Таяуда ғана Сенат депутаттары Мәжілістегі әріптестерінің қарауынан өтіп келген сот жүйесін реформалау туралы заңды қайта қарап шығып, ақырында бірауыздан мақұлдап, президенттің қол қоюына жіберді. Енді ол заң қабылданса, елдегі сот жүйесіне бірқатар тың өзгеріс енгізілгелі тұр.
Президент пәрмені
Әрине, қос Палатаның бірауызды шешімінде мін болмаса, президент оны қабылдап, заң шығарушы орган «жеті рет өлшеп, бір рет кескен» құжатқа қол қоюға тиіс. Өйткені оның өзі «Әділетті мемлекет. Біртұтас ұлт. Берекелі қоғам» атты Қазақстан халқына Жолдауында қоғамда заң үстемдігі берік орнығып, сот төрелігінің әділ атқарылуы қажеттігін баса айтқан болатын. Осыған орай, алда қазылар қауымын шұғыл түрде қайта іріктеп, жаңарта жасақтау міндеті тұрды. Қазылар жоғары білікті, адал, сондай-ақ жемқорлықтан таза болуы қажет екені ескертілді. Ол үшін алдымен барлық судьяның мәртебесін теңестірген жөн. Олар өзінен жоғары тұрған әріптестеріне тәуелді болмауы керек.
Сондықтан енді көптеген сот төрағасы лауазымы судья лауазымы болып өзгереді. Бұл ретте президент соттың және сот алқасының төрағасы лауазымына үміткерді судьялар өздері сайлайтын тәсіл енгізуді ұсынған еді.
«Жоғарғы сот судьяларын да сайлау арқылы таңдау тәсілін енгізген жөн. Ол үшін президент үміткерлерді баламалы негізде Сенатқа ұсынуы керек. Аталған салаға мықты заңгерлерді тарту үшін материалдық жағдай жасау қажет. Судьялардың дербестігін арттыру үшін Жоғарғы сот кеңесінің мәртебесін нығайтқан дұрыс. Судья болуға үміткерлерді дайындау, біліктілігін көтеру жұмысы Кеңестің құзыретіне беріледі. Сондай-ақ олардың шекті жасын ұзарту, өкілеттігін тоқтату мәселесімен де осы мекеме айналысады. Бұл мемлекеттік орган нақты кадрлық функциялары бар, толыққанды институтқа айналуы керек. Кадрларды іріктеуден бастап, барлық деңгейдегі соттарды тағайындауға ұсыным беруге дейінгі бүкіл міндет соларға жүктеледі», — деді Қасым-Жомарт Тоқаев.
Осы орайда ол күштік құрылымдардың сотқа ықпал етпеуге тиістігін ескертті.
«Бұл – өте маңызды. Судьяларға әкімшілік қысым көрсететін амал-тәсілдің бәрі жойылуы керек. Судьялардың қызметіне араласуды шектей отырып, олардың заң бұзғаны үшін жауапкершілігін арттырамыз. Судьяның өрескел қателік жіберген және күшін жойған әрбір сот актісін Қазылар алқасы тексеруге тиіс. «Сот төрелігін атқару сапасы» бойынша судьяларды бағалау және жауапкершілікке тарту институтын түбегейлі қайта қараған жөн.
Апелляция институтын реформалау қажет. Істер бірінші сатыдағы сотқа қайтарылмай, нақты мән-маңызы бойынша шешім шығарылуы керек», — деді мемлекет басшысы.
Сондай-ақ аудандық және облыстық соттар деңгейіндегі сот төрелігінің қолжетімді болу мәселесін пысықтау керектігі тілге тиек етілді. Мысалы, бизнес өкілдері сот алымдарының тым жоғары болуы өздерінің мүддесінің қорғалуына айтарлықтай кедергі келтіреді деп есептейді. Бұл – орынды пікір. Сондықтан қазіргідей талап-арызда көрсетілген сомадан алынатын пайыз мөлшерінің орнына мүлік даулары бойынша ойға қонымды алым мөлшерін белгілеу қажет.
