Осы күні саясатқа араласып, азаматтық белсенділік таныту қауіпті істердің қатарына енді десек, қате болмас. Оның дәлелі – саяси тұтқындардың күн санап өсуі. Әлемге әйгілі марафоншы Марат Жыланбаев, тәуелсіз журналистер Айгерім Тілеужан мен Думан Мұхаммедкәрім саяси баптармен ұзақ мерзімге бас бостандықтарынан айырылды. Енді осы қауіп 12 азаматтық белсенділердің бастарына қара бұлт болып үйірілді. Олардың басым бөлігі зейнеттегі адамдар екенін ескерсек, билік оларды соттап не абырой таппақ? Осы және өзге де мәселелер төңірегінде белгілі қоғам қайраткері Рысбек Сарсенбай ағамызбен сөз тарқатып қайттық.
- Халық белсенділерін қудалаудың құпиясы
– Он екі қоғам белсендісінің үстінен қылмыстық іс ашылды. Бесеуі екі айға қамаққа алынды. Басқаларына шектеу қойылды. Бұл жағдайды қалай түсіндіресіз?
– Иә, ол кісілерді мен жақсы білемін. Бәрі де саналы, салауатты, елге жанашыр, тілді, жерді, тәуелсіздікті қорғауға қашан да дайын азаматтар. Оларға Қылмыстық кодекстің 24- және 272-баптарында көрсетілген қылмысқа дайындалу және қылмыс жасауға оқталу, жаппай тәртіпсіздікті ұйымдастыру әрекеттерін жасады, жасамақ болды дегендей айыптарды таққан.
Бұл енді тіпті қисынсыз. Қамалғандардың үшеуі – Файзолла Сыдықов, Жанат Қазақбай, Нұрлан Жауылбаев – зейнеткерлер, Нұрлан Темірғалиев пен Айдын Мүбараков ақыл тоқтатқан, қылмыс жасамақ тұрмақ, ұсақ бұзақылыққа да бармайтын жастағылар. Ал бұлтартпау шарасымен бостандыққа жіберілген Н.Жексенбиева, А.Төлеухан, Г.Алтынбайқызы, Е.Әубәкіров, Г.Аккузова, Р.Тоқманбетов туралы да жоғарыдағы пікірді қайталаймын. Көптеген жиындарда, бейресми кездесулерде, саяси тұтқындар Ә.Тілеужанованың, Д.Мұхаммедкәрімнің соттарында жолығыстық, қоғамға қатысты мәселелерді талқыластық. Бұл белсенділер тарапынан шығандап шетке шығушылық, қылмыстық әрекеттерге, заң бұзушылыққа бейімділікті ешқашан байқаған емеспін. Қазақстандағы әділетсіздіктерді, жемқорлықты, ұрлық пен тонауды, қиянатты тоқтатқызу, халықтың әлеуметтік, тұрмыстық жағдайын жақсарту туралы айтатын. Айтып қана қоймайтын, нақтылы қадамдар, әрекеттер жасауға араласатын. Саяси ұйым – партия құру арқылы топтасып, заң шеңберінде жұмыс істеуді, ағартушылықпен, үлгі көрсетумен көпшілікті топтастыруды қалайтын.
Әрине, биліктің өзі оған мүмкіндік бермейтін Қазақстанда мұның қиыншылық туғызатыны анық. Соған қарамастан, олар – қол қусырып қарап отырмау керек, шама келген қарекетті атқарайық дейтін істің адамдары.
– Ондай соттаулар жұртшылық үшін жаңалық емес қой. Саяси тұтқындар қатарын көбейтудің қандай қажеттілігі бар?
