Қанағат ЖҮКЕШ
Осы мақалада айтайын дегендерім сұхбат берушінің идеяларынан емес, журналистің сұрақтарынан туындап отыр.
Парламент Мәжілісінің депутаты Ермұрат Бапиге журналист Жанжібек Өмірзақова мынадай сұрақтар қойған екен:
– Не себептен сіз оппозицияда 26 жыл жұмыс істегеннен кейін Парламентке кетуге шешім қабылдадыңыз?
– Оппозициялық қызметтен Парламентке ауысуыңыз сіздің бұрынғы принциптеріңізден бас тартуыңызды білдіре ме?
– Сіздің жақтастарыңыз сізді «қарсы жаққа ауысып кетті» деп жүрген жоқ па?
– Сіз жүйенің бір бөлігіне айналып, тәуелсіздігіңізді жоғалтып, бұған дейін өзіңіз сынап келгендердің «өз адамына» айналып кетуден қорықпайсыз ба? («ДАТ», 14.11.2024).
Қазіргі таңдағы саяси кеңістікте басы ашылмай, бұқаралық сананы буалдырлатып, көпке түсініксіз болып жүрген құбылыстардың үлкені «Ескі Қазақстан» мен «Жаңа Қазақстанның» арақатынасы, кімнің кімге оппозицияда екендігін ажырата алмаудан туындап отыр. Бұлар жөнінде мүлдем кереғар, шатасқан пікірлер нөпірі толастар емес. Депутатқа берілген сұрақтардың Жаңа билік Бұрынғының халыққа қарсы саясатын жалғастырушысы контексінде құрылғаны көрініп тұр.
Басы ашық нәрсе – Ермұрат Бапидің ескі Қазақстанда саяси оппозицияда болғандығы ғана. Енді ол Парламентке депутат болып сайланғанда кім дейміз? Кейбір адамдарға түсініксіз болып жүргені осы болып отыр. Журналистің сұрақтарының ауанынан Е.Бапиді «оппозициядан Парламентке», демек, «қарсы жаққа ауысып кеткен», бұрынғы «принциптерінен бас тартып», жүйенің «өз адамына айналып, тәуелсіздігін жоғалтқан» адам дегенге келетін коннотация сезіледі.
Иә, Е.Бапи Парламент Мәжілісіне депутат болып сайланды. Бұл – айғақ. Алайда осы айғақ оның «халыққа қарсы билік жағына өтіп кеткенінің» дәлелі бола ала ма? Қатардағы қара нөпірдің санасына сіңіріп алғаны мынау: Назарбаев пен Тоқаев – бір адам, олардың кейінгісі алдыңғысының саясатын жалғастырушы, қоғамда орын алып отырған заңсыздықтардың бәрін қазіргі билік жасап отыр. Мінеки, қазіргі қазақтың саяси аспанын жауып тұрған буалдыр тұман осыдан көрініс беріп отыр.
Саяси соқырлық деген ұғым бар. Ол мемлекеттің ішкі және сыртқы саясатындағы әрекеттерінің мәнін ажырата алмаудан көрініс табады. Олай болса, сөзді қазіргі Қазақстанның сыртқы саясатының мәніне үңілуден бастайық. Қ.-Ж. Тоқаевтың билігі күшіне ене бастағалы, Ресей жаққа жығыла беретін, не сұраса бере бере беретін, сұрамаса өзі апарып аузына тығатын, «жайылып төсек болатын» Бұрынғының әдеттеріне тосқауыл қойылды. Президент Ресейдің соңынан көзсіз ілеспейтінін көрсетіп, ДНР, ЛНР деген квазимемлекеттерді танымайтынын ашық жариялады. Қазақстан мұнайын Ресейді айналып өтетін Каспий–Әзербайжан арнасы арқылы еуропалық тұтынушыға төте жеткізуді көздеген шаралар қолға алынуда. Түркиямен ынтымақтасып, Түркі елдер бірлестігін құру идеялары енгізілуде. Таяуда ғана Қазақстан БРИКС-ке енуден сыпайы түрде бас тартты. Атом электр станциясын салуға қатысушыларды консорциум формасында ұйымдастыратынын жариялап, Ресейді қағыс қалдырды. Президент Ресейдің өктемдігі жағдайында Қазақстанның мүддесі тұрғысынан әрекет етудің тамаша үлгілерін көрсетіп келеді.
Ресеймен арақатынаста атқарылып жатқан шаралардың шынайы ұлы істер екендігін түсінгісі келген адам солтүстік аюымен соңғы үш ғасыр бойғы арақатынас тарихына көз жүгіртуі керек. Ғаламат қырғындардың, миллиондарды жалмаған ашаршылықтың, шетке қашулардың, ұлт ретінде жойылуға алып баратын әрекеттердің бәрінің қазаққа қайдан келгенін еске түсіру керек.
