СУ ҮСТІНДЕГІ ЕЛ СУСЫЗ ҚАЛҒАЛЫ ТҰР

Шар­да­ра су қой­ма­сын­да қалып­тасқан жағ­дай мен елі­міз­де­гі су мәсе­лесі туралы

ҚР Пре­мьер-мини­стрі 

Олжас БЕКТЕНОВКЕ!

1. Трил­ли­он­даған қар­жы жұм­сал­са да, ауыз су мәсе­лесі неге шешілмейді?

Елі­міз­де­гі ең маңы­зды мәсе­ле – ауыз су болып отыр. 

Су тап­шы­лы­ғы – ұлт­тық дең­гей­де­гі стра­те­ги­я­лық мәселе!

2023 жылы 20 жел­тоқ­сан­да біз, «Ақ жол» пар­ти­я­сы ҚР Пар­ла­мен­ті Мәжілісінің жал­пы оты­ры­сын­да елі­міздің су сала­сын­дағы шешіл­ме­ген түйт­кіл­дер тура­лы мәсе­ле көтер­ген едік. Өкініш­ке қарай, елі­міз­де­гі су мәсе­лесі әлі толық шешіл­мей келеді.

Ал сол ауыз суға зар болып оты­рған халы­қтың салы­ғы­нан жиналған қар­жы­дан жыл сай­ын сумен қам­туға орас­ан зор мил­ли­ард­тар бөлініп келді:

1. 1998 жылы пай­да болған 2002–2010 жыл­дарға арналған «Ауыз су» бағ­дар­ла­ма­сы­на 1,8 мил­ли­ард дол­лар жұмсалды.

2. 2011–2020 жыл­дарға арналған «Ақ бұлақ» бағ­дар­ла­ма­сы­на да 2 мил­ли­ард дол­лар жұмсалды.

3. 2021–2023 жыл­дарға арналған «Нұр­лы жер» бағ­дар­ла­ма­сы­на да 1,3 мил­ли­ард дол­лар­дан астам ақша жұмсалған. 

Сон­да өткен ғасыр­дан бері 30 жыл­дай уақыт ішін­де 3 бағ­дар­ла­ма қабыл­дап, 5,1 мил­ли­ард­тан астам дол­лар, яғни трил­ли­он­даған тең­ге жұм­сал­са да, таза суға зар болу таза масқа­ра емес пе?

Судың шуы қашан біте­ді? Ауру­дың диа­гно­зын аны­қтап алып, емде­ме­се, жазыл­май­ты­ны секіл­ді, егер Үкі­мет отыз жыл­дан бері шешіл­мей келе жатқан бұл мәсе­ленің негіз­гі себеп­терін аны­қтап, нақты шешу­ге кіріс­пе­се, енді тағы 50 жыл өтсе де, ауыз су мәсе­лесі шешіл­мей­ді! Өйт­кені 2000 жылы салы­нған су жүй­е­лері жара­май қалып, істен шығып, қай­та салып жатыр. 

Бір ғана мысал – халық ең тығыз орна­ласқан Түр­кістан облы­сы елді мекен­дерін­де осы уақы­тқа дей­ін ауыз сумен қам­та­ма­сыз ету про­бле­ма­сы толық шешіл­ме­ген. Елі­міз­де­гі ең үлкен су қой­ма­сы жанын­дағы 37 мың халқы бар Шар­да­ра қала­сы және осы аудан көле­мін­де тұра­тын 50 мың ауыл тұрғын­да­ры да, жал­пы 80 мың­нан астам халық таза ауыз суға мұқтаж. Судың үстін­де оты­рған қала халқы суға мұқтаж. Таяқ тастам жер­ден табы­лған «Тама-Тастан­бек» таза су қорын тар­ту талай жыл­дан бері көтеріліп, құры­лы­сы биыл ғана бастал­ды. Енді оның қай жылы бітерін бір құдай біледі. 