– Қоғам белсенділерін (мен оларды «халық белсенділері» деймін, өйткені халық мүддесін ойлаған, қорғаған, халықтың өз арасынан шыққан адамдарды солай атаймын) тұқыртып ұстау керек, бастары бірігіп, ауқымы көбейіп, күш алмасын дейтін саясатты ұстанған биліктің дағдылы әдеті бұл. Авторитарлық, диктаторлық биліктен айырылғысы келмейтіндер демократияға жол ашудан өлердей қорқады. Бұрынғы және қазіргі кездегі қылмыстары, заңсыздықтары, азаматтардың конституциялық құқықтарын бұзғандықтары үшін жауапталатын болғандықтан, ескі тәсілді қолданады. Мемлекетті, үкіметті басқарғандарға қарсы сын айту, қымбатшылыққа, жұмыссыздыққа, әлеуметтік теңсіздікке, зорлыққа, сатқындыққа наразылық танытудың соңы төңкеріске ұласады дейтін қауіпті басшылыққа алады. Сондықтан да жиындар мен митингілерге, пикеттер мен ереуілдерге тыйым салынған. Оларды ұйымдастыратындар мен қатысушыларды экстремистерге, террористерге теңейді, жау санайды. Осындай солақай саясатты күштік құрылымдар мен соттар арқылы іске асырады. Белсенділерді қудалаудың негізгі себебі осында.
Мұнда олар бірнеше мақсатты көздейді. Біріншіден, қазіргі тергеуге тартылған белсенділерді соттау арқылы біршама уақыттан бері бір-біріне үйреніскен, қалыптасқан адамдар шоғырын – саяси ортаны ыдыратып, жойып жібереді. Сөйтіп олардың алдағы кезеңдерде саяси партия құруын болдырмай тастайды.
Екіншіден, қудалау мен жазалауға түскендерді көрген, саясатқа ден қоя бастаған өзге жұртты үрейлендіреді. Олардың топқа қосылуын біршама уақытқа тежейді.
Үшіншіден, көш бастайтын, жетекші болатын адамдарды немесе сондай болады-ау деп топшылағандарын сотпен оқшаулап, қоғамнан алыстатады, қызметін шектейді.
Төртіншіден, күштік құрылымдағылар болуы ықтимал қауіпті әрекеттердің алдын алдық немесе экстремистік, террорлық пиғылдағыларды әшкереледік деп қожаларына, президенттеріне жағынады, шендерін өсіреді, сый-сыяпатты, орден, медальдарды иеленеді. Мына істі шартты түрде «Он екінің оқталуы» деп атауға болады.
– Алмат Жұмағұлов пен Кенжебек Әбішевтің сотында сіз куә ретінде сұралғанда, осындай ойларды ашып айтқан екенсіз. «Он екінің оқталуы» ісі – соның жалғасы демексіз ғой?
– Иә, солай десек, қателеспейміз. Алмат Жұмағұлов пен басқа да жігіттер шетелдіктерге жер бергізбеу мәселелерін, тіл мәселелерін көтеріп, таныла бастаған болатын. Митингілер өткізуге, әлеуметтік, саяси тақырыптар бойынша М.Ганди паркінде пікір алмасулар ұйымдастыруға кіріскен еді. Оған қатысушылардың қатары күн санап өсе бастады. Саясаткерлер, қоғам қайраткерлері шақырылған ондағы кездесулерде назарбаевтық билік жүйесі ашық сыналатын. Міне, сол топтың саяси ұйымға, қоғамдық бірлестікке айналуынан сескенген билік оны тарату, талқандау үшін араларына сатқын «белсендіні» кіргізіп, жеке отырыстарда мақсатсыз, ойланбастан арандатумен айтылған, іске асырылмайтын бөстек сөздерді термелеп, монтаждап, қылмыстық іс құрады. Сосын оны сотқа жөнелтті және тапсырыс бойынша жазалатты.
Дәл осындай жағдай журналистер арасында «трактор-танк төңкеріс» атанған сот процесінде, осы жылдың бас кезінде қайталанды. Қаңтардағы оқиғаға қатысқандар мен қасіретті күндерде жапа шеккендерге көмек көрсеткен, әділеттік іздеген жәбірленушілерді, азапталғандарды қолдаушылар тобы пайда болған еді. Қамкөңіл, жанашыр жандар өздерінің басқосуларында Қаңтар оқиғасы қайталанса қайтеміз, халыққа қалай қорған боламыз деген сұрақтарға жауап іздейді. Қаңтар құрбандарының Астанаға баруына қаражат қарастырады. Міне, осындай сәтте бәле ойлаған погондылар олардың арасына «Сако» деген «агенттерін» кіргізіп, сол арқылы әртүрлі арандатулар жасайды. Соның нәтижесінде әлгілер пластик құбырдан бөтелке атқыш, трактордан танк жасағыш, Астанаға барып төңкеріс ұйымдастырғыш болып шыға келеді.
