындаған қадамдар болатын. Қақтығыс туып кетпес үшін, казактардың мейрамын бүгінгі саяси ахуалға, «Орал өңірі халықтарының мейрамы» аясында өткізбекпіз», – деген үлкен сөздермен ақталды. Қалай болғанда да, бұл жергілікті биліктің неоколониалистердің алдындағы кезекті «шегінісі», тактикасындағы жіберген үлкен «саяси қателігі» болды.
15 қыркүйекте казактар тұрғылықты халықтың наразылығын ескермей, қаладағы шіркеуде құдайға құлшылық етумен қатар, казак мерекесінің тұсауын кескен ресми шараларын бастады. Орал қаласындағы оқиға кезінде православиелік дін басыларының қызметін де айту керек. Шіркеу басшылары ұлтаралық ахуалды ушықтыруда ерекше рөл атқарды. Олар осы күні іс жүзінде казачествоның саяси шарасын ұйымдастыру орталығына айналды. Казактардың тарихын, ерлігін, ерекшелігін уағыздады. Кезінде славянофилдік бағыт ұстанған белгілі орыс философы Николай Бердяевтің: «В русском миссионизме столь свойственному русскому народу, чистая миссианская идея Царства Божьего, Царства правды была затуманена идеей импералистической волей к могуществу», – деп өзі айтқандай, шара кезінде шіркеу архиепископы сөз сөйлеп, ол жиналғандарға: «Орыс-казактары православиелік халық ретінде Ресей империясын құтқарушы, құдай таңдаған (избранный) ерекше тарихи және мәдени миссияға ие ұлт», – деген үндеу тастауға дейін барды.
Шіркеу үстінде Ресей империясының үш түсті жалауы желбіреді. Мұның соңы казактар тарапынан ұлтаралық алауыздыққа ашық арандатқан антиконституциялық қимылдарға ұласты. Шіркеуден соң әскери жасақ қала көшелерімен әскери шеру жасап, «Зенит» мәдениет үйіне қарай жүрді. Еш кедергісіз мәдениет үйіне өткен олар мерекелік шара деген желеумен «Орал казак әскери одағының құрылтайын» (съезін) бастады. Себебі казак автономиясы туралы мәселені шешуді осы құрылтайда түпкілікті ресмилендіріп, бекітіп алмақшы болды. Олар 400 жылдық мерейтой деген желеумен «Зенит» мәдениет үйіндегі концерттің үстінде Орал автономиясының құрылғанын ресми түрде жариялап жібермекші болды. Сонан кейін орыс әскері Приднестровье сценарийі бойынша Оралға кіретін еді. Кейіннен бірінші хатшы Н.Есқалиевтың сол кездегі кеңесшісі Болат Шакимов мұны растады. Ол өзінің естелігінде былай дейді: «У руководства области были серьезные основания пологать, что на юбилее могут объявить о создании Уральской казачьей автономной республики» (Қараңыз: А.Нығымет, «Противостояние в Уральске, 1991 год» кітабы, 158 бет).Азаттықтардың айтқаны, болжаған қаупі расқа шықты. Азаттықтар Мәскеудің Оралға әскер кіргізуі мүмкін екенін сол кездің өзінде облыс басшыларына әлденеше рет ескерткен еді. Бірақ билік мұны жүре тыңдап, орыс казактарының мерейтойын өткізу керек деген райларынан қайтпады…
Қалыптасқан бұқатірес ахуал, орыс-казак автономиясының құрылғанын (ОКА) жариялауы – ұрысқа кірер алдындағы әскери дайындықтың керней үніндей болып, бір даярлықтың диірменін айналдырғандай болды. Солай болды да, Орал казактары 1991 жылы қыркүйектің 15-і күні қалада «Бүкілодақтық казактардың съезін» өткізіп, осы күні батыста Атырауға (Гурьев) дейін жерді алып жатырған «Жайық казактары автономиясының» құрылғанын және Ресейге қосылатынын ресми жағдайда жариялап жібермекші болды. Бұл кезде Оралдан 100 шақырым жерде Привольжск әскери округін басқарған генерал Макашовтың бітімгершілік қарулы күштері (танкілер) Оралға «марш бросок» жасауға даяр тұр еді. Бұл туралы генерал Макашовтың өзі айтты, ол: «Мне было приказано выдвинуть в район села Большая Черниговка Самарской области танковый полк, были готовы к маршу 94 танка. Командир танковой части мне сообщил, что к ним присоединилось подразделение казачей пехоты, которое готово было идти в Уральск вместе с военными. Я приказал командиру полка не предпринимать никаких маневров без моей команды, так как дело архисерьезное. Вводную я получил лично от маршала Советского Союза Язова. Согласно действующему в тот момент положению, со своими войсками я мог войти на любую территорию вверенного мне округа, по предварительному согласию местных властей», – деді.