 Бұл «Тама» су жоба­сы­ның мақ­са­ты – халық саны 80 071 адам­ды құрай­тын Түр­кістан облы­сы Шар­да­ра ауда­ны­ның 24 ауыл­дық елді мекенін және Шар­да­ра қала­сын тұрақты ауыз сумен қам­та­ма­сыз ету. Жоба бой­ын­ша «Тама» су алу құры­лыс жай­ы­нан екі желі­ден тұра­тын жал­пы ұзын­ды­ғы 39,28 шақы­рым Шар­да­ра топ­тық су құбы­рын салу көз­дел­ген. Жоба­ны қар­жы­лан­ды­ру рес­пуб­ли­ка­лық бюд­жет қара­жа­ты есебі­нен облы­стық бюд­жет­тер­ге берілетін ныса­на­лы даму транс­ферт­тері шең­берін­де көз­дел­ген. Қар­жы­лан­ды­ру көзі: РБ – 14 889,9 млн тең­ге, ЖБ – 1 654,4 млн тең­ге. Келісім­шарт бой­ын­ша жал­пы құны – 16 544,3 млн тең­ге. Жоба­ның іске асы­ры­лу кезеңі – 2025–2027 жылдар.

2025–2027 жыл­дарға арна­лып бекітіл­ген рес­пуб­ли­ка­лық бюд­жет­те жоба­ны іске асы­ру­ды баста­уға 2025 жылға 3 301,4 млн тең­ге қарас­ты­ры­лған. Құры­лыс-мон­таж жұмыста­ры биы­лғы 2025 жыл­дың ақпан айын­да баста­лып, бүгін­де ол қар­жы игеріліп, бітіп қой­ды. Қалған қар­жы­ны Үкі­мет қай кез­де бөледі?

2.Шардара су қой­ма­сын­дағы жағдай

Қазір Шар­да­ра су қой­ма­сын­дағы судың көле­мі шек­ті дең­гей­ден көп төмен­деп кет­кені тура­лы даб­ыл қағы­лу­да. Кеше­гі мәлі­мет бой­ын­ша, 2396 млн м³ су бар. Ол был­ты­рғы жыл­мен салы­сты­рған­да 1 811 млн м³-қа аз. Су қой­ма­сы­на биы­лғы 2025 жыл­дың 21 мамы­ры­нан бастап су мүл­дем келіп жатқан жоқ. Мұн­дай жағ­дай соңғы он жыл­да болған емес. Алдағы уақыт­та осы жағ­дай жалға­са беретін бол­са, шіл­де айы­ның үшін­ші онкүн­ді­гін­де қой­ма­да су тау­сы­ла­ды (жан­сыз дең­гей 1,0 млрд м³ қоспағанда). 

2025 жылы 5 сәуір­де Самарқанд қала­сын­да өткен Мем­ле­ке­та­ра­лық су шару­а­шы­лы­ғын үйле­сті­ру комис­си­я­сы­ның 89-шы оты­ры­сы­ның хат­та­ма­сы­на сәй­кес, суа­ру мау­сы­мын­да, яғни сәуір айы мен қыр­күй­ек айла­рын­да су қой­ма­сы­на 3 694 млн м³ су түседі деп жос­пар­ланған бола­тын. Оның ішін­де сәуір айы­на жос­пар 1 037 млн м³ жос­пар­лан­са, 830 млн м³ ғана кел­ді. Мамыр айы­на 884 млн м³ жос­пар­лан­са, оның 196 млн м³ ғана кел­ді. Яғни, 22 пай­ы­зы ғана. Мау­сым айын­да 555 млн м³ жос­пар­лан­са, айдың басы­нан бері 11 пай­ы­зы ғана келіп отыр. Сон­ды­қтан су тап­шы­лы­ғы­ның алдын алу үшін қысқа мерзім­де Үкі­мет дең­гей­ін­де хат­та­маға сәй­кес су келуін қам­та­ма­сыз ету қажет. 

