Президент Қасым-Жомарт Тоқаев «Әділетті Қазақстан: заң мен тәртіп, экономикалық өсім, қоғамдық оптимизм» атты Қазақстан халқына Жолдауында халыққа пайдасы тиюге тиіс біраз мемлекеттік міндетті атап өткен еді. Оның негізінен ел экономикасын әлеуметтің әл-ауқатын арттыруға ыңғайлау саясатын ұстанып отырғанын аңғаруға болады. Енді соған тереңірек тоқтала кетсек…
Президенттің айтуынша, халықтың әл-ауқатын жақсартуға септігі тиетін көптеген шара қолға алынғанмен, арқаны кеңге салуға болмайды. Үкімет тарапынан әлі де атқаратын шаруа баршылық.
«Қазақстан халқы қазір мүлде жаңа саяси жағдайда өмір сүруде. Соңғы 5 жылда ауқымды реформалар жасалды. Еліміздің саяси жүйесі түбегейлі өзгерді. Жұрттың сана-сезімінде бетбұрыс болып жатыр. Халықтың құқықтық мәдениеті артып келеді. Азаматтардың бойында жаңа әдеттер, дағдылар қалыптасып, жаңа құндылықтар орнығуда. Саяси және қоғамдық болмысымыз, менталитетіміз және мәдени кодымыз өзгере бастады.
Бір сөзбен айтсақ, Әділетті Қазақстан құрылып жатыр. Мұның бәрі алдымен халықтың қалауымен жасалуда. Сондықтан біз алған бетімізден қайтпаймыз, бағытымыздан таймаймыз. Бүгін біз алға қойған жоспарымызды пысықтап, мақсаттарымызды айқындаймыз», — деді мемлекет басшысы.
Оның айтуынша, биліктің қазір алға қойып отырған басты мақсаты – азаматтардың табысын арттыру. Экономиканың өсімі арқылы әлеуметтік теңсіздікті азайып, орта таптың күшейе түсуіне мүмкіндік жасамақ. Әрбір шешімнің алдымен елге пайдалы болуын көздеп отыр. Ал 30 жыл бойы қиындықтан көз ашпай келген бұқара бұл уәдеге сене ме? Әділетсіздіктен әбден зәрезап болған елді «әділетті Қазақстанды» орната бастадық деген сөз елең еткізе алды ма? Әзірге ондай ештеңені байқамадық. Ал байқату үшін билік қандай іс-шараларды қолға ала бастады? Енді соларды жіктеп көрейік.
Бірінші шарт: халықты салықпен қорқытпау
Аталған Жолдауда Қасым-Жомарт Тоқаев Ұлттық қордың қаражатын алдымен мемлекет мүддесі, яғни еліміздің стратегиялық мақсаттарын іске асыру үшін пайдалану қажеттігін атап өтті. Ал оның «Ұлттық қор» деген атына заты сай болсын десек, шетелдік қаржы институттарына қызмет етпеуі керек. Өйткені ол – ұзақ мерзімге арналған макроэкономикалық тұрақтылықты қамтамасыз ететін аса маңызды құрал. Сондай-ақ қазір салық мәселесін де біржақты ететін кез келіп тұр.
«Бөлшек салықтың енгізілуін мысал ретінде айтуға болады. Осы нормаға сенім артқан кәсіпкерлер қызметін ашық жүргізе бастады, кәсіптерін бөлшектеуді азайтты. Алайда бұл режим негізінен халықпен тікелей жұмыс істейтін кәсіпкерлерге қатысты болуға тиіс. Тұтынушыларға арналған қызметтер мен сауда-саттықтың мүмкіндіктері толық пайдаланылса, экономиканы дамыту, салық түсімдерін арттыру және халықты жұмыспен қамту шаралары тезірек нәтиже береді», — деді Қасым-Жомарт Тоқаев.
Сондай-ақ ол Үкіметтен фискалды реформа табысты болсын десек, салықтық әкімшілендіру ісін жаппай цифрландыру керектігін талап етіп отыр. Айтуынша, сыбайлас жемқорлыққа қатысты сын-қатерлерді барынша азайтып, салық саласындағы үдерістердің ашық болуын қамтамасыз ету үшін оны тезірек электронды форматқа көшірген дұрыс.
