Нарықтық экономиканың даму жолында тұрған қиыншылықтарды жою жолдары

Қаза­қстан Рес­пуб­ли­ка­сын­да нары­қтық эко­но­ми­ка­ның даму жолын­да көп­те­ген онер­кәсіп ком­па­ни­я­ла­ры қиын­шы­лы­қтар­ды бастан өткізіп, кей­біре­уін жеңе біл­дік, кей­біре­уінің сал­да­рын әлі де сезініп келеміз.

Рес­пуб­ли­ка­мы­здың, Үкі­меті­міздің алдын­да жоға­ры­да аталған, яғни нары­қтық эко­но­ми­ка­ның амал-тәсіл­деріне бей­ім­деліп, өте тиім­ді шешім­мен кәсі­пқой­лық іскер­лік­пен әртүр­лі мәсе­ле­лер­ді шешіп елі­мізді дамы­ған елдер­дің қата­ры­на қосу сияқты мін­дет­тер тұр. Бұл дегені­міз тұрғын­да­ры­мы­здың әл-ауқа­тын арт­ты­рып, әле­умет­тік-эко­но­ми­ка­лық жағ­дай­ды жақ­сар­ту, әлем таны­ған өрке­ни­ет­ті ел болу.

  Қаза­қстан Рес­пуб­ли­ка­сы­ның XX ғасыр­дың  90-жыл­да­ры­нан бастап еге­мен­ді ел болып, өз эко­но­ми­ка­сын дамы­туға мүм­кін­дік алып, әлем­дік еңбек бөлінісіне қаты­са баста­ды. Сол кез­де елі­міз­де эко­но­ми­ка­лық жүй­е­міз­де «кәсіп­кер­лік» түсіні­гі  пай­да бол­ды. Әлем­дік тәжір­бие мен ғылым­да кәсіп­кер­лік тео­ри­я­сы кең қол­да­ны­луы әлем­дік эко­но­ми­ка­ның кең өріс алуы­на және де дүние жүзі бой­ын­ша сауда­ның дамуы­на бет бұрыс жаса­ды. Соның нәти­же­сін­де инду­стри­ял­ды дамы­ған елдер эко­но­ми­ка­сын­да айтар­лы­қтай жетістік­тер болға­ны айқын. Осы­ған орай елі­міз­ге инве­стор­лар­ды тар­ту, сол арқы­лы кәсі­по­рын­дар­ды дамы­ту жүй­есі көз­дел­ді. Алай­да, ол өз жетісті­гі бола тұра, көп­те­ген қиын­шы­лы­қтарға тап бол­ды. Сол қиын­шы­лы­қтар­дың шеші­мін табу үшін елі­міз­де көп­те­ген шара­лар қабыл­дан­ды. Бірақ ол шара­лар біз­ге ешқан­дай  жетістік­тер бере алма­ды. Кәсі­по­рын­дар­ды дамы­ту­да оның құры­лу негізін,  бәсе­ле­стерін, нары­қта сұра­ны­сын зерт­теу қажет. Бұл фак­тор­лар біз­ге қажет болған­мен де, әлем­дік ақпа­рат жүй­есінің жоғарғы қарқы­н­мен дамуы біз­ге көп­те­ген мүм­кін­дік­тер беру­де. Сол үшін де кәсі­по­рын қыз­метін жетік мең­гер­гені­міз жөн.

Елдің нарық эко­но­ми­ка­сын даму­ты­ға арналған стра­те­ги­я­лық кон­цеп­ци­я­сы және соңғы жыл­да­ры қабыл­данған мем­ле­кет­тік бағ­дар­ла­ма, өнер­кәсіп­ті, ауыл шару­а­шы­лы­ғын, өндірістік және әле­умет­тік инфрақұры­лым­дар­ды ілгері дамы­ту, импорт алма­сты­ру, ұсақ және орта биз­нес өркен­де­ту мін­дет­терін алға қой­ды. Осы ізгі мін­дет­тер­ді ойдағы­дай жүзе­ге асы­ру­да кәсіп­кер­лік­тің түр­лі фор­ма­ла­рын  пай­да­ла­ну елі­міз үшін, оның ішін­де қазақ халқы­на тән кәсіп­кер­лік­ті кеңі­нен ұлғай­ту­да маңы­зы арта бер­мек. Сон­ды­қтан да, кәсіп­кер­лік қыз­мет­тің даму прак­ти­ка­сын­да тео­ри­я­лық дәй­ек­ті ұсы­ны­стар қажет. Кәсі­по­рын­ның тиім­ді даму жолын әзір­леп қазір­гі кәсіп­кер­лік жүй­есінің ел эко­но­ми­ка­сы­на сапа және сан жағы­нан әсер ету бағыт­та­рын бел­гілеу, қой­ы­лған мақ­сат­ты орын­дау үшін төмен­де­гі мін­дет­тер­ді шешу көз­дел­ді: кәсі­по­ры­ның даму жолын­дағы ино­ва­ци­я­лық қағи­да­ла­рын аны­қтау; кәсі­по­рын­ның тиім­ді қалып­та­суы­ның баста­пқы жағ­дай­ла­ры­на сипатта­ма беру және атқа­ра­тын рөлін аны­қтау; Қаза­қстан эко­но­ми­ка­сын­дағы бәсе­ке­ге қабілет­ті кәсі­по­рын­дар­дың қалып­та­сты­ру бағытт­та­рын белгілеу.