2021 жылы көр­ші елдер­ден келетін су он есе азай­ып, 670 млн м³-ге дей­ін күрт түсіп кетіп, құбыр­ларға су жет­пей қалған еді. Жет­кен судың сапа­сы ішу­ге жарам­сыз болған. Ал енді биыл ондай жағ­дай қай­та­лан­са, сол уақыт­тағы су ұңғы­ма­ла­ры­ның ешқай­сысы жұмыс істеп тұрған жоқ. Судың көле­мі азай­ған сай­ын, ұңғы­ма­да да су қал­май­ды. Су қой­ма­сын­дағы судың көле­мі 1,0 млрд м³-тан түсіп кет­кен кез­де ұңғы­ма­лар­дағы су пай­да­ла­нуға жарамайды.

Осы­ған орай 2021 жылғы жағ­дай қай­та­лан­ба­уы үшін, қазір­ден бастап Шар­да­ра су қой­ма­сы суы­ның режи­мін рет­теу қажет. Су қой­ма­сын­да 1,0 млрд м³ суды ұстап қалу үшін, судың дең­гей­ін (отмет­ка) 244 метр­ден түсір­меу ұсы­ны­ла­ды. Су дең­гейі түс­кен сай­ын ГЭС электр қуа­тын өндіруі төмен­дей­ді. Қазір­гі кез­де саға­ты­на 78 МВт қуат өндір­се, был­ты­рғы жылы осы кезең­де 100 МВт электр қуа­тын өндіріп оты­рған. Яғни, Шар­да­ра су қой­ма­сын­да су жет­кілік­ті бол­ма­са, халы­ққа ішу­ге ауыз су да жоқ, тұты­нуға электр қуа­ты да, жарық та жоқ, ағын сусыз егін де жоқ…

Биы­лғы жылы Өзбек­стан Рес­пуб­ли­ка­сы­на «Арна­сай» су бөгеті арқы­лы 1 805 млн м³ су жіберіл­ді. Сон­ша­ма су көле­мі соңғы 5–6 жыл­да жіберіл­ген емес. Тек 2017 жылы 2 161 млн м³ су боса­ты­лған. Себебі бұл жылы суқой­маға соңғы 15 жыл­да ең көп көлем­де су кел­ген жыл бол­ды – 27,3 млрд м³ су кел­ген еді, 

Егер 1 805 млн м³ суды «Арна­сай» су бөгеті арқы­лы Өзбек­стан Рес­пуб­ли­ка­сы­на таста­май, «Көк­са­рай» су рет­те­гі­ші мен Шар­да­ра су қой­ма­сы­на жинаған бол­сақ, суқой­ма­дағы қазір­гі жетіс­пе­ушілік­тің, яғни 1 811 млн м³ судың орны толы­қты­ры­лып, су тап­шы­лы­ғы бол­мас еді.

Шар­да­ра су қой­ма­сын­дағы су тек Түр­кістан облы­сы­ның Сыр бой­ын­дағы аудан­да­ры­на ғана емес, тұтас Қызы­лор­да облы­сы­на да, яғни бар­лы­ғы 1 млн-ға жуық елге нәпақа беріп отыр. 

Шар­да­ра су қой­ма­сын­дағы су дең­гей­інің шек­ті дең­гей­ден төмен түсіп кетуі:

1. Ауыз су тап­шы­лы­ғы мәсе­лесін ушықтырады;

2. Ауыл шару­а­шы­лы­ғы­на тәу­ел­ді халы­қты табыс­сыз қал­ды­ру қау­пін арттырады;

3. Егіс алқап­та­рын суа­ру­да қиын­ды­қтар туғызады;

4. Су қой­ма­сын­дағы эко­жүй­е­ге зиян келтіреді.

Осы уақы­тқа дей­ін Шар­да­ра су қой­ма­сын­дағы су дең­гей­інің төмен түсіп кету себептері:

– Сыр­да­рия өзені­нен келетін судың азаюы;

– Тран­с­ше­ка­ра­лық су бөлу келісім­дерінің толық орындалмауы;

– Жер­гілік­ті су инфрақұры­лы­мы­ның ескіруі;

– Кли­мат­тық өзгерістер – қар мен жауын мөл­шерінің азаюы.

