Қазақстан Республикасында нарықтық экономиканың даму жолында көптеген онеркәсіп компаниялары қиыншылықтарды бастан өткізіп, кейбіреуін жеңе білдік, кейбіреуінің салдарын әлі де сезініп келеміз.
Республикамыздың, Үкіметіміздің алдында жоғарыда аталған, яғни нарықтық экономиканың амал-тәсілдеріне бейімделіп, өте тиімді шешіммен кәсіпқойлық іскерлікпен әртүрлі мәселелерді шешіп елімізді дамыған елдердің қатарына қосу сияқты міндеттер тұр. Бұл дегеніміз тұрғындарымыздың әл-ауқатын арттырып, әлеуметтік-экономикалық жағдайды жақсарту, әлем таныған өркениетті ел болу.
Қазақстан Республикасының XX ғасырдың 90-жылдарынан бастап егеменді ел болып, өз экономикасын дамытуға мүмкіндік алып, әлемдік еңбек бөлінісіне қатыса бастады. Сол кезде елімізде экономикалық жүйемізде «кәсіпкерлік» түсінігі пайда болды. Әлемдік тәжірбие мен ғылымда кәсіпкерлік теориясы кең қолданылуы әлемдік экономиканың кең өріс алуына және де дүние жүзі бойынша сауданың дамуына бет бұрыс жасады. Соның нәтижесінде индустриялды дамыған елдер экономикасында айтарлықтай жетістіктер болғаны айқын. Осыған орай елімізге инвесторларды тарту, сол арқылы кәсіпорындарды дамыту жүйесі көзделді. Алайда, ол өз жетістігі бола тұра, көптеген қиыншылықтарға тап болды. Сол қиыншылықтардың шешімін табу үшін елімізде көптеген шаралар қабылданды. Бірақ ол шаралар бізге ешқандай жетістіктер бере алмады. Кәсіпорындарды дамытуда оның құрылу негізін, бәселестерін, нарықта сұранысын зерттеу қажет. Бұл факторлар бізге қажет болғанмен де, әлемдік ақпарат жүйесінің жоғарғы қарқынмен дамуы бізге көптеген мүмкіндіктер беруде. Сол үшін де кәсіпорын қызметін жетік меңгергеніміз жөн.
Елдің нарық экономикасын дамутыға арналған стратегиялық концепциясы және соңғы жылдары қабылданған мемлекеттік бағдарлама, өнеркәсіпті, ауыл шаруашылығын, өндірістік және әлеуметтік инфрақұрылымдарды ілгері дамыту, импорт алмастыру, ұсақ және орта бизнес өркендету міндеттерін алға қойды. Осы ізгі міндеттерді ойдағыдай жүзеге асыруда кәсіпкерліктің түрлі формаларын пайдалану еліміз үшін, оның ішінде қазақ халқына тән кәсіпкерлікті кеңінен ұлғайтуда маңызы арта бермек. Сондықтан да, кәсіпкерлік қызметтің даму практикасында теориялық дәйекті ұсыныстар қажет. Кәсіпорынның тиімді даму жолын әзірлеп қазіргі кәсіпкерлік жүйесінің ел экономикасына сапа және сан жағынан әсер ету бағыттарын белгілеу, қойылған мақсатты орындау үшін төмендегі міндеттерді шешу көзделді: кәсіпорының даму жолындағы иновациялық қағидаларын анықтау; кәсіпорынның тиімді қалыптасуының бастапқы жағдайларына сипаттама беру және атқаратын рөлін анықтау; Қазақстан экономикасындағы бәсекеге қабілетті кәсіпорындардың қалыптастыру бағытттарын белгілеу.
Нарықтық қатынастарға өтуде экономикалық, қаржылық және статистикалық көрсеткіштер жүйесі олардың есеп айырысу бөлігі және есеп жүргізуі қалай болса, шешімдерді негіздеу рөлі солай төтеп береді және түрлі өзгерістерге ұшырайды. Мысалы, шаруашылық жүргізудегі жоспарлы жүйе жағдайында кәсіпорын қызметін бағалағанда мынадай көрсеткіштер маңызды рөл атқарады: жоспарлы орындау; тауарлы өнімнің мөлшері; жалпы өнім мөлшері, ал нарықтық жағдайда: бірінші кезекте сату мөлшері; пайда; пайдалылығы және толып жатқан оңтайландырулар.