Жағдай ушықса, Молдоводағыдай «Днестр бойы республикасы» сценарийі жолымен қуыршақ «Орал казак республикасының» құрылуы бізде де қайталануы мүмкін еді. Қазақ ССР Жоғарғы Кеңесінің депутаты, орыс-казактарының идеологтарының бірі Водолазовтың өзі: «Мұның барлығын Қорғаныс министрлігі мен Мемлекеттік қауіпсіздік комитетіндегілер ұйымдастырған еді. Солар барлығын жасаған. Мен өз каналым бойынша арнайы жоспар барын білдім. Олар өз алдына, ал біздер өздерімізше қимылға көштік. Қалаға оқиға күндері «арнаулы топтарды» кіргізіп те, жасырып та үлгерген болатын. Сендер митингімен әуре болып жүргенде, қалада жай киінген жергілікті емес жастар көп жүрді», – деген болатын. Оның бұл сөзін кезінде Бақытжан Әділов (марқұм) екеуіміз толығымен диктофон таспасына жасырын жазып алған едік.
АРАНДАТУДЫҢ АРТЫНДА ТҰРҒАН – МӘСКЕУ
Осының бәрін тікелей Москва ұйымдастырғаны анық еді. Мұны жергілікті билік те біразға дейін бұқарадан жасырып келді. Кейін бәрі айқындалды. Бұған генерал Макашовтың өзі айтқан мына сөздері дәлел, ол Н.Есқалиевпен болған бір кездесуінде былай дейді: «Знаете, действительно, Господь Бог был на вашей стороне… Однако здесь ваше согласие и не требовалось, диспозиция была совсем иная. Я должен был выполнить миротворческую миссию по нейтрализации заварухи в Уральске. Это дало бы мне повод, чтобы наши танки вошли в Уральск и дальше двинулись в Гурьев, до которого было рукой подать. Мне докладывали, что в Уральск казаки со всего Союза стекаются, чтобы отпраздновать какой-то юбилей…
Местное население их поддерживало. Ясно, что этот дурацкий ГКЧП расстроил все планы. Наш министр обороны маршал Язов уже сидел в тюрьме. Однако никто не отменял приказ министра, и он продолжал действовать. Только лично министр обороны СССР мог отменить свой приказ, так как Советский Союз еще был. В штабе округа ждали от казаков Уральска соответствующего сигнала, что «их бьют», но до обеда в тот день никакой информации не поступало.
И тут из Уральска получил срочное донесение о том, что может появиться еще одна веская причина для вмешательства и вхождения на территорию вашей области. Мне сообщили, что огромная разгоряченная толпа казахской молодежи требует Вашего появления на площади. Толпа была настроена агрессивно, собираясь применить в отношении первого секретаря обкома партии и члена ЦК КПСС силу. Это был бы повод для вхождения войск в город Уральск.
У меня приказ, я не имел права допустить нападения толпы националистических элементов с целью причинения физического вреда первому секретарю обкома партии и народному депутату СССР! Если бы с тобой что-то случилось, на меня сразу бы повесили уголовную статью. Но, к счастью, все получилось так, как получилось. Без веских оснований я не полез в Казахстан – у меня голова одна. Может быть, это даже к лучшему, что все так тогда разошлись…» (Қараңыз: А.Нығымет, «Противостояние в Уральске, 1991 год» кітабы, 104–105-беттер). Бұл деректер Н.Есқалиевтың өз аузынан жазып алынған. Азаттықтардың бұған дейін де облыс басшыларына «Ресейдің әскер кіргізуі мүмкін», – деген ескертпесі кеш те болса ақиқатқа айналды.
