ҚР Парламентінің төрағасы Ерлан Қошанов мырзаға!
ҚР Премьер-министрі Олжас Бектенов мырзаға!
Павлодар облысының әкімі Асайын Байханов мырзаға!
1720 жылы патшалық орыс әскерінің Қазақ даласын әскери күшпен жаулап алу барысында қазіргі Павлодар қаласының орнына 48 адамнан тұратын Коряков (Кереку яр) әскери-казак бекінісі салынды.
4 (16) сәуір 1861 жылы Кереку Жар (Коряков) елді мекеніне Ресей императоры Александра II-нің жарлығымен өзінің кенже ұлы Павелдің құрметіне осы қалаға Павлодар атауы берілді. Кейінірек бұл қала Семей облысы орталығы болды.
Кереку атауының шығу тарихы және мәні мен мағынасына үңілсек, Керекудің толық атауы – Кереге жар. Шетел жазбаларында «Кереку Яр» деп хатталған.
Керек – күнделікті қолданысымызда керегі бар, керегі жоқ (қажет, қажеті бар, қажеті жоқ) деген мағынаны білдіреді.
«У» – кез келген қимыл-әрекеттің соңы, яғни шырқап шығар шыңы. Мысалы, отыру, отырмау, жату, жатпау, тұру, тұрмау, жүгіру, жүгірмеу, У ішіп өлу, өлмеу, өлтіру, өлтірмеу, бару, бармау, келу, келмеу, кету, кетпеу, шығу, шықпау, тосу, тоспау, кесу, кеспеу, жету, жетпеу, болу, болмау, қосу, қоспау, алу, алмау, бөлу, бөлмеу, көбейту, көбейтпеу, т.т.
Кереку – Кереге деген сөз. Иә, Иә, кәдімгі киіз үйіміздің негізі, іргесі, керегесі. Бүгінгіше айтқанда – үйіміздің қабырғасы.
Керу – керегені созу, жаю. Соған сәйкес, адамның қабырғалары ішкі ағзалардың қорғаны, қабырғасы.
Жар – үйіміздің жары (қабырғасы).
Жар – әрқайсымыздың сүйген жарымыз (жұбайымыз, Құдай қосқан қосағымыз). Қазақтың сөзіндегі Ауа анамызды – Адам атамыздың қабырғасынан жаратыпты дейтіні осыдан.
Жар – таудың тік жарқабағы.
Жары – әлемге ең әділетті, ең дана, ең данышпан ұлы билеуші Шыңғыс қағанды берген рудың аты. Әлем билеушісі, Қазақтың ұлы қағаны Шыңғыс ханның тегі Қазақтың қара шаңырағы – Кіші жүз (Бекарыс) – Алшын (Бөржігін) – Он екі ата Байұлы – Адай – Мұңал – Жары – Қиян (Қият) болып таратылады.
Арнайы атап өтетін жағдай – жат жұрттық, әсіресе Ресейше білім мен тәрбие алған кейбіреулерге «Кереку» деген сөз ұнамайды екен. Біз мұны қалаға ежелгі тарихи атауын қайтару талабын қолдаудың орнына, басқа атаулар қоюды ұсынғандарынан айқын көре аламыз.
Ондайларға айтарымыз: Ата тарихымыз, үйімізге қабырға, өзімізге «ақ адал жар» керек пе? Керек емес пе? Демек, «Кереге жардың» несі жаман?
«Керекулену (етістік) – ол өзіне киіз үй жасап алды, шатыр тікті. Мысалы, «ер керекуленді» – «ер азамат өзіне киіз үй тікті» деген мағынада қолданылады (11- т. 3. с. 205. Махмұд Қашқаридің «Сөздігі» (Диуани лұғат ат-түрік»).
Keragu – шатер, юрта: Он встретился с трудностями, на себя взвалил шатер (МК І 404); keragu – какова внутренность юрты? (ThSll)» (10, с. 300). (Древнетюркский словарь).
«Кереку» атауы Севортяннің, Шербак, Будаговалардың сөздіктерінде де аталады. Бәрінің мағынасы бірдей.
Моңғол тілінде киіз үй – «кер» деп аталады (12, с. 82–86). Бір ескертетін мәселе – моңғолдың «кер» (үй) сөзінің негізгі түбірі (семантикасы) түркі тіліндегі созу, жаю, керу мағынасымен үндес.
«Құпия шежіреге» сүйенсек, таңғұттардың үйі «терме кер» қазіргі моңғол тілінде «терме» сөзі кереге деген мағына береді (немесе тор). Бүгінгі күні қалмақтарда, алтайлықтарда, тувада «терме, теребе» – киіз үйдің керегесі мағынасында қолданылады. Солтүстік Кавказ түркілері, башқұрттар киіз үйді «терім», «терме» деп атайды. Орталық Азияны мекендеген түрік-моңғол елдеріндегі «кереге» немесе «тереме» сөздеріне қатысты тамаша деректерді С.И. Вайнштейннің «Мир кочевников центра Азии» кітабынан тауып алуға болады (13, с. 40–77). Терме үйден орыстың «теремок», «терем» ұғымдары шыққандығын қайталап айтудың онша қажеттілігі болмас. Бұл туралы «Словарь тюркизмов в русском языке» кітабында (14) тамаша сипатталған.
«Кереге» сөзі – түркі – моңғол, угро – фин тіліндерінде дөңгелек алаң, дөңгелек деген мағына береді. Бұл түпкі негіз әсіресе мадияр, т.б. угрофин тілдерінде сақталған. Қараңыз: Энико Сий. Курс венгерского языка. Kerek (kereket, kereke, kerekek) – колесо (15, с. 496).
