Назарбаевтың тұсында қазақ рухы мен иманынан айырыла жаздады

(Жалға­сы. Басы өткен сандарда)

– Тұры­с­бек Сәу­ке­та­ев өткен­де айтып қал­ды, Маға­у­ин­нің шығар­ма­ла­рын мем­ле­кет көңіл бөліп, өздері ауда­рып, қам жасау керек деп.

– Мәсе­ле былай, мен тарих­ты жақ­сы біл­ген­нен көбі­не­се басқа­ша қарай­мын. Ол ауда­ры­ла­ды. Мыса­лы, түрік тілін­де бұрын менің бір топ әңгі­ме­лерім шыққан, сол жақтағы бір қыз аударған, енді бір қызы­мыз жақын­да ауда­рып, тағы әңгі­ме­лерім­ді шығар­ды. Ал енді түрік тіліне ауда­рыл­маған қаза­қтың жазу­шы­сы жоқ. Ауда­ру мақ­сат емес, ауда­ры­лға­ны жақ­сы, оның соңы­нан қууға бол­май­ды, біздің қаза­қтың кез кел­ген жазу­шы­сын пәлен­бай тіл­ге ауда­руға бола­ды. Оның бәрі де уақы­ты­мен келетін нәр­се. Сон­ды­қтан аудар­ма­мен мақта­нуға да бол­май­ды, ауда­рыл­май қал­дым деп кем­сі­ну­ге де бол­май­ды, уақыт кете­ді. Өмір деген өлше­улі нәр­се, әрбір минут қым­бат. Кей­ін жоқта­у­шы­лар шыға­ды, арты­ң­да бар мұраңа ие болып оты­рған балаң бар, халқың бар. Сон­ды­қтан мен қам жемей­мін, әре­кет жасап та жүр­гем жоқ. Бірақ ауда­ры­луы керек, әрине, мем­ле­кет өзі қамқор­лап, жақ­сы шығар­ма­ны аудар­тып алуы керек. Біз­де орта дамы­м­аған, сын­шыл­дық дамымаған.

– Енді ыңғай­сыз бол­ма­са, бір-екі адам­ның атын ата­сам осы жер­де, біре­уі – Шаха­нов, біре­уі – Иса­бе­ков, олар­дың сіз тура­лы айтып жүр­гені­нен құлағ­дар­сыз ғой, пікір алу­ан­ды­ғы бар дей­міз, мыса­лы, Иса­бе­ков өткен­де Маға­у­ин­нің жазып жүр­ген тари­хи роман­да­ры­ның көбі көшір­ме деп айтып қал­ды. Ондай пікір жала емес пе?

– Нешетүр­лі нәр­се айты­ла­ды, оның бәріне мән бере беру­ге бол­май­ды. Мыса­лы, Шаха­но­втан шыққан әңгі­ме – ол өзін сон­ша­лы­қты құдірет­ті есеп­те­ді, «Шыңғыс ханды» теріс­ке шығарғы­сы кел­ді. Мен жай ғана мақа­ла жаз­дым, «Шыңғыс­хан­ның шара­па­ты» деген, бұл жас жігіт­тер­ге тиісті, ана­ның атын атағам жоқ. Содан кей­ін мені тапап тастай­мын деп жап­пай жорық баста­ды, сосын маған да қар­сы сөй­ле­у­ге тура кел­ді. Оны мен айтай­ын, мүл­де еру­ге бол­май­тын адам, суайт, өтірік­ші адам, шығар­саң да, шығар­ма­саң да – менің айтар сөзім осы. Оны жаз­дым мен. Жаға­ла­сып қой­маған­нан кей­ін айтуға тура келді. 

Ал Иса­бе­ко­втікі тіп­ті қисын­сыз нәр­се. Мен Тұры­с­бек Сәу­ке­та­ев сый­лы­ққа лай­ық деп пікір жазып едім, ол соған қар­сы мақа­ла жаз­ды, жазған­да Тұры­с­бек жай­ы­на қал­ды, мен тура­лы жаз­ды. Бұған енді жау­ап қай­ыр­мауға бол­ма­ды, өйт­кені ішін­де айты­лған көп сөз­дер бар. Бір-екі жігіт мені жақ­сы баға­лай­тын, еке­уі де пара­сат­ты жігіт, бұл баяғы қаза­қы айтыс деп мені сөк­ті. Біре­уі сені сөгіп, аузы­на кел­генін айтып жатыр, жап­паған жала жоқ, сен соған жау­ап қай­ы­рға­ның үшін жазы­қты бол­дың. Мен үнде­мей оты­руым керек екен. Мен қай­ран қалдым.

– Енді Назар­ба­ев дәуірі деген кезең бол­ды, тәу­ел­сіздік алған­нан кей­ін қоғам­дағы, билік­те­гі заң­сыздық, жемқор­лық тура­лы «Ұлт­сызда­ну ұра­ны» деген еңбек 2003 жылы басыл­ды. Соның ішін­де айты­лған ой-пікір бүгін­де көп өзгер­ген жоқ.