«Жеке табыс салығының мөлшерлемесін азаматтардың кірісіне қарай дифференциациялау қажеттігі туындап отыр. Салықтық әкімшілендіру ісінде жазалау тәсілінен де бас тартқан абзал. Мәжбүрлеу шараларын қолданбай-ақ, хабарлама жіберу арқылы өндірілетін салық берешегінің жоғарғы шегін көтеруге болады деп ойлаймын. Ал салық берешегі осы шектен асып кетсе, қарыз сомасы аясында ғана шектеу қойылуға тиіс. Яғни, борышкердің банктегі есепшоты толық бұғатталмайды. Берешек сомасы тым көп болған жағдайда кепілге мүлік қоюды талап етпей, қарызды бөліп төлеуге мүмкіндік берген жөн», — деді мемлекет басшысы.
Бұл ретте жоспарға сай тексеру тәсілінен біржола бас тарту керек. Ол үшін қатерлердің алдын алу жүйесін жетілдірген маңызды. Бұл мәселе де президенттің назарынан тыс қалмады.
«Мен 2022 жылғы Жолдауымда бәрін басынан бастап реттеуді тапсырған едім. Реформаның бірінші кезеңінің өзінде орынсыз әрі қажетсіз 10 мыңнан аса талаптың күші жойылды. Оның бәрі кезінде кәсіпкерлерге кедергі келтірген еді. Бас прокуратура ірі инвестициялық жобаларды іске асыруға қолдау көрсете бастады. Инвесторларға «жасыл дәліз» қағидасы бойынша жеңілдіктер берілді. Экономикалық қылмыстардың біразы қылмыс деп танылмайтын болды», — деді Қасым-Жомарт Тоқаев.
Алайда кәсіпкерлерден мемлекеттік органдардың шектен тыс қадағалап, бақылайтыны туралы шағымдар әлі де түсіп жатқанын оның өзі мойындап отыр.Сондықтан Үкіметке Бас прокуратурамен бірлесіп, инвестициялық ахуалға әсерін тигізетін жағымсыз үрдістерді жоюды нықтап тапсырды.
Екінші шарт: кәсіпкер табысын ел игілігіне жарату
Капиталды заңдастыру үшін міндетті түрде ел экономикасына қаржы салудың қажет болатыны түсінікті. Мемлекет басшысы сол салынған қаржының ел игілігіне жарауы керектігін де шегелеп тұрып айтты. Енді бұл талапты нормативтік тұрғыдан бекітіп алу қажет.
«Бірақ кәсіпкерлер де қаржыны республикалық бюджетке аудару мәселесіне келгенде Үкіметпен және Бас прокуратурамен тығыз байланыста жұмыс істеуге тиіс. Бұл – әр теңге үшін саудаласпай, қажетті шараның бәрін өз еркімен жасау керек деген сөз. Олар осы елдің азаматы ретінде мектеп, аурухана, стадион, музей және басқа да әлеуметтік-мәдени нысандар салуға қомақты қаржы бөлуге міндетті. Мұндай кәсіпкерлердің есімі жомарт жандардың «алтын тізіміне» жазылады. Ал одан бас тартқан немесе сөзбұйдаға салған кәсіпкерлерге қатысты әңгіме басқаша болады», — деп ескертті Қасым-Жомарт Тоқаев.
Үшінші шарт: жерді игере алмасаң, иемдене де алмайсың
Еліміздегі жер телімдерін қайтару жөніндегі арнайы комиссия өңір әкімдіктерінің ауыл шаруашылығы алқаптарын конкурс өткізбей-ақ беру туралы 2 мыңнан аса заңсыз шешім қабылдағанын анықтаған. Бұл дегеніміз – ендігі ретте заңсыз алынып, пайдаланылмай жатқан жер оңтайландырылған рәсім бойынша мемлекетке қайтарылып отырады деген сөз.
«Ал жерді пайдаланушы оған инвестиция салып, адал еңбек етіп жатса, жұмысқа бөгет жасамау керек. Сондай-ақ оның ауылды көркейтіп, тұрғындарға тұрақты жұмыс беріп отырғанын да ескерген жөн.
Көптеген меншік иесі өздері пайдасын көріп отырған жерден мыңдаған шақырым алыста тұрады, ондағы ауыл тұрғындарына қамқорлық жасау ойына кіріп те шықпайды. Бізге мұндай жер иелерінің қажеті жоқ. Үкімет пен Бас прокуратура оларға қатысты мәселені мықтап қолға алуға тиіс.
Азаматтар, әсіресе, ауыл тұрғындары заңды түрде табысты жұмыс істеп, болашағының қамын өзі ойлауы керек. Оларды осыған ынталандыру – мемлекеттің басты міндетінің бірі», — деген мемлекет басшысы ол сөзіне былтыр қолға алынған «Ауыл аманаты» жобасын мысал етті.