Оралдағы текетірес туралы және бітімгершілік күштері кірген жағдайда не болатыны туралы Орал облыстық ҰҚК-інің бұрынғы төрағасы В.Червяковтың орнына келген Анатолий Дружинин өзінің естелік кітабында: «1991 жылғы Орал оқиғасын жазып үлгеруіміз қажет. Бұл жаңа құрыла бастаған мемлекет тарихындағы бірден-бір маңызды оқиға болды. Егер біз ашық қақтығысқа, қантөгіске жол бергенде, ешқандай тәуелсіз Қазақстанның, оны БҰҰ-ның тануы да екіталай еді. Ондай кезде республика территориясына бітімгершілік күштері кіріп, жағдай одан сайын күрделенген болар еді», – деп жазды. Н.Есқалиев оқиғадан бұрын Мәскеуде болған бір кездесу кезінде Горбачевке қалыптасқан жағдайды жеткізбекші болып: «Осылай да осылай, Михаил Сергеевич, әрине, бұл мерекеден үрейленетіндей ештеңе жоқ, дегенмен де текетірес ауаны ушығып кетпесе…» – дегенімде, мән-жайды түсінудің орнына сондағы оның маған төккен зілін көрсең етті. Сонда ғана мен тек қана өз сезімім мен әріптестерімнің тәжірибесіне сүйену қажеттігін түсіндім. Кейін адамдардың салқынқандылығы бәрінен де жоғары болған болуы керек, Орал мен Гурьевке бағытталған Самара облысы шекарасында тұрған танкілер бұған бармады. ТЖМК-дан кейінгі Мәскеудегі қалыптасқан түсінбестік жағдайдың салдарынан, сірә, Макашов дербес шешім қабылдауға тәуекел ете алмаған болуы керек», – депті.
Қазақ халқы орыс-казактарының 400 жылдық арандату тойына қарсы болды. Казак-орыстарға қарсылығын білдіру үшін, еліміздің 12 облысынан (Орал, Ақтөбе, Ақтау, Алматы, Талдықорған, Павлодар, Жамбыл, Шымкент, Қызылорда, Семей, Өскемен, Ақмола) халық Оралға жиналды. Олар қазақ жерінің тұтастығын, мемлекетіміздің тәуелсіздігін, қабылданған мемлекеттік заңдарын, қазақ халқының тарихын, бүгіні мен болашағын қорғады. Сол бір қиын күндердің өзінде ұлттық идеология аясында қимылдаған демократиялық күштер азаматтық келісімге келуге, пікірі әртүрлі саяси және қоғамдық күштерді топтастыруға, ұлтаралық жағдайды тұрақтандыруға ұмтылды. Оның соңы 4 күнге (13–16 қыркүйек) созылған халық толқуына ұласып, казак-орыстардың саяси шарасы өтпей қалды. Ресейден келген казактардың әскери жасақтары халықтың қысымымен қаланы тастап кетуге мәжбүр болды. Бұл туралы сол кездегі Орал обкомының бірінші хатшысы Н.Есқалиевтың көмекшісі болған Болат Шакимов: «В итоге, общими усилиями властей и патриотов противостояние удалось нейтрализовать, «юбилейное» собрание казачества под натиском «АЗАТОВЦЕВ» было свернуто, приехавшие в Уральск из разных регионов России представители казачеств через созданный силовиками коридор на нескольких автобусах были вывезены из дворца культуры завода «Зенит» на пригородные железнодорожные станции и посажены на поезда…» – деп еске алады (Қараңыз: А.Нығымет, «Противостояние в Уральске, 1991 год» кітабы, 158 бет). Сол күндері «қазақ пен казак текетіресінің» қалай ушыққанына тоқталмай-ақ қояйын, ол туралы ҚР тәуелсіздігінің 10 жылдығына орай шыққан бірінші кітаптың «Үрейлі үш күн» тарауында егжей-тегжей баяндалды (Қараңыз: «1991, қыркүйек – Орал оқиғасы» 2001, 155–190-беттер, С.Н.Қошаманұлы)…
Оқиғадан соң «Казахстанская правда» газеті 1991 жылғы 21 қыркүйектегі санында: «Азаматтық «Азат» қозғалысының жетекші өкілдері қысылтаяң қиын сәтте салмақтылық таныта білді, соның арқасында үлкен арандатуға жол берілмеді» деп жазды. Қолданылған біріккен шаралар нәтижесінде қоғамдық-саяси ахуалды ушықтыратындай тосын оқиғаларға жол берілмеді. Наразылық шерулері белгілі бір заңдылықтардың бұзылуымен өткеніне қарамастан, облыстық сот кейіннен оның негізді екенін мойындап, «АЗАТ» әрекеті Қазақстанның тәуелсіздігі мен аумақтық тұтастығын қорғауға бағытталған», – деп бағаланды.