– Назар­ба­ев жөнін­де мен айтам – тірі кезін­де айтқам деп. Орнын­да оты­рған кез­де 1995 жыл­дан бастап талай айтыл­ды. Ол айтқан­да­рым жазыл­ды, басылды.

– «Қаза­қ­сыз Қаза­қстан» деген мақа­лаңыз 2013 жылы басылған.

– Одан бұрын 2003 жылы ака­де­ми­яда кез­де­су кезін­де қат­ты айт­тым мен. «Мына ака­де­ми­я­ны тара­та­ды» деп мен алғаш Саға­ди­ев сай­ланған кез­де айтқам, ол ешқан­дай көріп­кел­дік емес, мен ана кісіні жақ­сы білем, Саға­ди­ев­пен біз сту­дент кезі­міз­ден доспыз. Эми­гра­ци­яға кет­кен­де арнайы келіп, бәй­бі­ше­сі­мен бір­ге сәлем беріп кет­ті. Сон­да мен айт­тым: қасқыр қой­ды жек көр­гені­нен жемей­ді, мына таудағы рези­ден­ция өте жақ­сы екен, соны алу үшін ака­де­ми­я­ны тара­та­ды дедім. Ол сөз­дер­дің бәрі жетіп­ті жоға­ры­ға. Сосын шыны­мен таратты.

Ал Назар­ба­ев жөнін­де айта­тын бол­сақ, «Ұлт­сызда­ну ұра­нын­да» бар, әлем­де нешетүр­лі пат­ша бол­ды дедім, даны­шпан пат­ша­лар бол­ды, қол­бас­шы пат­ша­лар бол­ды, сая­сат­кер пат­ша­лар бол­ды, ақы­мақ пат­ша, пси­хи­ка­лық ауру пат­ша­лар бол­ды, бірақ халқын, елін жері­мен қосып сатқан пат­ша біз­ге ғана бұй­ыр­ды деп. Әуел бастан менің көзқа­ра­сым, әрине, пре­зи­дент болған соң үміт еттік, сол кез­де бір­ден бай­қа­дым мен – бұл кез­дей­соқ кел­ген адам еді, бұл отар­лық өкі­мет­тің қой­ған ада­мы, одан әрі отар­лай беру үшін кел­ді. Басқа кан­ди­да­ту­ра­лар бол­ды, Әуел­бе­ков бол­ды, Кама­ли­де­но­вты қою керек еді. Ол ақы­мақ, ұр да жық, төрт-бес жыл­дан кей­ін орны­нан түсіп қала­тын еді. Орны­на басқа біреу келетін еді деп. Әуел баста қой­ған кез­де Гор­ба­чев деген зұлым адам ғой, менің жазға­ным бар «соқыр Нико­лай­дан өткен мисыз Мика­ил» деп, сол Жел­тоқ­сан­ды ұйым­да­стыр­ды, қаза­қты жаны­штау үшін, басқа­ларға үлгі бол­сын деп. Ол әуел бастан қаза­ққа қар­сы жұмыс жаса­ды. Жемқор­лық, жеу деген бір ғана нәр­се қаза­қтың рухын жаны­шта­ды, аздыр­ды, тоздыр­ды. Голо­ще­кин 1932 жылы қаза­қтың үштен екісін қырып тас­та­са, Назар­ба­ев бүкіл қаза­қтың жан-дүни­есін жоққа айнал­дыр­ды. Халық бұзыл­ды. Менің бір айтқан сөзім бар, Мұх­тар Тай­жан деген бала кел­тіріп­ті: жұрт­тың ниетін бұз­ды деп айт­ты деп. Бұл сөзді талай айтып жүр­міз. Отар­лық заман­нан кей­ін кез­дей­соқ кел­ген адам. Отар­лық заман­ның жалға­сы, бұры­нғы үкі­мет­тің рези­ден­ті. Бол­ды. Біздің қаза­қтың, өзі­міздің кінә­міз бол­ды. Еш нәр­се ұмы­тыл­май­ды, бірақ біз­де бәрі тез ұмы­ты­ла­ды. Мыса­лы, Мұр­та­за­ев Нұх пай­ғам­барға теңе­ген Назар­ба­ев­ты, Мұса пай­ғам­барға теңе­ген, мақтаған бәрінің сөзі әр жер­де сақта­лып тұруға тиіс, алдағы уақыт­та бәрі шыға­ды. Сон­ды­қтан бел­гілі мөл­шер­де есір­тіп жібер­ген өзіміз.

– Бір нәр­сенің шегін біл­мей, асы­ра сіл­те­у­ге дай­ын тұрамыз.