Дүниежүзілік адамзат қауымдастығынан Ресей саяқ кетіп отыр. Ешкім онымен одақтасқысы келмейді. Өйткені Ресеймен жақындасу қай елді болса да тығырыққа апарып тірейді. Ресей өркениеттік саяси-құқықтық нормалармен өмір сүре алмайтын, адекватты бола алмайтын қатынастарымен одақтастарын маңынан үркітіп болды. Енді өзінің жалғыз еместігін, жақтайтын одақтастары бар екендігін көрсету үшін, небір қитұрқы әрекеттерге баруда. Бұл бағытта Ресей жиі қолданатын әдіснамалар бар. Солардың бірі – достыққа мәжбүрлеу. Бұл әдіс бұрыннан Ресеймен тағдырлас, шекаралас елдерге қатысты қолданылып келген болатын. Негізгі қаруы сол елдің басшысын компроматпен ұстау, ойдан шығарылған аумақтық талап, күш көрсету және 5-колоннаны пайдалану (орыс әлемін қорғаймыз деген желеумен). Осыдан кейін Қаңтар қырғынын жасаған қандай күштер екенін, «екінші қаңтардың» желі қай жақтан соғып тұрғанын түсіну қиынға соқпаса керек еді.
***
Ермұрат өзіне тән саяси дүниетанымынан, ұстанымдарынан айныған жоқ. Мұның мәніне үңілгісі келген адам алдымен Жаңа Қазақстан Ескі Қазақстанның жалғасы емес екенін, Қ.-Ж. Тоқаевтың саясатының ел мүддесі тұрғысынан жүргізіліп отырғанын түсініп алуы керек. Ол Назарбаевтың тұсында биліктегі отансатушылар мен жемқорларға қарсы болса, қазір бұрынғы орындарында сіресіп отырған, саботажшыға айналып алғандарға қарсы әрекет үстінде жүр.
Бапи және басқа бірнеше тегеурінді депутаттар Парламентке саяси көзқарастарын ауыстырып, халыққа қарсы режімді қолдап шыққаны үшін өткен жоқ. Президенттің өзі сайлау механизмдерін өзгерте отырып, бұрынғы режімге оппозицияда болған қайраткерлерді әділ сайлаумен тартып алды. Қазір Қ.-Ж. Тоқаев мажоритар депуттарға сүйене отырып, біріккен күшпен жаңа саяси стратегияларды жүзеге асырып отыр.
Саяси және құқықтық аяларда жүріп жатқан процестердің мәніне үңіле алмайтын қатардағы Мырқымбай «Ендігі бастық Тоқаевтың өзі емес пе, қолында тұр ғой. Неге Ананың алаяқтарын қуып шығып, әділ және кәсіпқой мамандарды отырғызбайды» деп назаланады.
Н.Назарбаев кадрды іріктеу мен басқарудың логикадан тыс тәсілін қолданды. Ол барлық лауазымдарға кері селекциямен, кәсіпқойлығы төмен, саяси соқыр, моральдық ұсқынсыз адамдарды отырғызды. Сосын оларды дәм таттыру (жегізу) процедурасынан өткізді. Осылай кез келген жоғары лауазымға өзі дайындаған продуктының – компроматтағы қортықтың кабинетіне есігін теуіп кіріп, сол жерде қолына кісен салатын мүмкіндікке ие болды. Бірде оның кез келгеніңді өз қолыммен жетектеп сотқа тартамын деп, бүкіл халықтың көзінше масайрағаны ел есінде.
Қ.-Ж. Тоқаев ондайға бара алмайды, бәрін заңға сай атқарады. Ал жоғары лауазымда отырған адамды орнынан алуға ұзақ процедура керек. Заңды түрде ол процедураны жүзеге асыру үшін, белгілі бір уақыт керек. Оған көптеген адам қатысады, айғақтар тартылады, себептер тәптіштеледі, талқылаулар өткізіледі, құжаттар толтырылады. Осының бәрін атқарушылар – Ананың адамдары. Олар бұрынғы әдеттерін жалғастырып, заңды әрекеттер жасаудан бас тартып, екінші президенттің нұсқауын шалағай орындап, көбіне орындамай, іс ақырын құрдымға кетіріп отыр.