Соны­мен қатар жал­пы елі­міз­де су тап­шы­лы­ғы жыл­дан-жылға күр­де­лене түсу­де. Кли­мат­тың өзге­руі, тран­с­ше­ка­ра­лық өзен­дер­ге тәу­ел­ділік, ішкі су инфрақұры­лы­мы­ның тозуы және суды ұтым­сыз пай­да­ла­ну сал­да­ры­нан көп­те­ген аймақта ауыз су, ауыл шару­а­шы­лы­ғы мен өнер­кәсіп үшін су тап­шы­лы­ғы байқалуда.

Су – елдің тұрақты дамуы мен ұлт­тық қауіп­сізді­гінің негіз­гі ресур­сы. Қаза­қстан­да су тап­шы­лы­ғы мәсе­лесі жыл сай­ын өзек­тене түсу­де. Соңғы кез­дері Түр­кістан облы­сын­дағы Шар­да­ра су қой­ма­сын­дағы судың шек­ті мөл­шер­ден айтар­лы­қтай төмен­де­уі аймақтың эко­ло­ги­я­лық және әле­умет­тік тұрақты­лы­ғы­на қауіп төн­діру­де. Бұл жағ­дай – ел бой­ын­ша қалып­та­сып келе жатқан күр­делі су дағ­да­ры­сы­ның көрінісі.

– Қаза­қстан­дағы су ресур­ста­ры­ның 45%-ы сырт елдер­ден ағып келетін тран­с­ше­ка­ра­лық өзен­дер­ге тәуелді;

– Ел ішін­де­гі су инфрақұры­лы­мы­ның 60%-дан аста­мы ескірген;

– Кей­бір өңір­лер­де ауыз суға қол жет­кі­зу көр­сет­кі­ші 70–80%-дан аспайды;

– Су пай­да­ла­ну­дағы ысы­рап­шы­лық жоға­ры (әсіре­се ауыл шаруашылығында).

Су тап­шы­лы­ғы­ның салдары:

– Ауыл шару­а­шы­лы­ғы өндірісінің құлдырауы;

– Ішкі мигра­ци­я­ның күшеюі;

– Ден­са­улық сақтау сала­сы­на әсері;

- Әле­умет­тік нара­зы­лы­қтың өсуі мүмкін.

Шар­да­ра су қой­ма­сын­дағы дағ­да­рыс – Қаза­қстан­ның су қауіп­сізді­гі мәсе­лесінің шары­қтау шегіне жет­кенінің айқын көрінісі. Су тап­шы­лы­ғы – жеке­ле­ген өңір­лер­де­гі ғана емес, ұлт­тық дең­гей­де­гі стра­те­ги­я­лық мәсе­ле. Бұл жағ­дай мем­ле­кет­тік сая­сат­та суға қаты­сты көзқа­рас­ты түбе­гей­лі өзгер­ту қажет екенін көр­сетіп отыр.

3. Жыл­да қай­та­ла­на­тын осы су жетіспеушілігі

 мәсе­лесін рет­теу үшін не істеу керек?

Су қауіп­сізді­гі тура­лы ҚР Пре­зи­ден­ті Қ.Тоқаев үне­мі ескер­тіп келе жатыр. Алдағы 5–10 жыл­дың ішін­де су тап­шы­лы­ғы одан да үлкен қиын­шы­лы­қтарға алып келеді. Себебі Ауған­стан Әму­да­ри­ядан өте көп су алға­лы жатыр. Яғни, ауған­дар Әму­да­ри­ядан суды көп­теп алған соң, өзбек­тер Сыр­да­ри­ядан су алу­ды арт­ты­ра­ды. Екін­ші­ден, Сыр­да­ри­я­ның айна­ла­сын­да тұра­тын өзбек халқы­ның саны жыл­дан-жылға жедел көбей­іп келе жатыр. Яғни, біз­ге келетін су сөз­сіз азаяды.