– Дарақы­лық, мәде­ни­ет­тің төмен­ді­гі, ұлт­тық сана­ның жоқты­ғы, сол адам­дар ақы­рын­да герой болып шықты. Сол Мұр­та­за­ев жер сатыл­сын деген­ге қол қой­ған. Жер­дің саты­луы­на бүкіл жазу­шы қауым қар­сы бол­ды. Сон­да жина­лыс өткіздік, Алтын­бек Сәр­сен­ба­ев ұйым­да­сты­рып, шығар­ма­шы­лық ұйым­дар, Сурет­шілер одағы, Ком­по­зи­тор­лар одағы бәрі кел­ді. Сон­да қат­ты-қат­ты сөй­ледік. Мен алдын­да мақа­ла жазғам, сөй­ледім, кей­ін соны қоры­тын­ды­ла­ды, газет­ке шықты. Менің айтқан сөзім­ді ешкім шығарған жоқ, сон­да Мұр­та­за­ев жина­лы­сқа кел­ме­ген. Алдын­да жер­ді сату – ана­сын сату деп жүр­ген, арты­нан жер­ді сатқан дұрыс деді. Мен, мыса­лы, пен­си­яға шыққан соң бір жер­де оты­рғым келеді, сон­да жер­сіз қалай оты­рам. Пар­ла­мент­те Фари­за еке­уі қол көтер­ді, үшін­ші жазу­шы бол­ды, ол Иса­ба­ев. Ол ана «Ауыл» деген пар­ти­я­ның төраға орын­ба­са­ры еді, соны есті­ген­де, мен өмірі өлең жаз­бағам, эпи­грам­ма жаз­дым, бір жағы қал­жың былай дедім: Аты, дыты, өзі қыты, көсе­мі ғықы, жазға­ны быты деп. Сон­да аты Дулат, өзі қоңы­рат, көсе­мі Ғани Қасым, айтқа­ны быты, яғни жер саты­лу керек деп. Өткен жолы мақа­ла жазған­да, мен айт­пай қалып едім, өйт­кені сол кез­де таба алмай қал­дым, сон­да үш жазу­шы бол­ды жер сатыл­сын деген. Бүкіл жазу­шы­лар қоға­мы­нан қол­даған үш-ақ адам. Еке­уі шешу­ші дауыс, үшін­шісі қол­да­у­шы. Сөйт­кен Мұр­та­за­ев көсем боп жүр. Назар­ба­ев­ты мақтаған.

Ал енді ол шығарған Тұрар Рысқұ­лов халқын сатқан адам, 1932 жылы ашар­шы­лы­қты бастаған Рысқұ­лов. Содан кей­ін Қазақ Рес­пуб­ли­ка­сын құру кезін­де Түр­кістан Рес­пуб­ли­ка­сын құра­мыз деп бөгет жасаған, мына оңтүстік облы­стар, оңтүстік өңір Түр­кістан Рес­пуб­ли­ка­сын құрам деді басын­да, содан Бөкей­ха­нов бастап, біздің Ахаң­дар, Жахаң­дар бастап, Ала­штың көсем­дері Түр­кістан Рес­пуб­ли­ка­сы­нан оңтүстік облы­стар­ды әрең айы­рып алды. Кей­ін бұл орын­ба­сар, кол­хоз­да­сты­ру жос­па­рын­да гра­фик­ті өзгерт­кен, Қаза­қстан­да кол­хоз­да­су 1935 жылға дей­ін деп айты­лған, соны 1932 жылы деп жазған Рысқұ­лов. Содан кей­ін халық қырыл­ды, қыры­лып болған­нан кей­ін мәсе­ле көтеріліп, Орта­лық Коми­тет шек­тен шығып кет­кен­нен кей­ін Голо­ще­кин­ді орны­нан алып, қоры­тын­ды жазу керек қой, сол қоры­тын­ды пікір жазу­ды Рысқұ­ло­вқа тап­сы­рған. Аннан-мын­нан құра­с­ты­рған, арты­нан құтқа­ру­шы болып шықты.

Біз­де батыр мен сатқын бір­ге жүр. Ала­шор­да­ның көсем­дерінің қата­ры­на Сей­фул­лин­ді қосып жібе­реді. Рысқұ­лов оны­мен тоқта­маған, Ленин өлген­нен кей­ін, мен Ленин­ге өте жақ­сы қарай­мын, ол даны­шпан адам болған, көп нәр­сені басқа­ша түсін­ген. Ленин­нің өзін­де қаза­қтың қаны болған болуы керек, қал­мақ деп айта­ды, мей­лі кім бол­са да, алай­да ол ұлт мәсе­лесіне дұрыс қараған. Ленин 21 январь­да өлген­нен кей­ін март айын­да Рысқұ­лов үлкен көлем­ді донос түсіреді, мен «донос» деген сөзді қол­да­на­мын, «алқаш» деген сөзді қол­да­на­мын, бұл қаза­қта жоқ сөз­дер, «мас­кү­нем» деген бол­май­ды, «дома­лақ арыз» деген бос сөз. 1937–38 жыл­да­ры 4 жарым мил­ли­он донос жазы­лып­ты. Ленин өлген­нен кей­ін, сол донос түсір­ген, Қаза­қстан­да ұлт­шыл­дық бар, бүкіл Ала­шор­да­ның көсем­дерінің көзін құр­ту керек деп Ста­лин­ге жазған.

– Ол хаты­ның көшір­месі архив­те бар ма?