Кассациялық шағым қаралады
Жалпы, «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне сот жүйесін реформалау және процестік заңнаманы жетілдіру мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» заң Сенаттағы екі оқылымда қаралған болатын. Еске сала кетсек, биыл маусымда қабылданған «Қазақстан Республикасының кейбір конституциялық заңдарына өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Конституциялық заң дербес кассациялық соттар құруды және олардың сот актілерін қарау жөніндегі өкілеттіктерін қарастырады. Осыған орай, Сенат отырысында қаралған заң арқылы Қылмыстық-процестік кодекске, Азаматтық процестік кодекске, Әкімшілік рәсімдік-процестік кодекске және басқа да бірқатар заңға тиісті түзетулер енгізу көзделген-ді.
Сонымен, енді Жоғарғы соттың заңды күшіне енген сот актілерін кассациялық сатыда қарағаннан кейін оларды қайта қарау тәртібі енгізіледі. Мәселен, Жоғарғы сотта істерді қайта қарау Жоғарғы сот судьясының ұсынуы немесе Бас прокурордың наразылығы бойынша айрықша жағдайларда ғана іске асады. Ал әкімшілік істер бойынша сот актілері апелляциялық шағым жасалғаннан кейін заңды күшіне енеді.
Бұл жерде заң нормаларына сәйкес, азаматтық және қылмыстық істер бойынша кассациялық сатыда істерді алдын ала қарау алынып тасталды. Кассациялық сотта 6 айдан аспайтын мерзімде қылмыстық және азаматтық істерді қайта қарау, сондай-ақ азаматтардың өтініштерін рәсімдеуді оңайлату бойынша да бірқатар шара қарастырылған.
Ал Жоғарғы соттың мәліметіне сүйенсек, 2025 жылдың 1 шілдесінен бастап азаматтық және қылмыстық істер бойынша дербес кассация енгізіледі. Кассациялық сатыда алдын ала қарау кезеңі алынып тасталады. Сәйкесінше азаматтар сот актілерін қайта қарау туралы өтінішхат емес, кассациялық шағым береді.
«Сот ісін жүргізудің барлық түріне кассациялық қадағалаудың бірыңғай ережелері енгізіліп отыр. Әкімшілік істерге ұқсас, қылмыстық және азаматтық істерді кассациялық сатыда қарау мерзімі қисынды мерзімде, бірақ 6 айдан аспайтын мерзімде іске асады», – делінген хабарламада.
Оған қоса, 2027 жылғы 1 шілдеден бастап, «мүліктік мүдделеріне байланысты даулар бойынша жеке тұлғалардың талап қою сомасы 2 мың АЕК-тен төмен және заңды тұлғалардың талап қою сомасы 30 мың АЕК-тен төмен болуы керек» деген талап алынып тасталады. Бұл өзгеріс қылмыстық құқықбұзушылықтар және ұсақ қылмыстарға да қатысты болмақ.
Әкімшілік істер бойынша сот шешімі апелляциялық шағымнан кейін заңды күшіне енеді.
Сонымен қатар, 2025 жылдың 1 наурызынан бастап «әкімшілік істер бойынша эксаумақтық соттылық» енгізіледі. Онда жауапкер әкімшілік орган болмақ. Бұл мемлекеттік органдардың қызметіне де тиімді әсер етуге тиіс.
«Бұл түзетулер мемлекет басшысының тапсырмасымен келесі жылы құрылатын 3 дербес кассациялық соттың қызметімен байланысты. Атап айтқанда, кассациялық тәртіпте істерді қараудың негіздері, шарттары және мерзімдері қайта қаралды. Судьялардың тәуелсіздігін және олардың жауапкершілігін күшейтуге арналған ережелер де бар. Алдағы уақытта заң сот процестерінің ашықтығы мен әділдігін қамтамасыз етуге оң септігін тигізеді деп сенеміз», — деді Сенат төрағасы Мәулен Әшімбаев.