Аталған жоба нәтижесіз де емес. Енді соның аясында кәсіп бастауға ниетті тұрғындарға «тауар несиесін» беру қарастырылып отыр. Ауыл тұрғындарына өздерінің ет, сүт, жүн, тері, т.б. өнімдерін өңдеуге және сатуға мүмкіндік беретін инфрақұрылымның болғаны маңызды.
«Бизнестің және инвесторлардың заңды қызметіне кедергі жасау аса ауыр құқықбұзушылық деп саналуға тиіс. Демек ондай әрекетке жол бергендер тиісті жазасын алады. Мен бұл туралы үнемі айтып жүрмін. Жалпы, аймақтардың өсіп-өркендеуіне жол ашатын жаңа өндіріс орындарын барынша дамыту керек», — деді президент.
Төртінші шарт: көпшілікті көмір жағып отырудан құтқару
Қазір билік жылына жалпы көлемі 1 млрд текше метр газ өндіретін жаңа кен орындарын игеруді жоспарлап қойған. Бірақ ол жобалар толық іске қосылған жоқ. Сондықтан газды ішкі нарыққа тиімді бөлу қажеттігін осы бастан ескертіп қойғанның да артықтығы жоқ. Әрине, президент ол жағына да тоқталды.
«Жылу электр орталықтарын және қарапайым тұтынушыларды көмір орнына газ жағуға көшіру жұмысын байыппен іске асырған жөн. Мемлекеттің ұзақ уақытқа арналған нақты тариф саясаты, яғни тиісті жоспары болуы керек. Бұл – осы салаға «ұзақ мерзімге инвестиция тартудың» негізгі шарты. Алайда тұтынушыларға арналған тарифтің орынсыз өсуіне жол беруге болмайды.
Коммуналдық ресурстарды үнемдеу мәдениетін қалыптастыру – өте өзекті мәселе. Келесі жылдан бастап нақты ережелер енгізілуге тиіс. «Көп тұтынсаң – көп төлейсің» қағидатын басшылыққа алу қажет. Алайда тұтынушылар жеке монополистердің шырмауында жалғыз қалмауға тиіс», — деді ол Жолдауда.
Бесінші шарт: инфрақұрылымның игілігін көру
Еліміздің Еуразия құрлығының дәл ортасында орналасқаны – елімізге әлемдік бәсекеде зор мүмкіндік беретін артықшылық. Сондықтан көлік инфрақұрылымына салынған әр инвестиция өзін-өзі ақтауы керек.
«Біз кейінгі ұрпаққа жоғары сапалы авто және теміржолдарды қалдыруымыз керек. Сондай-ақ тиімді жұмыс істейтін әуе хабтарын, теміржол бекеттері мен теңіз порттарын салуымыз қажет. Бұл ретте бірқатар кешенді мәселені шешкен жөн. Автокөлік жолдарының жай-күйі – өзекті мәселе. Мен бұл туралы осыған дейін де айттым. Биыл елімізде 12 мың шақырымға жуық жол салынып, жөнделіп жатыр. Қазақстанда мұндай ауқымды жұмыс бұрын-соңды болмаған», — деді президент.
Сондай-ақ ол бағдарламаның ауқымын кеңейтіп, оған кемінде 10 мың шақырым жолды қамтуды алға міндет етіп қойды. Бірақ бұл жолы да саннан гөрі сапаның маңыздырақ екенін ескеру керек. Ал ол үшін инновациялық заманауи әдіс-тәсілдерді кеңінен қолданып, жұмыстың дұрыс жүргізілуіне қоғамдық бақылауды күшейтпесе болмайды.
«Ол үшін бірыңғай цифрлық платформаны іске қосқан жөн. Онда барлық жолды, соның ішінде қала аумағындағы жолдарды салуға және жөндеуге қатысты ақпарат болуы керек», — деді мемлекет басшысы.
Алтыншы шарт: елдің біліксіздіктен зардап шекпеуі
Биыл көктемде болған алапат су тасқынынан ел еңсесінің түсіп кеткені мәлім. Сол кезде топанның топалаңы емес, қырдағы қарғын суды ауыздықтай алмаған біраз әкімдік ұятқа қалған еді. Ал тасқын салдарынан зардап шеккендерге еліміздің түкпір-түкпіріндегі еріктілер мен сырттағы достас мемлекеттер гуманитарлық көмек қолын созды.