– Бәрі бар. Одан кей­ін 10–15 күн­дей жау­ап бола қой­май­ды, Ста­лин жол­да­стың үлкен хат­ты оқуға уақы­ты бол­май жүр­ген­де, қысқа­ша екін­ші қай­та­ра жаза­ды. Ол жер-жеріне жет­ті, бұл 1924 жыл­дың көк­те­мі, апрель. Ал енді 1928 жылы бүкіл ала­шор­да­шы­лар­ды тұтқы­нға алды ғой, Аймауы­то­втан бастап біра­зын атты, Әуе­зов пен Әлім­хан Ерме­ков аман шықты.

– Рысқұ­лов неге қаза­ққа жау болды?

– Неге біреу ұрлық қыла­ды, неге біреу өтірік айта­ды деу­ге бол­май­ды, қаза­ққа жау керек, кей­ін орны­ма тала­са ма деп. Ұлт­сыздық, азғын­дық қой. Сәкен Сей­фул­лин осы кез­де, май айын­да ма, Мәс­ке­у­ге барып, ол да Ала­шор­да­ны түгел құр­ту керек деген донос түсіреді. Міне­ки, осы­лар әлі көсем болып жүр.

– Енді сөйт­кен Рысқұ­ло­вты Шер­хан Мұр­та­за неге ұлы­қтап отыр?

– Жаз­ды. Мұр­та­за­ға қаты­сты әңгі­ме көп, мен шет жаға­сын Темірға­ли Нұр­та­зин тура­лы естелі­гім­де жазғам, соның бәрі ұлт сатқын­ды­ғы, Бай­тұр­сы­но­втан бастап, Бөкей­ха­нов бәрін құрт­ты, ауыл­дағы сау­а­ты бар мұғалім­дер­ді құрт­ты. Біздің ауыл­да Қай­сар деген мұғалім болған, менің ағам оқып, алғаш сау­а­тын ашқан адам, ала­штық көзқа­рас­та болған, сол да айдалған, ауыл­дағы бұры­нғы мұғалім­дер­дің бәрін құр­тқан. Ол аз болған­дай, аз-мұз пікірі бар адам­дар­дың бәрін құрт­ты. Кез­дей­соқ аман қалған адам­дар, 1932 жылғы ашар­шы­лы­қтан да кез­дей­соқ аман қалған адам­дар бол­ды. Кей­ін­гі сана­сы бар­лар­дың тұқым­да­ры да кез­дей­соқ аман қалды.

Ал енді біздің ауыл­дан шыққан бел­гілі адам­дар­дың – Беге­штің, Шол­та­най қажы ұрпақта­ры­ның түгел­дей көзін жой­ып жібер­ді. Шаған­тай әулетінің ұрпақта­ры ғана аман қал­ды, өйт­кені олар көп бол­ды. Шаған­тай менің тіке­лей атам емес, ол жай­ын­да жазам, ол – менің бабам­ның неме­ре інісі. Кез кел­ген ауыл­да осы­лай бол­ды. 1932 жылы қазақ, бірін­ші­ден, демо­гра­фи­я­лық апатқа ұшы­ра­ды, оның өзін­де көзі ашық, өмір­ге ике­мі жоқ адам­дар көбірек өледі ғой. Арты­нан гене­ти­ка­лық апат бол­ды, сояу-сояу шығып тұрған­дар­дың бәрін суы­рып алып, көзін құрт­ты. Сөй­тіп сана­сыз дең­гей­ге жет­тік, біздің бел­сен­ділер әлі күн­ге дей­ін өре түрегеледі.

– Енді ала­шты­қтар тура­лы, жал­пы Абай тура­лы да қазір тосын пікір­лер айты­лып жүр. Мыса­лы, қаза­қтың оры­станға­ны Абай­дан баста­ла­ды деген пікір айтып жүр­ген­дер бар. Одан бөлек, Абай­ды ала­шты­қтар­дың жасаған жоба­сы деп те айтады.

– Жоқ, Абай бәрін түсін­ген, даны­шпан адам болған, ол қаза­қтың тең­десі жоқ ұлы ақы­ны, ол оры­стың оқы­ған­да­ры­мен жақ­сы болған. Оры­стың оқы­ған­да­ры, рево­лю­ци­я­лық көзқа­рас­тағы адам­дар Семей­ге айда­лып кел­ген, солар­дан бәрін есті­ген, бар жағ­дай­ды біл­ген. Сібір­дің жағ­дай­ын да жақ­сы біл­ген. Абай­дың ауы­лын­да Сібір­ден қашқан шер­кестер, кав­каз­ды­қтар көп бола­тын. Ат мініп, есін жиып, еліне кететін­дер болған. Еліне жет­ті ме, жет­пе­ді ме – бел­гісіз. Ал енді катор­га­ның жағ­дай­ын жақ­сы біл­ген соң, қар­тай­ған шағын­да катор­гаға айдап әке­те ме деп қорқақтаған. Содан аса үлкен қоғам­дық істер­ге ара­лас­паған. Абай­дың өлең­дерін­де бәрі айты­лып тұр ғой: «Мәз бола­ды болы­сың, Арқаға ұлық қаққанға…» деп. Отар­шыл­ды­ққа қар­сы сөз деген сол ғой. Қаза­қтың азып-тозға­ны қара сөз­дерін­де бар, бұрын намыс­шыл еді қазақ деп. Оның бәрінің аста­рын­да отар­шыл­ды­қтың зардабы жатыр.