Халық мынаны біліп алуы керек: «елбасының» кадрлары орындарында әлі мығым отыр. Күштік құрылымдардағы шешуші позицияларда сең бұзылған жоқ. Олар және тек отырған жоқ, «Жаңа Қазақстанның» арбасының дөңгелегіне таяқ қыстырумен белсенді айналысып отыр. Саяси оппозицияға қысым, жазықсыз адамдарды жазаға тартудың жалғасуы, нағыз қылмыскерлердің құтылып кетуіне селбесу, елбасының туыстарын қорғау,.. тағы басқа толып жатқан қитұрқы әрекеттердің бәрін жасап отырған солар.
Қ.-Ж. Тоқаевтың қолына билік толық өткен жоқ. Транзит жалғасуда. «Ескі» және «Жаңа» Қазақстан арасындағы күрес әлі 20 жылға созылады. Өйткені адамдар өзгеруге қабілетсіз. «Жаңа Қазақстаннан» бұрынғыдан жоғары лауазым алып, еселеп артқан жалақыға ие болса да, бала жастан әдеттенген шенеунік сұғанақтығын қоймайды. Отансатқыштар жымысқы әрекеттерін жалғастыра береді. «Өткенде талай халық мүлкін қымқырдық, елге зиянымыз тигені рас, енді онымызды қойып, отанымыз үшін аз да болса пайдалы іс жасайық» дегенге әр мың адамның біреуі ғана баруы мүмкін. Қалған 999-ы бала жасынан үйренген пасықтығы мен ұрлығын тастай алмайды. Әлеуметтік психология ғылымының қағидалары бойынша солай.
Қ.-Ж. Тоқаев ұстанып отырған бағыт Назарбаев кланына өлімші соққы болып тиіп жатыр. Олардың былықтырып кеткен мұрасын қайта қарау қарқынды жүріп жатыр. Бұрынғы президенттің өзі және отбасы мүшелері зауал шақтың келіп қалғанын сезіп, агонияға бой алдырып, «суға кеткен тал қармайдының» күйін кешуде. Осыдан Қаңтар оқиғасының кімнің қолымен, қандай мақсатпен жасалғаны, «екінші қаңтарды» дайындап жатқан реваншшылар дегендердің кімдер екендігі түсінікті болса керек еді. Мұны бажайлай алмау бұқараның, соның ішінде кейбір журналистер мен блогерлердің саяси есеңгіреу күйін кешіп отырғанын көрсетеді.
Қ.-Ж. Тоқаев үш оттың ортасында, ауыр әлеуметтік-психологиялық ахуал қыспағында жұмыс істеп отыр. Үш от деп отырғанымыздың біріншісі – Н.Назарбаевтың кланы, ол отырғызып кеткен кешегі компроматтағы қортықтар –бүгінгісаботажшылар; екіншісі – Ресей; үшіншісі – азаматтық қоғамнан шыққан саяси сауатсыз журналистер мен блогерлер.
Әжептәуір зиялы делінетіндердің шынайылығында «Жаңа Қазақстан» діттеп отырған стратегиялардың мәнін түсіне алмауы үлкен қатерге әкеліп соқтыруы мүмкін. «Жау жағадан алғанда, бөрі етектен» дегендей, толып жатқан ақпарат берушілердің бұқаралық сананы бұрып, халықты қазіргі билікке қарсы бағыттап, іс жүзінде реваншшылардың билікке келуін дәріптеп жүргендері үлкен саяси-әлеуметтік апатқа ұрындырайын деп отыр. Олар саяси кеңістіктегі ойыншылардың тұрғыларының өзгеріп кетуінен, «менің жауымның жауы – маған дос» комбинациясы бойынша әрекетке ауысып кеткенін аңғара алмай отыр (олардың арасында Н.Қадырниязов, Ғ. Жакей, Д.Елгезек сияқты әжептәуір танымал жазғыштар бар).
Е.Бапи «реваншшылар тарапынан «Жаңа Қазақстанға» нақты қауіп бар» екенін, олар «қазір жараларын жалап, қарсы шабуылға дайындалып жатқанын» айтыпты. Нағыз саяси көрегендік деген осы. Қазаққа дәл осындай қатер төніп тұрғанын сезінбеу, ол туралы ескерте алмау кешірілмес тарихи және саяси қате болып шығар еді. Өйткені бұл қауіп Қазақстан үшін XVIII ғасырдағы «Ақтабан шұбырынды, Алқакөл сұламадан» да, ХХ ғасырдағы коммунистердің «ұлттарды қосып, тілдерді жою» ұранына ілесіп кеткен халықтың ессіз масайрауынан да сұрапыл болайын деп тұр. Бұл жолы да біз Шекспир сұрағына тіреліп тұрмыз: «Боламыз ба, болмаймыз ба?». «Екінші қаңтар» Дамокл қылышы сияқты қазақтың төбесінде салбырап тұр.