Нары­қтық қаты­на­старға өту­де эко­но­ми­ка­лық,  қар­жы­лық және ста­ти­сти­ка­лық көр­сет­кі­ш­тер жүй­есі олар­дың есеп айы­ры­су бөлі­гі және есеп жүр­гі­зуі қалай бол­са,  шешім­дер­ді негіз­деу рөлі солай төтеп береді және түр­лі өзгерістер­ге ұшы­рай­ды. Мыса­лы,  шару­а­шы­лық жүр­гі­зу­де­гі жос­пар­лы жүйе жағ­дай­ын­да кәсі­по­рын қыз­метін баға­лаған­да мына­дай көр­сет­кі­ш­тер маңы­зды рөл атқа­ра­ды:  жос­пар­лы орын­дау;  тау­ар­лы өнім­нің  мөл­шері; жал­пы өнім мөл­шері, ал нары­қтық жағ­дай­да:  бірін­ші кезек­те сату мөл­шері;   пай­да;  пай­да­лы­лы­ғы және толып жатқан оңтайландырулар.

Нарық тала­бы­на сай бар­лық көр­сет­кі­ш­тер­ді мына төмен­де­гілер­ге бөлу­ге бола­ды:            баға­лы­лық,  қол жет­кен неме­се даму дең­гей­інің мүм­кін­шілі­гі неме­се не ол,  не бұл қыз­мет нәти­же­сін сипаттай­ды. Жұм­сал­ма­лық, қыз­мет­тің көп­те­ген түр­лерін іске асы­руға бай­ла­ны­сты жұм­са­ла­тын шығын­дар дең­гейі. Прак­ти­ка жүзін­де кеңі­нен қол­да­ны­лып жүр­ген ең маңы­зды баға­лық көр­сет­кі­ш­тер­ге мына­лар жата­ды: кәсі­по­рын­ның сату­дағы жал­пы мөл­шері; жал­пы табыс; шар­тты таза пай­да; шар­тты таза өнім; про­цент төлен­ген­нен кей­ін­гі пай­да; салық төлен­ген­нен кей­ін­гі пай­да; бар­лық қосым­ша төлем­дер­ден кей­ін­гі пай­да; өндірістің дамуы­на жұм­салған жаңа күр­делі қар­жы­дан кей­ін­гі өтім­ділі­гі; диви­денд төлен­ген­нен кей­ін­гі өтім­ділік. Кәсі­по­рын қыз­метін эко­но­ми­ка­лық тал­да­удың прак­ти­ка­лық қыз­метін­де кәсі­по­рын өзін ең алды­мен сату­дың көле­міне және пай­да табуға бағыттайды.

Әр уақыт­та мына­ны естен шығар­мау керек, шару­а­шы­лық қыз­метінің мұн­дай көр­сет­кі­ші болған емес және өмір­дің бар­лық жағын қам­ту мүм­кін емес. Шие­леніс­кен бәсе­ке жағ­дай­ын­да өркен­деу үшін, бас­шы кәсіп­кер өзінің іс-әре­кетінің бар­лық түр­лерінің нәти­желілі­гін білуі керек.

Кәсі­по­рын­ның инно­ва­ци­я­лық  қыз­меті  — бұл жаңа неме­се өнім­нің жақ­са­руы,  не қыз­мет көр­се­туі, олар­ды  өндірудің  жаңа  әдістерін қол­да­ну  мақ­са­тын­дағы ғылы­ми- тех­ни­ка­лық және зият­кер­лік әлу­ет­тік шара­лар жүй­есі. Бұл жеке сұра­ны­сты,  соны­мен бір­ге жал­пы пай­да­лы жаңа­лы­қтарға қоғам­ның мұқта­жын қанағат­тан­ды­руы үшін пайдаланылады.