Екін­ші, Абай оры­стың тілін біл, дүни­е­ге көзің ашы­ла­ды дей­ді. Соны қабыл­дағы­сы кел­ме­ген, дүни­е­ге көз, тере­зе аша­тын жалғыз жол орыс арқы­лы бол­ды. Оры­стың тілі мен білі­мі арқы­лы бол­ды. Қазір ағы­л­шын тілін білу керек деп жата­мыз, біз ағы­л­шын­ның ота­ры бол­сақ, ағы­л­шын тілін біл деп айтар еді, ол дұрыс әңгі­ме. Оны қалай түсі­ну­ге бай­ла­ны­сты. Қазір­дің өзін­де оры­стың тілін біл­ген­нің зия­ны жоқ. Білу керек, өйт­кені ол әлем­дік дең­гей­де­гі тіл. Тағы бір мәсе­ле – сая­сат мәсе­лесі. Абай­ға кір жуы­туға бол­май­ды. Енді кіш­кене арты­ғы­рақ кет­кен жер­лері бар, ол Сал­ты­ков-Щед­рин, Гоголь, өзінің халқы тура­лы айтқан сөз­дері бол­ды. Өте ауыр сөз­дер айтқан. Сосын қаза­қты кіш­кене арты­ғы­рақ мінеп айтқан жер­лері де бар. Өзі орда­сын­да оты­рған­да, қаза­қтың жағ­дай­ын көп түсін­бе­ген. Өзі үлгі тұтқан өзбек­тен, татар­дан, оры­стан артық жағ­дай­ла­рын Абай атам біл­ме­ген, өйт­кені балық судың ішін­де жүр­генін біл­мей­ді ғой. Сол сияқты. Сон­ды­қтан Абай­ды кінәлау орын­сыз бола­ды, ол есіріп секір­ген болады.

– Аға, енді балық суда жүзіп жүр­генін біл­мей­ді дедіңіз ғой, сырт­та жүр­геніңіз­ге көп­те­ген жыл бол­ды. Сырт­тан қараған­да қазақ қоға­мы сіз­ге қалай көрінеді?

– Мен сырт­тан қарай­ды дей­тін жағ­дай жоқ, өйт­кені интер­нет бар, қарап оты­ра­мыз, тыны­штық, жұмыс жаса­уға бар­лық жағ­дай бол­ды. Қаза­қстан­да отыр­сам да жазар едім, кей­де бет-жүзін көр­гің кел­мей­тін адам­дар бола­ды, солар­дан аулақта­дым. Мұн­да келіп 1–2 ай жатып жүр­дім, екін­ші кіта­бым­ның біраз жерін Пра­га­да жаз­дым. Бір­жо­ла­та кел­ген­нен кей­ін, бір әңгі­ме­ден баста­дым дедім ғой. «Жар­мақты» жаз­дым, сосын тағы бір­не­ше повесть жаз­дым, Шыңғыс­хан­ның 4 кіта­бын жаз­дым, «Ала­са­пы­ран», «Алтын Орда­ны» жаз­дым, содан соң барып 3 том «Естелік­тер» кіта­бын жаз­дым. Өте жақ­сы, жемісті еңбек еттім. Құдай­ға шүкір, ден­са­улы­ғым жақ­сы бол­ды. Қазір кіш­кене аз-мұз әлсіреп қалған сияқты­мын. Тамағым қар­лы­ққа­ны да соның көрінісі. Енді алдағы уақыт­та үлкен кітап жазам демей­мін, өйт­кені оған көп уақыт кете­ді. «Алтын Орда­ның» дең­гей­ін­дей емес, бірақ жаза­тын шығармын.

– Қан­дай тақы­рып­тар­ды көте­рем деп отырсыз?