«Менің елдік істен шет қалмау туралы үндеуіме ірі бизнес өкілдері де қолдау білдірді. Мемлекеттің батыл әрекеті мен халықтың өзара тілектес болуының арқасында аса қиын жағдайдан аман-есен өттік. Дегенмен орталық және жергілікті билік өкілдері осы оқиғадан сабақ алуы керек. Қазіргі заманда біз кез келген қатерге дайын болуымыз қажет. Сондықтан қарғын суды жинап, диқандардың қажетіне жарату үшін оны дұрыс сақтай білген жөн. Гидрология бекеттерін жөндеп, жаңғырту қажет. Суды барынша үнемдеу жұмысын ұйымдастыру керек», — деді содан кейін президент.
Әрине, ол мәселеге тек жергілікті шенеуніктер ғана кінәлі емес. Арнаулы кадр, білікті маманның тапшылығы өзекті мәселе болып тұр. Ол дегеніміз – тұтас мемлекеттігімізге сын. Осы орайдағы нақты жұмыстар қолға енді алына бастағанға ұқсайды.
«Мен 2025 жылды «Жұмысшы мамандықтары жылы» деп жариялаймын. Осы уақыт ішінде техникалық және кәсіби білім беру жүйесін реформалау қажет. Сондай-ақ біз жұмысшы мамандықтарын дәріптеу арқылы қоғамда еңбекқор және нағыз маман болу идеясын насихаттаймыз. Адал әрі табанды еңбегімен табысқа жеткен адамдар қашанда құрметті, сыйлы болуы керек. Бұл біз ұсынып отырған «Адал азамат – Адал еңбек – Адал табыс» қағидатына толық сай келеді. Өз кәсібін жетік меңгерген мамандар ұлт сапасын арттырады. Сондықтан біз еңбек адамының мәртебесін көтеріп жатырмыз. Бұл бағыттағы жұмыс тоқтамайды, жалғаса береді», — деді Қасым-Жомарт Тоқаев.
Көңіл қуантар бір жайт, ол озық ел боламыз десек, алдымен адал еңбекті бағалау керектігін еске салды.
Жетінші шарт: әлеуметтік мәселені шешу
Биыл денсаулық сақтау саласына бюджеттен 3,3 триллион теңге бөлінген. Ал оның нәтижесі әлі көрініп жатқан жоқ. Керісінше, әлі күнге дейін науқастар мемлекет кепілдік берген қызметтерді ақы төлеп алып отыр. Бірнеше ай бойы кезек күту мәселесі де шешілмеген. Өзі әлеуметтік жағынан осал топтарға «жығылған үстіне жұдырық болудың» басшы-қосшыларға не қажеті бар? Керек десеңіз, мемлекет басшысы бұл мәселеден де хабардар.
«Қазір бюджеттің жартысынан көбі әлеуметтік салаға жұмсалады.
Балалы отбасыларды қолдау үшін сәби күтіміне өтемақы төлеу мерзімі 1 жылдан 1,5 жылға дейін ұзарды. Зиянды еңбек жағдайында жұмыс істейтін азаматтарға биылдан бастап арнайы төлемдер беріліп жатыр. Дегенмен қазір мемлекет тарапынан қолдау көрсетілген кезде азаматтардың нақты табысы ескерілмей жатқанын мойындау қажет. Басқаша айтсақ, әлеуметтік қолдауға мүлде мұқтаж емес ауқатты отбасылар да мемлекеттен көмек алады. Мұндай жайттар аз емес. Осыны ескере отырып, халықты қолдау тәсілдерін жетілдіре түсу қажет. Сондықтан Үкіметке алдағы жылдың басынан бастап «Әлеуметтік әмиян» жобасын іске асыруды тапсырамын. Мемлекеттік қолдау шын мәнінде мұқтаж адамдарға көрсетілуі қажет. Кез келген әлеуметтік көмек әділ, ашық және тиімді болуға тиіс», — деді ол.
Сегізінші шарт: тұрғындардың әкімді сайлауы
Ауыл-аймақ әкімінің қоғамдық, рухани мәселелерді әрдайым назарда ұстап отыруы керек. Ол үшін кабинетінде қамалып отырмай, елмен етене жұмыс істеп, тұрғындармен сенімді байланыс орнатуға міндетті. Қазір кеңседен шықпай, қағазбастылықпен отыру шенеунікке түк те абырой емес. Жолдауға қолдау көрсетіп отырғанымыздың бір себебі, онда осы жайт та ескерілген.