Инно­ва­ци­я­ның екі тұр­па­ты ажы­ра­ты­ла­ды: өнім­ділік және үдерістік. Жаңа өнім­ді өндіріс­ке енгі­зу инно­ва­ци­я­ның  түбе­гей­лі өнім­ділі­гі ретін­де аны­қта­ла­ды. Мұн­дай жаңа­лы­қтар негізін­де жаңа  тех­но­ло­гия негіз­де­леді,  не  тір­шілік­те қол­да­ны­лып жүр­ген тех­но­ло­ги­я­ның  жаңа  түрін­де пай­да­ла­нуын  ұштастырды.

Про­це­стік инно­ва­ция –  бұл жаңа­лы­қты енгі­зу неме­се өндіріс  тәсілін және тех­но­ло­ги­я­ны  едәуір жетіл­ді­ру, жаб­ды­қтар­ды  және өндірісті ұйым­да­сты­ру­ды өзгерту.

Жаңа­лық дәре­же­де­гі инно­ва­ция негізін­де жаңа, яғни өткен, отан­дық  және  шетел­дік  прак­ти­ка­да ұқса­сты­ғы жоқ және жаңа нәр­сенің салы­стыр­ма­лы жаңа­лы­ғы болып  ұсақта­ла­ды. Негізін­де өнім­нің жаңа түр­лері, тех­но­ло­ги­я­сы және қыз­мет  көр­се­туі басым­дық, абса­лют­тік  жаңа­лы­қтарға ие бола­ды және үлгінің түп  нұсқа­сы болып табылады.

Инно­ва­ци­я­ның өмір­лік  кезеңі  өза­ра  бай­ла­ны­сты  про­це­стер­дің және  жаңа­лы­қтар­ды енгі­зу саты­сы­ның жиын­ты­ғын көр­се­те­ді. Инно­ва­ци­я­ның өмір­лік  кезеңі  уақыт  ара­лы­ғы  ретін­де  иде­я­ның дүни­е­ге келуі­нен өндірістік өткі­зу­ден алып тастанға дей­ін­гі  инно­ва­ци­я­лық өнім­нің негізін­де анықталады.

Кәсі­по­рын­ның инно­ва­ци­я­лық қыз­метін  әзір­ле­уде, енгі­зу­де, жаңа­лы­қтар­ды пай­да­ла­ну­да қосы­ла­тын­да­ры: жаңа­лық иде­я­ны әзір­леу; зерт­ха­на­лық ғылы­ми жұмыстар; өнім­нің жаңа  зерт­ха­на­лық үлгілерін; тех­ни­ка­ның жаңа  түр­лерін,  жаңа  кон­струк­ци­я­ны және  бұй­ым­дар­ды  дай­ын­да­уда ғылы­ми-зерт­теу және кон­струк­ци­я­лық  жұмыстар­ды  жүр­гі­зу; өнім­нің жаңа  түр­лерін дай­ын­дау  үшін  шикі­заттар мен мате­ри­ал­дар­дың қажет­ті түр­лерін  таң­дап  алу; жаңа өнім­ді  дай­ын­да­уға тех­но­ло­ги­я­лық  про­це­сті әзір­леу; қажет­ті өнім­дер­ді дай­ын­дау үшін жоба­лау,  жасау,   сынақтан өткі­зу және жаңа тех­ни­ка­ның үлгілерін енгі­зу; жаңа­лы­қтар­ды іс жүзіне асы­руға бағыт­талған ұйым­да­сты­ру­шы­лық басқа­ру­шы­лық шешім­дер­ді әзір­леу және енгі­зу; қажет­ті ақпа­рат­тық ақпа­рат­пен ресур­стар­ды және инно­ва­ци­я­ны қам­та­ма­сыз етуді зерт­теу және әзір­леу; қажет­ті ғылы­ми зерт­теу және кон­струк­тор­лық жұмыстар­ды жүр­гі­зу үшін дай­ын­дау, оқы­ту,  жаңа маман­дық беру және қыз­мет­кер­лер­ді  арнайы әдіспен ірік­теу; лицен­зи­я­лау,  патент­теу, ноу –хау жұмыста­рын жүр­гі­зу неме­се қажет­ті құжат­тар­ды алу; инно­ва­ци­я­ны жетіл­діруді ұйым­да­сты­ру және мар­ке­тинг­тік зерт­те­улер­ді жүргізу.

Нары­қтық эко­но­ми­ка жағ­дай­ын­да инно­ва­ци­я­лық қыз­метінің тиім­ділі­гін тал­дау қиын­дай­ды және көп саты­лы­лы­ғын біл­діреді. Тал­да­удың бірін­ші кезеңін­де – жаңа тех­ни­ка­ны және тех­но­ло­ги­я­ны қол­да­ну қажет­ті­гін дәстүр­лі қоры­тын­ды­лай­тын тех­ни­ка­лық дең­гей­де­гі жеке көр­сет­кі­ш­тер және тех­ни­ка мен тех­но­ло­ги­я­ның тиімділігі.

Сырым Дат