Жағ­дай­ды түбе­гей­лі шешу үшін, бір­не­ше мәсе­ле­лер­ді кешен­ді түр­де бір­ден шешу керек. Ең бірін­ші – бар суды үнем­ді пай­да­ла­ну жұмысын жолға қою керек. Қай жылы бол­ма­сын, қан­дай бол­ма­сын, біз 5,2 млрд куб суды Шар­да­раға, 3 млрд куб суды Көк­са­рай­ға жинай аламыз.

Қызы­лор­даға 400 куб­тан суды жіберіп тұрған кез­де күніне 35 млн куб кете­ді, 100 күн­де 3,5 мил­ли­ард. Шығын­да­ры­мен есеп­те­ген­де, 4 млрд куб су Қызы­лор­да облы­сы­ның бас-аяғы­на толы­ғы­мен жете­ді. Ал Шар­да­ра ауда­нын­да 50 мың гек­тар жер бар. 10 мың куб­тан есеп­те­ген­де, жал­пы био­ло­ги­я­лық су пай­да­ла­ну қабілет­тілі­гі 5–6 мың куб­тан ешқа­шан асқан емес. Яғни, 4–6 млн куб су Түр­кістан, Қызы­лор­да облы­ста­ры­ның қазір­гі жағ­дай­дағы қажет­тілік­теріне толық жете­ді. Бірақ неге олай бол­май жатыр? Себебі кей­бір жыл­да­ры Шар­да­ра­дағы су көле­мін 5,2 млрд-қа жет­кі­зе алмай­ды. Көк­са­рай­ды 2 млрд-тан асы­ра алмайды. 

Тағы бір ең маңы­зды мәсе­ле – Шар­да­ра ауда­нын­да Қызы­лқұм маги­страль­ды кана­лы бар. Осы және екін­ші дәре­желі канал­дар­дың бар­лы­ғы күріш­ке лай­ы­қта­лып салы­нған, көп суға арналған. Сол Қызы­лқұм қана­лы­нан бастап бар­лы­ғын бетон­дап, филь­тра­ци­я­ны азай­ту керек. Бас-аяғы 50 мың гек­тар жер­ге 1 млрд куб су кетіп жатыр. Бұл орас­ан көп шығын! Суды сол жер­ден үнем­деу керек.

Шар­да­ра су қой­ма­сын­да атқа­ра­тын біраз жұмыстар бар. Яғни, су қой­ма­сы 5,2 млрд куб суды еш қауіп-қатер­сіз ұстап тұра­тын жағ­дай­да болуы керек. Екін­ші – ондай көлем­де­гі суды ұстап тұруға не үшін қорқа­ды? Қат­ты жауын-шашын болып, көп су келетін бол­са, онда Шар­да­ра­да ол суды ұстап тұра­тын артық жер қал­май­ды. Сон­ды­қтан қашыр­тқы сай болуы керек. Оның да тех­ни­ка­лық негіз­де­ме­лері бар, бұрын дай­ын­далған. Бұл – шұғыл атқа­ра­тын жұмыстар.

Шар­да­ра су қой­ма­сы мен «Көк­са­рай» су рет­те­гі­шінің қауіп­сізді­гі өте маңы­зды мәселе. 

Су мәсе­лесі, соның ішін­де ауыз су – ел дамуын­дағы аса күр­делі мәсе­ле болған­ды­қтан, «Ақ жол» пар­ти­я­сы маңы­зы зор су сала­сы­на баса назар ауда­рып, бақы­ла­уда ұстай береді.

4. Үкі­мет нақты сұрақтарға нақты жау­ап беруі тиіс!

1. Биы­лғы Шар­да­ра су қой­ма­сын­дағы судың азаю себеп­тері қан­дай? Су жібе­ру неме­се тран­с­ше­ка­ра­лық ағын­дар­мен бай­ла­ны­сты келісім­дер орын­дал­ды ма?

2. Шар­да­ра тұрғын­да­ры­на су жет­пей қалған жағ­дай­да ауыз сумен үздіксіз қам­та­ма­сыз ету үшін қан­дай шара­лар қабыл­да­нып жатыр?