«Азаматтарымыздың соңғы жылдардағы тағы бір талабы – әкімдерді тікелей сайлау жүйесін енгізу. Бұл талап та орындалды. Ауыл әкімдерін тікелей сайлау жүйесі 2021 жылы енгізілді. Содан бері 2,5 мыңға жуық әкім сайланды. Бұл – барша ауыл әкімдерінің 90 пайызға жуығы деген сөз. Қалғандары әкімнің өкілеттік мерзімі аяқталған кезде өз ретімен сайлана береді. Жаңа әкімдердің 60 пайызы бұрын мемлекеттік қызметте жұмыс істемеген. Олардың арасында әртүрлі кәсіп иелері, түрлі партия өкілдері бар. Орташа жасы – 46 жас. Бір сөзбен айтсақ, халықтың өзі таңдаған әкімдердің құрамы едәуір жаңғырды», — деді президент.
Сондай-ақ былтыр күзде алғаш рет халық тарапынан аудан және облыстық маңызы бар қала әкімдері сайланған болатын. Барлық облыста 45 әкім осы бір жаңа тәсілмен сайланды. Бұл да – саяси жүйені реформалау ісіндегі кезекті маңызды қадам.
Тоғызыншы шарт: қауіпсіздікті қамтамасыз ету
Елімізде азаматтардың қаржылық сауатын арттыруға арналған «Қарызсыз қоғам» жобасына былтыр 65 мың адам қатысқан. Ал биыл «көзі ашық, көкірегі ояу» болғысы келетіндер одан да көбеюге тиіс деп күтіліп отыр.
«Мектептерге, жоғары оқу орындарына қаржылық және цифрлық сауаттылық негіздерін үйрететін білім бағдарламасын енгізу қажет. Бұл жұмысты Үкімет қаржы саласын реттеу органдарымен бірге атқаруы керек. Мұның бәрі азаматтарымыздың әртүрлі алаяқтардың құрығына түсіп қалмауына мүмкіндік береді. Құзырлы органдардың бәрі заңға бағынатын жұртқа зардабын тигізіп жатқан алаяқтыққа және сол сияқты басқа да заңсыз әрекеттерге қарсы батыл шаралар қабылдауға тиіс», — деді президент.
Осылайша жеке адамнан бастап, тұтас қоғамның қауіпсіздігін қамтамасыз етуге басымдық беру – құптарлық ұстаным. Тек бұрынғыдай құр қызыл сөз болып қалмаса екен дейсің.
«Менің басты міндетімнің бірі – Қазақстанды қауіпсіз әрі жайлы елге айналдыру. Құқықтық мемлекетте қылмыс әлеміне орын жоқ, қарақшылықты түп-тамырымен жою қажет. Түрлі экстремистердің, оның ішінде әсіредіншілдердің де елге іріткі салатын әрекеттеріне қатысты ұстаным дәл осындай болуға тиіс», — деді мемлекет басшысы.
Әсіресе әскерге шабытпен барып, табытпен оралып жатқан жастар мәселесіне баса мән берген маңыздырақ. Өйткені әбір ата-ана әскерге кеткен баласын мемлекетке сеніп тапсырады. Сондықтан олардың қауіпсіздігіне алдымен армия басшылығы және құқық қорғау мекемелерінің басшылары жауапты. Оның да президент назарында екеніне ел куә.
P.S. «Әр адамға және баршаға бірдей мүмкіндік беретін мемлекетті, яғни Әділетті Қазақстанды болашақ ұрпаққа аманат ету – баршамызға ортақ міндет. Мен мемлекет басшысы ретінде осы міндетті орындауға бар күш-жігерімді саламын. Сіздер де ортақ мақсатқа жету үшін табанды еңбек етесіздер деп сенемін», — деп түйіндеді Қасым-Жомарт Тоқаев Қазақстан халқына Жолдауын. Иә, «жалғыздың үні, жаяудың шаңы шықпас» дегендей, жоғарыда аталған 9 шартты орындау – баршаға ортақ міндет. Сондықтан шен-шекпенділер жалғыз перзиденттің аузына қарап отыруды, ол пәрмен бермесе, түк тындырмауды, тындырған азын-аулық ісі үшін «сіздің тапсырмаңыз бойынша» деп есеп беруді «ескі Қазақстынның» еншісіне қалдырса, құба-құп.
Ерік ЕЛЕУСІЗ