Соның салдарынан Бағила Андреева, Ақылжан Қисынбаев сияқты белсенділігімен, қарекеттерімен байқалған басқа да адамдар әртүрлі мерзімдерге бас бостандықтарынан айырылды. Сөйтіп, қаңтаршыларды қорғау, бейбіт жиындарды талап ету жолында ұйымдаса бастаған топты ыдыратып жіберді. Әрқилы себептерді пайдаланып, белсенді азаматтарды – алда жүретін, өзгелерге ықпал ете алатын жаңа саяси тұлғаларды соттаудың басқа мысалдарын көпшілік біледі.
- Тирандардың талайы тыраң асқан
– Рысбек аға, Алматы облыстық сотында тәуелсіз журналист Думан Мұхаммедкәрімнің және оның қорғаушыларының апелляциялық шағымдары қаралды. Бірақ олардың өтініштері қанағаттандырылмады. Керісінше, прокуратура тарапынан жасалған қосымша жаза тағайындау ұсынысы судьялар тарапынан қолдау тапты. Думанға кесілген 7 жыл бас бостандығынан айыру жазасынан кейін үш жыл бойы журналистикамен, шығармашылықпен айналысуға, азаматтық белсенділік танытуға шектеу қойылды. Тіпті тойлар мен астарға, басқа да көпшілік жиналатын жерлерге баруға, сөз сөйлеуге тыйым салынды. Мұның бәрін қалай бағалайсыз, әділеттілік, заңдылық туралы бірдеңе деуге бола ма?
– Алдымен Думанды не үшін, қалай соттағанын еске түсірейікші. Бұл туралы ҚР Президенті Қ.Тоқаевқа жолданған, белсенді азаматтар қол қойған мәлімдемеде нақты жазылды. Сонда баяндалған жайттарға назар аударайық. Журналист Д.Мұхаммедкәрім 2022 жылы 20 желтоқсанда өзінің «ND» арнасында шетелдегі М. Әбілязовпен тікелей эфирде сұхбаттасқан, оның саяси ұстанымына, мақсатына, Қазақстандағы оппозиция тарихына қатысты сұрақтар қойған.
Бұрынғы және қазіргі билікке, оппозицияның өзіне де сындар айтылған, саяси, экономикалық өзгерістерге жету жолдары талқыланған. М. Әбілязовтың Франциядағы соттасуларына қаржы қажеттігіне назар аударылған, бейбіт митингілер арқылы халықтың өз мақсатына жету мүмкіндіктері сөз болған. Сұхбатта билікті күшпен басып алуға шақырған үндеулер жоқ, КДТ бағдарламалары, идеялары насихатталмаған. Журналист тіпті сұхбат берушіні де сынайды, демократиялық күштер арасындағы бірліктің болмауын, тілдік мәселелерді қозғайды. Д. Мұхаммедкәрім өзінің кәсіптік міндетін атқарған. Ешқандай да экстремистік ұйымның жұмысына қатыспаған, оны қаржыландырмаған.
Соған қарамастан, Думан ҚР ҚК 405-бабы 2-бөлігімен, 258-бабы 1-бөлігімен қылмыстық жауаптылыққа тартылды. Ол бұған дейін үш рет әкімшілік құқық бұзушылық жасады, митингілерге қатысты, бейбіт жиынға шақырды делінген негізсіз және заңсыз айыптаулармен тоқсан күн қамауда отырды. Тіпті оны «диваннан тұрмаңдар, көшеге шықпаңдар!» дегені үшін де, Мәжіліс депутаттығына кандидат ретінде сайлаушылармен көшедегі кездесуге бармақ болғаны үшін де жазалады. Әкімшілік соттың шешімінде «Д. Мұхаммедкәрім ҚР Президентіне және мемлекеттің саяси ұстанымына сын білдіре отырып, саяси белсенділерді оны қолдауға шақырды» деп кінә артқан. «Сын білдірсе, сотта!» деген тапсырманы берген кім сонда? Мұның бәрі — еркін ойлы, ащы шындықты айқара көрсеткен, билік басындағыларды аяусыз сынаған журналисті тұқырту, үнін өшіру мақсатындағы заңсыз әрекеттер.