Нарық талабына сай барлық көрсеткіштерді мына төмендегілерге бөлуге болады: бағалылық, қол жеткен немесе даму деңгейінің мүмкіншілігі немесе не ол, не бұл қызмет нәтижесін сипаттайды. Жұмсалмалық, қызметтің көптеген түрлерін іске асыруға байланысты жұмсалатын шығындар деңгейі. Практика жүзінде кеңінен қолданылып жүрген ең маңызды бағалық көрсеткіштерге мыналар жатады: кәсіпорынның сатудағы жалпы мөлшері; жалпы табыс; шартты таза пайда; шартты таза өнім; процент төленгеннен кейінгі пайда; салық төленгеннен кейінгі пайда; барлық қосымша төлемдерден кейінгі пайда; өндірістің дамуына жұмсалған жаңа күрделі қаржыдан кейінгі өтімділігі; дивиденд төленгеннен кейінгі өтімділік. Кәсіпорын қызметін экономикалық талдаудың практикалық қызметінде кәсіпорын өзін ең алдымен сатудың көлеміне және пайда табуға бағыттайды.
Әр уақытта мынаны естен шығармау керек, шаруашылық қызметінің мұндай көрсеткіші болған емес және өмірдің барлық жағын қамту мүмкін емес. Шиеленіскен бәсеке жағдайында өркендеу үшін, басшы кәсіпкер өзінің іс-әрекетінің барлық түрлерінің нәтижелілігін білуі керек.
Кәсіпорынның инновациялық қызметі — бұл жаңа немесе өнімнің жақсаруы, не қызмет көрсетуі, оларды өндірудің жаңа әдістерін қолдану мақсатындағы ғылыми- техникалық және зияткерлік әлуеттік шаралар жүйесі. Бұл жеке сұранысты, сонымен бірге жалпы пайдалы жаңалықтарға қоғамның мұқтажын қанағаттандыруы үшін пайдаланылады.
Инновацияның екі тұрпаты ажыратылады: өнімділік және үдерістік. Жаңа өнімді өндіріске енгізу инновацияның түбегейлі өнімділігі ретінде анықталады. Мұндай жаңалықтар негізінде жаңа технология негізделеді, не тіршілікте қолданылып жүрген технологияның жаңа түрінде пайдалануын ұштастырды.
Процестік инновация – бұл жаңалықты енгізу немесе өндіріс тәсілін және технологияны едәуір жетілдіру, жабдықтарды және өндірісті ұйымдастыруды өзгерту.
Жаңалық дәрежедегі инновация негізінде жаңа, яғни өткен, отандық және шетелдік практикада ұқсастығы жоқ және жаңа нәрсенің салыстырмалы жаңалығы болып ұсақталады. Негізінде өнімнің жаңа түрлері, технологиясы және қызмет көрсетуі басымдық, абсалюттік жаңалықтарға ие болады және үлгінің түп нұсқасы болып табылады.
Инновацияның өмірлік кезеңі өзара байланысты процестердің және жаңалықтарды енгізу сатысының жиынтығын көрсетеді. Инновацияның өмірлік кезеңі уақыт аралығы ретінде идеяның дүниеге келуінен өндірістік өткізуден алып тастанға дейінгі инновациялық өнімнің негізінде анықталады.
Кәсіпорынның инновациялық қызметін әзірлеуде, енгізуде, жаңалықтарды пайдалануда қосылатындары: жаңалық идеяны әзірлеу; зертханалық ғылыми жұмыстар; өнімнің жаңа зертханалық үлгілерін; техниканың жаңа түрлерін, жаңа конструкцияны және бұйымдарды дайындауда ғылыми-зерттеу және конструкциялық жұмыстарды жүргізу; өнімнің жаңа түрлерін дайындау үшін шикізаттар мен материалдардың қажетті түрлерін таңдап алу; жаңа өнімді дайындауға технологиялық процесті әзірлеу; қажетті өнімдерді дайындау үшін жобалау, жасау, сынақтан өткізу және жаңа техниканың үлгілерін енгізу; жаңалықтарды іс жүзіне асыруға бағытталған ұйымдастырушылық басқарушылық шешімдерді әзірлеу және енгізу; қажетті ақпараттық ақпаратпен ресурстарды және инновацияны қамтамасыз етуді зерттеу және әзірлеу; қажетті ғылыми зерттеу және конструкторлық жұмыстарды жүргізу үшін дайындау, оқыту, жаңа мамандық беру және қызметкерлерді арнайы әдіспен іріктеу; лицензиялау, патенттеу, ноу –хау жұмыстарын жүргізу немесе қажетті құжаттарды алу; инновацияны жетілдіруді ұйымдастыру және маркетингтік зерттеулерді жүргізу.
Нарықтық экономика жағдайында инновациялық қызметінің тиімділігін талдау қиындайды және көп сатылылығын білдіреді. Талдаудың бірінші кезеңінде – жаңа техниканы және технологияны қолдану қажеттігін дәстүрлі қорытындылайтын техникалық деңгейдегі жеке көрсеткіштер және техника мен технологияның тиімділігі.
Сырым Дат