3. Қазір тран­с­ше­ка­ра­лық су көз­дері бой­ын­ша көр­ші елдер­мен (Өзбек­стан, Қырғыз­стан) қан­дай келіс­сөз­дер жүру­де және Қаза­қстан үлесі мен мүд­десі қалай қорғалуда?

4. Биы­лғы жылы су тап­шы­лы­ғы бола­ты­нын біле оты­рып, Шар­да­ра су қой­ма­сы­ның жағ­дай­ын ескер­мей, «Арна­сай» су бөгеті арқы­лы Өзбек­стан Рес­пуб­ли­ка­сы­на не себеп­ті 1 805 млн м³ су жіберілген?

Су мәсе­лесі елі­міздің азық-түлік қауіп­сізді­гіне, халық ден­са­улы­ғы­на, әле­умет­тік тұрақты­лы­ққа тіке­лей әсер ететін­дік­тен, Үкі­мет тара­пы­нан нақты, жүй­елі және жедел шешім­дер­ді талап етеміз.

5. Мәсе­лені шешу жол­да­ры мен ұсыныстар:

1. Шар­да­ра су қой­ма­сы­на қосым­ша су жет­кі­зу бой­ын­ша Өзбек­стан, Қырғыз­стан елдері­мен үкі­мет­тік дең­гей­де жедел төтен­ше келіс­сөз­дер ұйымдастыру;

2. Су бол­май қалған жағ­дай­да халы­қты авто­ци­стер­на­лар мен ұңғы­ма­лар арқы­лы ауыз сумен қам­та­ма­сыз ету үшін, уақыт­ша шешім­дер қабыл­да­уға дай­ын болу;

3. Тран­с­ше­ка­ра­лық өзен­дер бой­ын­ша Өзбек­стан, Қырғыз­стан, Тәжік­стан мем­ле­кет­тері­мен халы­қа­ра­лық келісім­дер­ді қай­та қарап, Қаза­қстан мүд­десін қорғау;

4. Шар­да­ра­дағы «Тама» су тар­ту құры­лы­сы бел­гі­лен­ген 2025–2027 жыл­да­ры аяқта­луы үшін 2025–2027 жыл­дарға арналған рес­пуб­ли­ка­лық бюд­жет­тен қар­жы­ны толық көлем­де бөлу;

5. Шар­да­ра су қой­ма­сы мен «Көк­са­рай» су рет­те­гі­шінің қауіп­сізді­гі – өте маңы­зды мәсе­ле. Олар суды еш қауіп-қатер­сіз ұстап тұра­тын жағ­дай­да болу керек; 

6. Су үнем­деу тех­но­ло­ги­я­ла­рын жап­пай енгізу;

7. Қызы­лқұм маги­страль­ды қана­лы­нан бастап, екін­ші дең­гей­лі канал­дар­дың бәрін бетон­дап, филь­тра­ция шығы­нын азай­ту керек;

8. Ескі канал­дар мен су қой­ма­ла­рын цифр­лан­ды­ру және жаңғырту;

9. Су инфрақұры­лы­мы­на мем­ле­кет­тік-жеке­мен­шік әріп­те­стік аясын­да инве­сти­ция тарту;

10. Үкі­мет суды үнем­ді пай­да­ла­ну­дың тиім­ді жол­да­рын айқын­дап, іске қосуы тиіс.

Құр­мет­пен, «Ақ жол» фрак­ци­я­сы депутаттары:

Қ. Иса

А. Перу­а­шев

Д. Еспа­е­ва

Е. Бар­лы­ба­ев

С. Еру­ба­ев

Е. Бей­сен­ба­ев

«AMANAT» фрак­ци­я­сы депутаттары:

Қ. Бала­би­ев

Т.Қырықбаев

Д. Иса­бек

Н. Бай­тіле­сов

Ұ. Сәді­бе­ков

Б. Нәжмет­динұ­лы

М.Жайымбетов

М.Ергешбаев

М.Әбенов

«ЖСДП» фрак­ци­я­сы депутаты:

Н. Әуе­сба­ев

«Ауыл» фрак­ци­я­сы депутаты: 

А. Баққо­жа­ев