Тәуелсіз журналистке қатысты істі Қонаев қалалық соты қарады. Алғашқы отырыста прокурор С. Кеңесов: «30 қаңтар 2024 жылы айыптау жағында куә болып табылатын тұлға облыстық прокуратураға арыз жазып, сот отырысын жабық түрде қарау жөнінде шара қолдануды сұрады, Д. Мұхаммедкәрім және «Қазақстанның демократиялық таңдауы» экстремистік ұйымы екенін, қоғамға және мемлекеттік билікке қарсы көзқараста екенін, сондай-ақ оның жақтастары бар екенін мәлімдеді» деп жалған ақпарат берді.
Бірақ ол белгісіз тұлғаның жазды деген арызын сотқа көрсетпеді, тапсырмады. Судья Н. Қойшыбаев оның ауызша сөзіне сүйеніп, арызды іске қабылдамастан, қауіп-қатердің қаншалықты негізді екенін анықтамастан, сот отырыстарын жабық өткізуге шешім шығарды. Сот осылайша бірден заң бұзушылықпен басталды.
– Қорғаушылар тергеушілер тарапынан болған заң бұзушылықтар жайында да айтқан еді…
– Иә, тергеушілер үшін қолдан қылмыс жасау, әсіресе жоғарыдан тапсырма берілсе, үйреншікті әдетке айналған. Алматы облысы ПД ТБ аға тергеушісі Ж. Есжанов жүз мыңнан астам адам көрген М. Әбілязовтан алынған әлгі сұхбат туралы мынандай анықтама жазған: «Бейнежазбаларда М. Әбілязов мемлекеттік билікті күшпен құлатуға және Қазақстан Республикасының конституциялық құрылысын өзгертуге насихаттап, үгіт жүргізіп, жария түрде шақырып отырғаны көрінеді». Тергеуші мен прокурор көпшіліктің көз алдында тұрған сұхбатты осылайша бұрмалап көрсетті! Егер шынында солай болса, «мемлекеттік билікті күшпен құлатуға» шақырған М. Әбілязовтың нақ өзінің үстінен неге қылмыстық іс қозғамаған? Тіпті Д. Мұхаммедкәріммен бірге соттаса қайтер еді? Жоқ, олай етпеген, тек журналистке іс қозғаған. Ж. Есжановтың айыптауы бойынша, «Мұхаммедкәрім Думан Алмасұлы жеке тұлғаға оның қызметінің экстремистік сипатын, көрсетілген ақпараттық және қаржылық қызмет түрлері экстремистік әрекетті жүзеге асыру үшін пайдаланылатынын көрінеу біле тұра, ақша жинаған, сондай-ақ ақпараттық және қаржылық қызметтер көрсеткен, яғни ҚР ҚК 258-бабының 1-бөлігінде көрсетілген қылмыстық құқық бұзушылықты жасаған» екен. Тергеуші тізімдеген 280 адам М. Әбілязовтың Франциядағы соттардағы қорғаушы адвокаттарына деп ақша аударуға ниеттенсе керек, бірақ ақшалары алушылардың шоттарының бұғатталуына байланысты банктен өтпеген. Олар журналистің хабарламасына немесе насихатына еріп, ақша аудармақ болған жоқ.