– «Естелік­тер­ді» жалға­сты­руға бола­ды. Бір шағын тари­хи зерт­те­улер жазуым мүм­кін. Өйт­кені тарих­тың біз­де айтыл­маған, жазыл­маған қал­та­ры­сы көп қой. Сосын өзі­міздің ауы­лға бай­ла­ны­сты «Шаған­тай соғы­сы» деген­ді жазай­ын деген ойым бар. Шаған­тай деген баба­мыз 17 әйел алған, 13-інен бала болған, 22 ұлы, 30 қызы болған, асыл тұқым. Олар­дан үлкен, ірі адам­дар шықты. Кей­ін­гі рево­лю­ция кезін­де, ақтар­дың шабуы­лы кезін­де үлкен, ірі қай­рат­кер­лер шықты. Бөдес деген қажы ата­мы­здан ақтар жеңіліп қашты ғой. Мұз бұзыл­май тұрған кез­де Ақмо­ла­дан, Атба­сар­дан 32 сол­дат келеді, Қон­ды­бай­дың Қара­суы деген жер­де, қазір­гі төмен­гі Шоқан, Сары­қа­мыстың жерін­де. Олар кел­ген­нен кей­ін зор­лық жасай бастай­ды, қызда­ры­на тиі­седі. Ертең аман кет­кен­нің өзін­де атып кетуі мүм­кін, сосын атта­рын ауы­сты­рып кетуі мүм­кін. Бөдес қажы бедел­ді адам, Шаған­тай­лар­ды жинап жіберіп, түн ішін­де жатқан жері­нен 32 адам­ды бай­лап алған. Бай­лап алып, мұз­ды ойып, 32 сол­дат­ты бір-бір­леп Бақа­нас өзеніне баты­рған. Ішін­де бір татар бар екен, сол има­нын айтып тұр­ды дей­ді, соған қат­ты күй­зел­ген екен. Шал­дың айтқа­ны­на қара­май, суға баты­рып жібер­ген. Арба­ла­рын суға ағы­зып жібер­ген, сол 32 сол­дат­тың кем деген­де 32 неме­се 50 вин­тов­ка­сы бар. Қан­ша­ма қару-жарақ, оқ-дәрі арба­мен алып кел­ген. Осы­дан соң ақтар 2–3, 5–6‑дан қашқан, солар­дың 3–4‑нің тарихын білем мен. Үйлеріне келіп қона­ды. Ж. Аймауы­то­втың «Ақбілек­те» жазға­ны бар, сол­дат кел­се, түгел қырып кете жаз­дай­ды, бәрі­нен қорқа­ды деп, содан бір жер­де 5, бір жер­де 7 сол­дат, қалай өлтір­генін біле­мін деп, олар­дың да қаруын алған. Содан совет өкі­меті орнаған кез­де кол­хоз, сов­хоз басталған кез­де кем деген­де 50–60 вин­тов­ка бола­ды. Соны­мен қару­ла­нып, совет өкі­метіне қар­сы күре­сті ғой. Кол­хоз басталған­да, елді жабағы, тай­дан бастап Қытай­ға көшіреді. Шәпет деген болған, Айды­көл шалқар деген болған, бәрі шаған­тай­лар. Бұлар Қытай­дың жолын біледі, өйт­кені Абақ керей Қытай­да жал­пағы­нан отыр ғой, біздің ауыл да керей. Рево­лю­ци­ядан бұры­нғы уақыт­та қаты­нас болған. Біздің ата­ла­ры­мы­здың тұсын­да барып қонып қап, қыстап, келесі жаз­да келеді, кей­де сол жақта қалып қой­ған жағ­дай­лар болған. Біздің шежіре­ге бай­ла­ны­сты жазы­лған­дар бар, керей­лер Қытай­ға жол біледі, солар тобы­қты­ларға жол көр­сет­ті дей­ді. Сон­да елді көшір­ген, соңы­нан қуып шыққан кей­бір әскер­лер­ді қырып жібер­ген. Арты­нан жақ­сы адам­дар шықты. Мұн­дай қару­лы қар­сы­лық қаза­қта болған жоқ. Бұл ешбір тарих­та жазыл­маған. Мен басын­да роман жазам деп ойла­дым, онда ойдан шыға­ры­ла береді ғой, ал мынау нақты деректі шығарма.

– Халы­қтың жазыл­маған жара­сы­ның бірі – Жаңаө­зен оқиға­сы. Кезін­де «Қан төгіл­ді» деген мақа­лаңыз «Азатты­ққа» шықты, соны оқы­дық. Сон­да былай деп жаз­ды­ңыз: «Билік басын­дағы бар­лық әкім-қара – ең үлкен жар­мағы­нан бастап, кіші жан­дай­ша­бы­на дей­ін қазақ халқы­ның өз өкі­меті емес». Сол ең үлкен жар­мақ деп оты­рға­ны­ңыз – Назар­ба­ев қой, иә! Енді Назар­ба­ев қазір сая­си сахна­дан кет­кені рас, деген­мен Назар­ба­ев әулетінің енді­гі бола­шағы тура­лы не ойлайсыз?

– Жаңаө­зен деген үлкен қасірет бол­ды, Жаңаө­зен­нің сұм­ды­ғы – алғаш рет халы­қты атты ғой. Жел­тоқ­сан кезін­де атқан жоқ, күрек­тің қыры­мен ұрып, теп­кілеп өлтір­ді ғой. Ал сон­да Жаңаө­зен әңгі­месі болып жатқан кез­де біздің қалам­гер қауым, біраз зия­лы деген әде­би­ет­ші қауым аты­лған халы­қты кінәла­ды ғой, ал олар­ды атқан­ды ақта­ды. Содан мен есті­ген бет­те халық қыры­лып жатыр деп түр­шік­тім, «Шыңғыс­хан­мен» отыр едім, жұмыс жақ­сы жүріп жатқан кез еді.

– Ол кез­де қайдасыз?