Қорыта айтқанда, дербес кассациялық соттардың құрылуына байланысты, Жоғарғы соттың рөлі өзгереді. Оның негізгі мақсаты сот практикасын және сот төрелігін іске асыруда заңдылықты сақтау мәселелерін зерделеу әрі қорыту болмақ.
Есірткі қылмысына қатысты жаза жұмсармайды
Жоғарғы соттың судьясы, Азаматтық істер жөніндегі сот алқасының төрағасы Нұрсерік Шәріпов «Қазақстанда есірткі жасырушыларға жазаны жеңілдету керек пе?» деген сұраққа пікір білдірді.
Сенаттың жалпы отырысынан соң судьяға «Есірткі жасырушылардың (закладчик) жазасын жеңілдету керек пе? Мысалы, олар түрмеде жазасын өтеп, 30 жаста бостандыққа шығады. Осы уақытта олардың не білімі, не жұмысы болмайды. Яғни, олардың болашағы жоқ. Сіздің ойыңызша, жаза өте ауыр емес пе? Мәселені шешу үшін не істеу керек?» деген сұрақ қойылды.
Нұрсерік Шәріпов мәселе күрделі екенін атап өтті.
«Сіз сонда есірткі жасырушыларға жазаны жеңілдету керек деп ойлайсыз ба? Иә, көбінесе жастар ұсталатынын білемін. Президенттің тапсырмасы бойынша осы қылмыс үшін жаза күшейтілген. Сіз олардың болашағы жоқ ұрпақ екенін айттыңыз. «Олар жас кезінде ұсталып, түрмеде ұзақ уақыт жазасын өтеп, кім болып шығады?» дедіңіз. Менің сізге басқа сұрағым бар. Олар жастарды есірткіге тәуелді етіп, денсаулығына зиян келтірді. Осылайша, Қазақстанның болашағына зиян келтіріп жатқан жоқ па? Мұны кім ойлайды?» — деді Азаматтық істер жөніндегі сот алқасының төрағасы.
Сондай-ақ ол бұл қылмысты жасағандар өз әрекетіне баға бере алады деген ұстанымда.
«Жазаны қатаңдатып, профилактика жұмысын күшейту керек. Бұл қылмыстың бәрі қасақана жасалған. Адам мұнда қылмыс үшін жаза қатаңдатылғанын біледі. Мұндай қылмыс үшін адам 10-15 жылға сотталады. Олар мұны біле тұра, осындай әрекетке барады. Сондықтан біз олар туралы ғана емес, олар улап жатқан адамдарды да ойлауымыз керек», — деді Нұрсерік Шәріпов.
Судьялардың өзі сотталып жатыр
Елімізде соңғы 9 айда 21 судья жауапқа тартылған. Бұл туралы Жоғары сот кеңесінің мүшесі Нұрия Сисенова мәлім етті.
«Бізде бұл мәселе бойынша статистика жүргізіледі. 2024 жылдың 9 айында сот ісін қарау барасында өрескел қате жіберген 21 судья жауапқа тартылды. Былтыр осы кезеңде 9 судья жауапқа тартылған», — деді Нұрия Сисенова.
Айта кетсек, елімізде кассациялық соттар құрылатыны хабарланған болатын. Мәжіліс депутаты Абзал Құспанның айтуынша, Жоғарғы соттың бір судьясы істі кассациялық сатыда қарау-қарамауды жекедара шешіп келген. Ал Астанада қылмыстық, азаматтық, әкімішілік істер бойынша кассациялық соттардың құрылуы қандай да бір үкімнің заңдылығын қайта қарауға мүмкіндік береді. Ерік ЕЛЕУСІЗ