Айыптау жағынан куә ретінде сотқа шақырылған 28 адамның, қорғаушылар жағынан сұралған 17 куәнің бірде-біреуі Думанға қарсы куәлік жасамаған. Тіпті олар биліктің берекесін қашырған әлгі сұхбатты, бейнежазбаларды көрмеген болып шықты. М. Әбілязовтың ақпарат тарату мүмкіндігі тіпті мол, «ND» каналына қарап қалған жайы жоқ. Күн сайын эфирге шығады, адвокатына төлеуге қаражат көмегін сұрайды. Егер шынымен ҚДТ экстремистік ұйым болса, ақшаны қабылдаушы үш азамат сол ұйымның мүшесі болса және үш жүзге жуық азамат әлгілерді қаржыландырушы болса, онда бәрінің үстінен қылмыстық іс қозғалуы тиіс еді. Олардың бірде-біреуіне тиіспей, тек Д. Мұхаммедкәрімді ғана «экстремизмді қолдаушы, қаржыландырушы, тыйым салынған ұйымға қатысушы» деп неліктен жеке өзін таңдады? Экстремизммен осылай күресе ме, әлде экстремизмді бетке ұстап, Президент Қ. Тоқаевты сынаушыларды сындыру, жоқ ету мақсаты көзделген бе?
– Сот барысын қадағалап отырған көпшілік, әсіресе Думанды қолдап, Қонаев қаласына сотқа талай рет барған адамдар бұл сұрақтың жауабын айтып та жүр. Тәуелсіз журналистің билікті, қазіргі жүйені, әсіресе мемлекет басшысын ашық, өткір сынға алғаны үшін қудалауға түсті деген пікірде. Тергеуші, прокурор, судья сараптамашының қорытындысын бетке ұстап, қашан да соған сүйенеді. Бұл істегі сараптамаға қатысты не айтар едіңіз?
– Тергеушілердің дегенін жасайтын сараптамашылар болады. Олар үнемі тапсырыс алып тұру және жазалаушылармен жақсы қарым-қатынас ұстау мақсатында, яғни жеке басының мүддесін көздейтіндер. Оларда адалдық, ар, ұят, намыс деген болмайды. Кәсіптік біліктілігі төмен, алды-арты таза емес сарапшылар тергеудің қолбаласы сияқты. Оларға керісінше, өте білімді, тәжірибелі, ісіне адал, турашыл сараптама жасайтын мамандар да бар. Бірақ олар тергеудің ығына көнбейді, ақшаны емес, абыройды ойлайды. Тергеуші «мен оны гуглден таптым» деген сараптамашы Абдолла Мирзаходжаев сот отырыстарында өзі қол қойған қорытындысына қатысты сұраққа мандытып жауап бере алмады. «Д. Мұхаммедкәрімнің сөздерінде экстремистік идеялар мен көзқарастарды насихаттау белгілері бар» деген өз сөзіне дәлел таппады.
Тіпті оның лицензиясы болмаған кезде тапсырыс алғаны көп жайтты аңғартады. Қорғаушы жағынан шақыртылған сараптамашы маман, филология ғылымдарының докторы, профессор, Конституциялық соттың штаттан тыс сарапшысы Абай Қайыржанов Әбілязовтың да, Мұхаммедкәрімнің де жарияланған сұхбаттағы сөздерінде, анау айтқандай, «экстремистік идеялар мен көзқарастарды насихаттау белгілері» жоқ екендігін нақты мысалдармен, жан-жақты талдаулармен дәлелдеп берді. Ғылыми негізде, заңдық тұрғыда жасалған оның сараптама қорытындысын судья Н. Қойшыбаев шетке ысырып қойды. Думанның өзі, әкесі Алмас Тілепов, қорғаушылар Төлеген Берліғожа, Ғалым Нұрпейісов, Мұрат Жолшиев жалған айыпты шашып тастады. «Жабық» сот жайына қалды, барлық жағдай мәлім болды. Судья Қойшыбаев үкімді оқып, түсініктеме берместен тұра қашқан. Міне, мұндай масқара сот кімге қызмет етеді? Мемлекетке ме, қоғамға ма? Әрине, елді уысында ұстап, билеп-төстегендерге!