Енді XVII–XVIII ғасырдағы орыс деректеріне көз жүгіртсек, жергілікті өлкетанушылар өз жазбаларында Павлодар орналасқан жер бұрын «Коряков яр» деп аталғанын жазады. Бірақ «Коряков» деген көпестің атына сенім күшті болғандығы сондай, нақты деректі, сілтемені, «подсказканы» көре тұра, «Коряковқа» – «Керекуді» жығып береді. Мысалы, павлодарлықтарға өте таныс, жергілікті өлкетанушылар көп сүйенетін ЦГАДА архивінен алынған құжатта былай деп жазылған (1744 жылғы құжат): «Коряковской форпост – Ж.А. построен в глухом месте, над рекой Иртышем, сверху реки на левой стороне, расстоянием от Иртыша десять сажень (23,75 м), берег высоты 2 аршина (1,4 м), от урочища Корякова яра расстоянием две версты (2,12 м)…».
Бұл құжат Коряков яр немесе Кереку жар аталатын жердің өзен жағасының – форпосттың қазығы қағылған нүктеден 2 шақырым жерде орналасқанын нақты айғақтап тұр. Бір сөзбен айтқанда, Кереку жар қазіргі уақытта Павлодар қаласының орталық серуен алаңы орналасқан жағажайдан алыс емес, көпірге жақын тұс. Бұл жар өзі биік және киіз үй сияқты. Алыстан, өзеннің сол жағалауынан қараған адам биік жарды керегеге ұқсататыны соңдықтан.
Кереку жар немесе Кереге жар 1715–1716 жылдардағы Бухгольц экспедициясының да құжаттары арасында жүр. Коршауға түскен Бухгольц экспедициясына көмектеспек болып, Сібір губернаторы М. Гагарин 1716 жылы көктемге қарай Томск, Тара және Тобольскіден жиналған 700 адамдық, оның ішінде көпестер, солдаттар, тұтқын шведтер (арасында Густав Ренат та бар) керуен жібереді. Осы «караван с людьми, товарами и казенными деньгами захвачен калмыками за 52 верст от Ямышевской крепости на Корявском яру при Иртыше» деп жазады», – Ф. Усов /2, с. 46/.
Бұл дерек «Коряков яр» немесе «Кереге жар» деген топонимиялық атаудың XVII ғасырдың басында кең айналыста болғанын және географиялық нысана – ориентир есебінде жақсы қызмет жасағанын білдіреді.
Дегенмен Кереку Коряковтан шықты дейтін гипотезаның тас- талқанын шығару үшін XVIII ғасырға дейінгі дерек керек. Біз ондай деректі 1697 жылы Ресейдің әскери, жолаушы қауымына кең танылған Ремезов картасынан табамыз. Қазіргі Павлодар қаласы орналасқан Ертістің орта тұсында Жәміштен елу шақырымдай жерде Ремезов қартасында «Кереку жар» деп аталатын топоним тұр. Кереге жардан шығысқа қарай «Верблюжий яр», «Толокнянные горы», одан әрі «Жәміш көлі» және сауда жасайтын орындар көрсетілген.
Ремезов қартасында Ертістің сол жағалауында батысқа қарай «Шабақта арал», «Шепелеу жар», одан әрі «Яр Аллабердыев», «Старый Иртыш», одан әрі «Қызыл жар», т.б. топонимдер белгіленген. /Гольденберг Л.А. «Хорографическая карта Сибири, чертежная книга» С.У. Ремезова/ Вопросы истории. – 1962, № 6. С. 183–185; Матвеев А.В.; Яворская Л.Я. Территория современной Омской области на листах «Хорографической книги чертежной Сибири» С.У. Ремезова / 1697–1711 гг./ Известия Омского государственного историко- краеведческого музея. 2003, № 10. С. 147–162.
Орта Ертіс бойына келген ресейліктер осы жерде қалыптасқан топонимдерді мүмкіндігінше пайдаланды. Егер біз орыстың алғашқы бекініс, форпост, қоныстарын қарасақ, бәрінің де атауы тарихи топонимге барып тіреледі. Қараңыз – Тобольск, Тара, Омбы, Ачаир, Осморыжск /восемь рыжых жеребцов/, Пяторыжск / бес жирен айғыржары/, Чернояр /Қаражар/, Железинск /Темірқаш/, Семияр /Жетіжар/, т.б. Бірде-бір жерде адам аты жоқ. Сол сияқты Коряков те алдында «Керегежар» /Керекуяр/, одан кейін біртіндеп славян лексикасының әсерімен Коряков ярға айналған.
Жоғарыда айтылғандардан көретініміз: Кереку атауы – Орта Ертіс өңірінің ең көне тарихи атауларының бірі. Мағыналық және тарихи құндылығы тұрғысынан «Кереку» атауы осы өңірдегі Сырлықала, Қазалы, Қалабалғасын, т.б. атаулармен шендес.
Қорытынды: «Кереку» – «Керегежар» сөзінің көне түркі тіліндегі нұсқасы» (Тарих ғылымдарының докторы Жамбыл Артықбаевтың «Ертіс дидары» газетінде жарияланған «Кереку атауының шығу мағынасына үңілсек» атты еңбегінен. http://www.ertisdidary.ucoz.kz).
Өз туған анамыздың атындағы мемлекеттік тілімізде «кереге» сөзі тікелей өзіміздің деңгелек киіз үйіміздің керегесі дегенді білдіріп тұр.
Өздеріңіз көріп отырғандай, Павлодардың да, Коряковтың да – бұл өңірге еш қатысы жоқ. Сондықтан қалаға ежелгі тарихи Кереку атауын қайтаруды ұсынамын!
Мұхамбеткәрім ҚОЖЫРБАЙҰЛЫ