Нәжімеден Есқалиев және оның айналасындағы аз топ генерал Макашовтың шекарада шоғырланған танкілері туралы, әрине, білді. Мұны «халық арасында дүрбелең туғызуы мүмкін» деген оймен жария етуден қорықты. Мен кейіннен екінші кітапты жазу барысында «Орал оқиғасы» мәселесінде бүйректен сирақ шығарғандай болмайық, өткенімізді боямалап, өтірікті шындай сапырыпты демесін» деген оймен бұрынғы облыс басшысы, зейнеткер Н.Есқалиевке: «Кітап, әрине, біржақты шықпау керек. Барлығымыз да ет пен сүйектен жаратылған пенделер болғандықтан, өмірде жаза басып, жаңылатын тұстарымыз болады. Халқымыз «Жаман келісіп отырып керіседі, жақсы керісіп отырып келіседі» дегендей, сол күндері бір-бірімізге сын садағын кезескен кезіміздің өзінде айналып келгенде билік өкілі ретінде сіздердің де, азаттықтардың да көздегені арандату мен арандап қалмаудың алдын алу еді. Бар айырмашылық мәселеге әрқайсысының түрлі көзқарас тұрғысынан келгенінде. Әрқилы көзқарастарды салыстыру, салғастыру арқылы оқиғаның шынайы кескін-келбеті айқындалады. Осы тұрғыдан келгенде тарихи кейіпкер ретінде өзіңіздің естеліктеріңіз біз үшін құнды. Сол күндер төңірегінде бүгінде не айтар едіңіз? Бұл тарихи ақиқат үшін қажет. Кезінде халыққа беймәлім оқиғаның тек кана өздеріңізге белгілі болған, қоғамда айтылмаған құпия тұстары болды ма? Осы жөнінде не айта аласыз? Билік өкілдері ретінде бізге белгісіз қандай шараларга бардыңыздар? Сыртқы күштердің (сепараттық бағыттағы) бізге белгісіз басқа да қандай жоспары болды? Оқиғаға байланысты жарияланбаған тың құжаттар мен деректер бере аласыз ба? Демократиялық, күштердің жіберген қателіктері неде деп ойлайсыз? Кітапқа оқиғаға қатысы бар басқа да куәларды өз естеліктерімен тартуыңызға болады», – деген мазмұнда хат жаздым (15.02.2008). Өкінішке қарай, ол хатты апарып берген азаматтың көзінше жыртып тастапты. Облыс басшысының орынбасары болған Бауыржан Тұманов та сұрауымды жауапсыз қалдырды.
ЖАЛПЫХАЛЫҚТЫҚ ҮЛКЕН ЕҢБЕК
Дəл осындай тұста билік пен азаттықтар арасында шиеленісті жағдай орнап, қырғи қабақтыққа жол берілсе, істің нəтижелі аяқталары неғайбылтұғын. Азаттықтар мұны жақсы түсінді, олардың жіберген қателіктерін көре тұра, мейлінше билікпен түсіністікте, бірлесе қимылдауға ұмтылды және солай жасады да. Бұл туралы Орал оқиғасы жетекшілерінің бірі, белгілі ақын А.Қадырбаева: «Бір-бірімізбен текетіресе жүріп, айтысып-тартыса жүріп, бір мақсат, бір бағытта ел үшін, жер үшін деп, қолмен қойғандай, аса бір үйлесімді жағдайда өткен ондай күрес – қазір арман. Сондықтан да мен өз жазбаларымда «Орал оқиғасының» абыройы бірлі-жарым адамдардың иелігіне сыймайтын жалпыхалықтық үлкен еңбек деп айтумен келемін. Қазақ «Тас түскен жеріне ауыр» дейді. Орал оқиғасының басты жауапкершілігі, сөз жоқ, сол кездегі Н.Есқалиев басшылық етіп отырған жергілікті билікке түсті. Екі оттың ортасына түсіп, жаны шыжғырылған да – сол жергілікті билік еді. Егер сол кезде билікте терісі тар, етіне шыбық тигізбейтін шытырлақ мінез біреулер отырса, мемлекеттік дəрежеде салмағын сала келген екі ел арасындағы даулы мəселенің бар жақсы аты мен бар жаман атын қатар көтеріп кете алмас еді. Араға отыз жыл түскенде, сол кезгі саясаттың табасында бидайдай шыжғырылып, ешкімге жаманат жапсырмаған Нəжімеден ағамызға да ризашылығымызды білдіруіміз керек деп есептеймін. Ол кісі сол оқиғада халық тағдырына жауапты Қазақстан билігінің оққағары болды десе болады», – деді маған жазған бір хатында (29.07.2020)…
Иә, Айсұлу дұрысын айтты, оның пікірін қолдаймын. Бізге кеш те болса белгілі болғандай, Н.Есқалиевтың Оралда қалайда қантөгісті болдырмау мақсатында атқарған біраз іс-әрекеттері Н.Нағыметтің кітабында да айтылыпты. Бұған кітапты оқыған адам көз жеткізеді. Иә, билік пен азаттықтар арасында түсінбестік ушыққан ондай кезде, еш жасыратыны жоқ, мəселенің дұрыс шешіліп, жағдайдың қантөгіске жетпеуіне тілеулес болып, Қазақстанның түкпір-түкпірінен атсалыса келген азаттықтар мен көпшіліктің еңбегі еш, жүзі сор болары анық еді.