– Ол кез­де Пра­га­да­мын. Содан мен ойла­дым, мынау – адам есті­ме­ген сұм­дық, қазақ деген үлкен халық, біздің қан­ша­ма оқы­ған зия­лы­ла­ры­мыз, қай­рат­кер­лер бар, солар айта­ды ғой деп жұмысым­ды бұзғам жоқ. Екі күн өткен­нен кей­ін бір бауы­рым маған теле­фон соғып­ты, ол кез­де бой таса­лап жүр­ген. «Масқа­ра бол­ды, халық қыры­лып жатыр, біздің зия­лы­лар атқа­ны дұрыс деп жатыр, аға неге үнде­мей отыр» деп­ті. Содан түн­де оты­рып жаз­дым, таңер­тең Еді­ге алып кетіп, орыс­ша, ағы­л­шы­нға ауда­рып, «Азатты­ққа» шығар­ды. Оны бір­ден бас­пай, бір апта­дан кей­ін «Жас Алаш» басты. Содан кей­ін ептеп жұрт­тың тілі шыға баста­ды, жаңа жыл­дан кей­ін түгел­дей сай­рап кетті.

Сон­да халық қыры­лып жатқан­да, атып жатқан­дар­ды мақұл­дап, халы­қты кінәлап сөй­леді, сұм­дық-ай! Ал енді кей­ін­гі «Қаңтар оқиға­сы» кезін­де, мен ескі атау – январь­ды қол­да­нам, бұл қаңтар емес, ақпан болу керек, жел­тоқ­сан 12-ші ай, ақпан бірін­ші ай, қаңтар екін­ші ай, ақпан­ның ақы­рған аязы деген. Мұны Өзбекәлі Жәні­бе­ков өзгер­тіп жібер­ген. Көкек айын апрель пле­ну­мын көкек пле­ну­мы деп айта­мыз ба деп, оны да өзгерт­ті, сөй­тіп бәрін бүл­діріп кет­ті. Январь қырғы­ны неме­се Ақпан қырғы­ны. Мұн­да жағ­дай басқа­ша бол­ды, басталған кезін­де мен жазай­ын деп ойла­дым. Сөйт­сем, бәрі жазып жатыр, заман, адам өзгер­ген, жаңа ұрпақ өсіп шыққан, шет­те жүр­ген қаза­қтар, мұн­дағы қаза­қтар бәрі жазып жатыр. Сосын мен кей­ін жинақтап жазар­мын дедім де, сол беті қал­ды, әлі алдағы уақыт­та жазамыз.

– Деген­мен сол кез­де жәбір көр­ген қазақ сіз­ден бір сөз күт­ті, Маға­у­ин­ді іздеді.

– Айт­тым ғой, менің айтуым шарт емес, мәсе­ле кім айтқан­да емес, не айты­луын­да. Жүз мәр­те айтыл­ды, сон­да мен көп­тің сөзін қай­та­лап қана шыға­тын едім. Бірақ ол мен бас тарт­ты деген сөз емес. Біз­де қызық, Жаңаө­зен – 2011 жылы бол­ды ғой. Ал 2019 жылы Әбді­жә­міл Нұр­пей­і­сов айт­ты: Жаңаө­зен дұрыс болған жоқ деп. Ойбай, Әбе­ке солай айт­ты деп, Нұр­пей­і­со­вты бәрі көтер­ді, 10 жыл өтіп кет­кен, оны кезін­де неге айтпаған?

– Енді сол кез­де Жаңаө­зен оқиға­сын «Хабар» агент­ті­гінің жур­на­лисі қаты­су­шы­лар­ды құты­рған иттер деп айт­ты ғой, сол сияқты Кекіл­ба­ев, кезін­де­гі кур­с­та­сы­ңыз, мұны ел естіп көр­ме­ген сұм­дық деп, мере­кенің шырқын бұз­ды деп жаз­ды. Енді мен­де бір сұрақ бар: мыса­лы, дәл Кекіл­ба­ев аға­мы­зды билік те, ешкім де мәж­бүр­ле­ме­ген шығар, үнде­мей қал­са да бола­ды ғой?

– Әбі­шпен бір­ге өстік, мем­ле­кет­тік қыз­мет­ке кір­гені – өте үлкен қате бол­ды, оны ешкім мәж­бүр­ле­ген жоқ, ақы­ры үлкен тра­ге­ди­я­мен аяқтал­ды. Енді отба­сын айт­пай­ын, өзі ішқұ­са бол­ды, біздің Маңғы­ста­удың халқы өте ұлт­шыл, ер халық. Бұл Шыңғыс­хан­ның тіке­лей ұрпағы, көбіне Шыңғыс­хан шыққан рудан, мұғал деген ата­уы, қият, сол халқы қат­ты көтеріп отыр еді, мен Әбіш жөнін­де нашар айтқым кел­мей­ді. Сол екі орта­да не айта алмай, ол да кінәлаған сияқты бол­ды ғой, Әбі­штің бір тра­ге­ди­я­сы осы бол­ды. Оған мем­ле­кет­тік қыз­мет­тің түк­ке де кере­гі жоқ еді, Пар­ла­мент­те бастық бол­ды, одан кей­ін жабыспай кету керек еді. Біз қат­ты қол­дай­тын едік, мен де, басқа­сы да. Жазу­шы­лар одағы­ның басты­ғы болып отыр­са, қар­ны ашпай­тын еді, атақ-абы­ройы жоға­ры бола­тын еді. Оның қыз­мет­те­гі кезі жақ­сы болған жоқ. Жазу жай­ы­на қал­ды. Абай атам жөнін­де жаман айта алмай­мын, Әуе­зов жөнін­де жаман айта алмай­мын, Әбіш жөнін­де жаман айта алмай­мын, өйт­кені мен тірі жүр­мін, ол кетіп қал­ды, бір­ге өстік, бір­ге жүр­дік, бір-бірі­міз­ге тілек­тес болдық.