Апелляциялық шағымды қараған Алматы облыстық сотының алқасы бірінші сатыдағы заң бұзушылықтарға, істің біржақты жүргізілгеніне, айыптауға негіз боларлық дәлелдемелердің жоқтығына, әділетсіз үкім шығарылғанына көз жұма қарады. Жасыратыны жоқ, апелляциялық шағым қаралар алдында менде аздаған сенім болған еді. Алқа мүшелері соншама халық тыңдап, көрген сұхбатта ешқандай да экстремистік идеялар мен көзқарастар насихатталмағанын, тыйым салынған КДТ ұйымына қаржы жиналмағанын анық көре тұра, көрсоқырлыққа бармас дегенмін. Оған қоса Президент өз абыройын, мемлекеттің абыройын ойласа, жеке басын бейбіт халықты Қантардағы қанжоса жасаған жарлығы үшін сынағанына кектенбесе, жау санамаса, Думанға жеңілдік жасауы тиіс еді. Тіпті жазықсыз соттағанның, ақтамағанның өзінде. Бұл үкім Думан Мұхаммедкәрімге ғана емес, тұтастай тәуелсіз журналистикаға, сөз бостандығына шығарылған үкім. Әділеттілікті, заңды, Конституцияны қорлаған үкім. Президентті қорқақ, кекшіл, диктатор етіп көрсетудің бұдан артық үлгісі бола қоймас.
Астана қаласы Есіл аудандық сотының 2018 жылы 13 наурыздағы Қазақстанның демократиялық таңдауы қозғалысын экстремистік ұйым деп таныған атышулы шешімі саяси қудалаудың басты құжатына айналды. Ол авторитарлық тоталитарлық билікті нығайтуға, оған қарсыларды тұқыртуға, демократияны тұншықтыруға пайдаланылып келеді. Оны «Есіл тұзағы» деп атайық, соған лайықты. Бұл тұзаққа ілінгендердің саны тіпті көп. Биліктің ойлап тапқан бұл тәсілі қаншама адамның обалына қалғанын, олардың ешбір кінәсіз сотталып, бірнеше жылдарға түрмеге қамалғанын, бала-шағаларының, отбасының асыраусыз қалғанын еске алыңыз.
«Есіл тұзағының» авторлары мен оны іске асырушылар өз әрекеттерінің жүздеген адамды қасіретке ұрындырғандарын ойлауы тиіс. Олар қоғамды демократияландыруға, шынайы құқықтық мемлекет құруға орасан залал келтіріп жатқандығын түсінбейді де. Тіпті мұндай қызметтік асыра сілтеушіліктің, заңды бетке ұстап, заңсыздыққа, қылмысқа барудың түбінде өздеріне, жақындарына, ұрпағына айналып соғарын, қиянаттың құрбаны боларын ойлағысы да келмейді. Авторитарлық жүйені қорғаштап, оның сақталып қалуына «үлесін» қосқандар дәл осы жүйеден түбінде таяқ жейді. Жасалған жамандық, қиянат ұмытылмайды.
Мантия, мундир кигендер, иығына жұлдыз таққандар – кәдімгі адамдар, мемлекет атынан әрекет жасайтындар. Оларда ақыл, адамгершілік, парасат, иман болса, әділет жолынан таймас еді. Азаматтардың заңды құқын қорғап, адал қызмет етудің орнына биліктегілердің әумесерлігін, заңсыз тапсырмаларын орындап, құл болып жүр. Міне, солардың көмегімен биліктің өзі қоғамдық жағдайды барған сайын ушықтыруда.
Әрине, Президенттен бастап, тұтас билік наразы халықты, олардың көшбасшыларын жау санайтын саясат ұстанған соң, қолшоқпарлар қайдан оңалсын?! Жүйені түбірімен өзгерту қажеттігі күн артқан сайын қатты сезіліп келеді. Оның қозғаушы күші болатын халық белсенділерін, қоғам қайраткерлерін, саясаткерлерді, күрескерлерді соттап, түрмеге тығумен, оқ атып өмірін үзумен ешбір билік жеңіске жетпейді. Небір тирандардың тыраң асқаны тарихтан мәлім.
Сұхбаттасқан Азамат МОЛДАСАНОВ, «D»