Қатені жібергеннен, оны түземеген жаман. Қанша жасырса да, «Азат» тіресуші екі жақтың ортасында қалған жергілікті биліктің шын мәніндегі босбелбеулігін, жіберген қателігін көре білді. Кейіннен жергілікті билік: «Осының барлығы казактар қауымының қауіпті саясилануына, атамандық-әскери қимылдарын қалпына келтіруге байланысты туындаған қауіпті сейілту үшін барған қадамдар еді», – деп, көрсеткен дәрменсіздігін, жіберген қателіктерін осындай үлкен сөздермен жуып-шайып, ақталған болып, өздерін және әшкереледі.
Тамыз айында Мәскеуде ТЖМК-дан кейін алмағайып жағдай қалыптасты. Сондағы жетекшіміз Аманжол Зинуллиннің: «Жігіттер, Ресей азаматтық соғыс жағдайында. Мұндай кезде алып империяға іргелес ел ретінде арандап қалмауды, акцияны бүлдіріп алмай, өз ішіміздегі бірлігіміздің беріктігін, мемлекетіміздің қауіпсіздігін баса ойлағанымыз да дұрыс болады», – дегені бар. Оның бұл айтқанын жігіттер де түсінді, ескертуін екі етпеді. «Азат» азаматтары, «басқарушы топ» осының бәрін ой елегінен өткізіп барып, жағдайды ушықтырмай, «бүкілалаштық қарсылық акциясын» қантөгіссіз бейбіт өткізе білді. Жеңістен соң Аманжол әр облыстан келгендерді үйіне шақырып, ақ дастарханын жайып, Үш Жүздің атынан үш қой сойып, ас берді! ОҚИҒАНЫҢ МАҢЫЗЫ
«Орал оқиғасының» басты 5 ерекшелігі мынада: оқиға кезінде сепаратистердің арандатуына жауап ретінде қарсы тұрған халықты қанды қақтығыстарға жібермей, бар жауапкершілікті өздеріне алып, халықты ұйымдасқан түрде шеруге алып шыққандар болды.
Біріншіден, оның бастауында саяси күштер мен есімдері белгілі нақты адамдар жүрді. Олар халықты атойлатып, өздері тасадан сығалап, жасырынған емес.
Екіншіден, оқиға Қазақстанның егемендігіне, территориямыздың тұтастығына қауіп төндірген Ресей тарапынан болған «саяси терроризмнің» бетін қайтарды.
Үшіншіден, тәуелсіздік жолында Қазақстанға әлем жұртшылығы алдында, көршілері ортасында ұтымды ұпай, саяси бедел алып берді. Қарсы тұруға жиналған барлық облыстардан келген еріктілер әрекеті шын мәнінде ел тағдырындағы ерекше құбылыс – ұлттық бірігудің жарқын көрінісі болды. Үш жүз сыртқы жауға қарсы соғыста Ордабасыда қалай біріксе, Оралдағы бірігу де қазақ бірлігінің рухани жалғасына айналды.
Төртіншіден, азаттық жолында 1991 жылы қыркүйекте Оралдағы қазақ халқының жер даулаған орыс-казактарына қарсы көтерілген бейбіт наразылығы Қазақстан үкіметінің ішкі және сыртқы стратегиялық саясатында түбегейлі жаңа өзгерістердің пайда болуына, демократиялық бетбұрыстардың бастамасына қозғау болды.
Бесіншіден, оқиға Қазақстанның тәуелсіздік жолындағы тарихында саяси, экономикалық дербестікке ұмтылуын жеделдетуге себепші болған басты факторлардың біріне айналды…
Нұрлыбай ҚОШАМАНҰЛЫ, «Азат» азаматтық қозғалысының ардагері