– Ескі Қаза­қстан, жаңа Қаза­қстан деп қазір­гі жазар­ман бөліп жатыр. Ал ескі кадр­лар­мен жаңа Қаза­қстан құра ала­мыз ба?

– Ескі кадр­лар­дың оңға­ны жоқ, бір­лі-жарым бол­ма­са, бәрі де жемқор­лық, жағым­паз­дық мек­тебі­нен өткен­дер, ал жаңа деген­де – қалай таң­да­уға бай­ла­ны­сты. Лай­ы­қты жігіт­тер­ден таң­дай­тын бол­са – жаңа шыға­ды, ал бірақ Назар­ба­ев­тың мұра­сы­нан құты­лу үшін, әй, 30 жыл­да құты­лып біт­пе­с­піз. Өйт­кені халқы­на қар­сы қыз­мет жасау деген әдет­ке, дәстүр­ге еніп кет­ті. Тек бір ғана нәр­се – мыса­лы, шетел­де­гі қаза­қтар­дың келуіне әлі күн­ге дей­ін жол ашыл­май отыр. Мен енді «Алтын Орда­дан» шар­шаңқы­рап шықтым да, қазір дема­лып жатыр­мын, жаңа жыл­дан кей­ін, мүм­кін, кірі­сер­мін. Көп мақа­ла­лар жазам, демо­гра­фи­я­лық жағ­дай жөнін­де, шет­те­гі қаза­қтар­дың Ота­ны­на ора­луы жөнін­де, орал­ман­дар жөнін­де. Міне, осы дарақы­лық деген бар ғой қызық, орал­ман деген тама­ша сөз, бәрі жабы­лып кеп соған жабысты, оның жағ­дай­ын жақ­сар­туға емес, «орал­ман» деген сөз­ге жабысты. Ал қазір «қан­дас» дей­ді, оның не мәні бар? Біз­ге түрік те қан­дас, бәрі де қан­дас. Сөй­тіп «орал­ман» деген сөзді құрт­ты. Жағ­дай жасау тура­лы, мигра­ция тура­лы сөз болу керек еді. Ол жоқ. Екін­ші мәсе­ле – жазға­ны­ң­ды шыға­ра­тын жер жоқ, әлі біздің бас­пасөз бұры­нғы қал­пын­да, бірақ менің өзім­нің сай­тым бар. Көп­шілік біле бер­мей­ді, айту керек пе? Тағы не бар, айта бер, мен шаршамаймын.

– Аға, енді дін тақы­ры­бы тура­лы, қазір аху­ал барған сай­ын күр­де­леніп барады.

– Бұрын мен бұл жөнін­де шет жаға­лап қана жазғам. Діни аху­ал, «дін деген апиын» деген­ді Маркс айт­ты ма, Ленин айт­ты ма, сол сөз дұрыс та, алай­да оның мәнісін ұғып жатқан ешкім жоқ. Апиын­ды аз ғана қол­дан­са – ол ем, ал көп қол­дан­са – ол ауру. Мен солай деп ұғам. Ал енді ХХ ғасыр­дың басын­да қазақ зия­лы­ла­ры, оқы­ған­да­ры, қай­рат­кер­лер неге дін­ге қар­сы күре­сті? Отар­лы­ққа қар­сы әре­кет жаса­ды, дін­ге қар­сы күре­сті? Дін деген – қараңғылық.

– Қазір бірақ ала­шта­ну­шы­лар­ды дін­шіл етіп көр­се­тетін заман болып тұр.

– Әсіредін­шіл­дік­тің түк­ке кере­гі жоқ. Біз­де, мәсе­лен, сұм­дық бол­ды, дін­шіл­дік деген – дін емес, мәде­ни­ет­ке ғылым, білім жет­кі­зеді. Мешіт емес, мек­теп жет­кі­зеді. Дін­шіл­дік өте күшей­іп кет­ті және сусап оты­рған жұрт бір­ден «ойбай, мұсыл­ман­быз» деді. Мұсыл­ман­ды­қтың қан­ша пай­да­сы бар, има­ны­мыз дұрыс – Лә илаһа иллал­ла, Мұхам­мад расул Алла! Алла бір, пай­ғам­бар хақ! Ал енді оның арғы жағын­да біз­ге ара­б­тың не кере­гі бар, ара­б­тың дін­шіл­ді­гін, мыса­лы үшін, айтай­ық. Оның бәрі біз­ге жат, табиға­ты­мы­зға жат нәр­се. Сон­ды­қтан дін­дар­лы­ққа қар­сы, сала­физм­ге, уаха­бизм­ге қар­сы көп зия­лы­лар, қай­рат­кер­лер жап­пай хат жаз­ды. Сұх­бат­тасқан – Ая Өміртай