ҰЛТТЫҢ жадын оятқан ҮШ ТҰЛҒА

Кеңе­стік Қаза­қстан­да ұлт­тық санаға орын аз еді. Бірақ дәл сол тар кеңістік­те үш ірі тұлға – сая­сат­кер Дін­мұ­ха­мед Қона­ев, жазу­шы Іли­яс Есен­бер­лин және ақын-зерт­те­уші Олжас Сүлей­ме­нов – ұлт рухын сақтап қалу­дың ерекше үлгісін көрсетті.

Қона­ев­тың сая­си ерік-жігері жай ғана шару­а­шы­лық жетістік­тері­мен өлшен­бей­ді. Ол қазақ жаста­ры мен зия­лы­ла­ры­на жол ашып, ғылым мен өнер­ге қол­дау көр­сет­ті. Сол қол­дау бол­ма­са, 1937–1939 жыл­да­ры «Халық жауы» деген айып­пен Қар­лаг­та жаза­сын өте­ген Есен­бер­лин Қона­ев­тың тұсын­да «Қаза­қ­фильм» кино­сту­ди­я­сы­на (1962−67) дирек­тор бола алмас еді, 1967–1971 жыл­да­ры Қаза­қстан­ның басты бас­па­сы «Жазу­шы» бас­па­сы­на бас­шы бола алмас еді. Қона­ев­тың қол­да­уы бол­ма­са, Есен­бер­лин­нің тари­хи эпо­пе­я­ла­ры­ның жарық көруі екіта­лай еді. «Көшпен­ділер» мен «Алтын Орда» – тек роман­дар емес, бодан­дық кезеңін­де ұлт тарихын еске салған үндеу болды.

Ал 1975 жылы жарық көр­ген «АЗиЯ» кіта­бы – Олжас Сүлей­ме­но­втің тек ақын­дық қуа­тын ғана емес, ұлт­тық тари­хи жад­ты қай­та оятуға деген еркін де көр­сет­ті. Олжас түр­кілік, қаза­қтық тамыр­лар­ды сла­вян­дық мәде­ни қабат­тар­мен салы­сты­рып, «Игорь жоры­ғы тура­лы жыр­дың» аста­рын жаңа қыры­нан таныт­ты. Бұл – кеңе­стік идео­ло­ги­яға сый­май­тын тың көзқа­рас болатын.

Кітап шыққан сәт­те мәс­ке­улік ғалым­дар 10 сағат бойы үтір-нүк­тесіне дей­ін талқы­лап, Олжасқа «Халық жауы» деген айып таға­ды. Кей­бірі тіп­ті «ату керек» дей­ді. Әңгі­ме КСРО-ның идео­лог­та­ры – Миха­ил Сус­лов пен Миха­ил Соло­мен­цев­ке жете­ді. Оны «ұлт­шыл­дық», «марк­сизм-лени­низмді бұр­ма­лау» деп айып­тап, авто­рын пар­ти­ядан шыға­руға дей­ін барған. «АЗиЯ» кіта­п­ха­на­лар­дан алы­нып, тара­лы­мы тоқта­тыл­ды. Егер осы қысым толық жүзе­ге асса, Сүлей­ме­нов те, оның ғылы­ми ізденісі де тарих сахна­сы­нан кетуі мүм­кін еді.

Бірақ дәл осы тұста рес­пуб­ли­ка бас­шы­сы Дін­мұ­ха­мед Қона­ев­тың ұста­ны­мы шешу­ші рөл атқар­ды. Ол Бреж­нев­пен көңіл жақын­ды­ғын пай­да­ла­нып, кітап­ты көр­сетіп, зиян­сыз екенін дәлел­деп, Сүлей­ме­но­вті қорғап қал­ды. Осы қол­да­удан кей­ін Олжа­стың шабы­ты­на шабыт қосы­лып, шығар­ма­шы­лы­ғы жан­да­на түсті.

Қона­ев үшін бұл – тек бір ақын­ды қорғау ғана емес, қазақ интел­ли­ген­ци­я­сын орта­лы­қтың шек­тен тыс идео­ло­ги­я­лық қыспағы­нан ара­ша­лау бола­тын. Бұл оқиға – кеңес дәуірін­де ұлт зия­лы­ла­ры­ның шығар­ма­шы­лық еркін­ді­гін сақтау жолын­дағы көрін­бей­тін күре­стің бір көрінісі. «АЗиЯ» кіта­бы­ның төңіре­гін­де­гі дау Қаза­қстан­ның мәде­ни тарихын­да ерекше орын алды. Бір жағы­нан цен­зу­ра мен идео­ло­ги­я­ның қатаң­ды­ғын көр­сет­се, екін­ші жағы­нан Қона­ев секіл­ді тұлға­лар­дың сабыр­лы сая­са­ты арқы­лы ұлт­тық мүд­дені қорға­уға да бола­ты­нын дәлелдеді.

Бүгін біз Олжас Сүлей­ме­но­втің сол кезең­де­гі батыл қада­мын да, Қона­ев­тың жасы­рын бол­са да қорғау әре­кетін де баға­лай оты­рып, ұлт­тық руха­ни­ят­тың аман қалуы­на осын­дай көрін­бей­тін тірек­тер­дің де ықпа­лы зор болға­нын түсі­не­міз. Кей­ін ол «Нева­да – Семей» қозға­лы­сы арқы­лы халы­қты эко­ло­ги­я­лық және аза­мат­тық жау­ап­кер­шілік­ке шақырды.

Осы үш тұлға­ның іс-әре­кеті бір арна­да тоғы­са­ды. Олар әртүр­лі сала­да жүріп, бір мақ­сатқа – ұлт­тық рух­ты сақтау мен жаңғыр­туға қыз­мет етті. Бірі – сая­сат­та, бірі – әде­би­ет­те, бірі – ғылым мен қоғамда.

Бүгін біз олар­дың атқарған ісін жай ғана өмір­ба­ян­дық дерек ретін­де ғана емес, сабақ ретін­де де көруі­міз қажет. Ұлт­тың өткенін сақтаған­дар ғана бола­шағы­на бағ­дар бере алады.

Қона­ев­тың пара­сат­ты басқа­руы, Есен­бер­лин­нің тари­хи батыл­ды­ғы, Сүлей­ме­но­втің аза­мат­тық ұста­ны­мы – бүгін­гі жасқа да үлгі. Бұлар – біздің жады­мы­зды оятқан үш тұлға. Олар­дың еңбе­гін баға­лау – өз тарихы­мы­зды бағалау.

P.S. Қона­ев­ты «рушыл» деп айып­тай­тын­дар Есен­бер­лин мен Сүлей­ме­но­втің арғын екенін біл­ме­уі мүм­кін емес…

«Мені министр еткен Қона­ев» деген атақты ака­де­мик Төре­гел­ді Шар­ма­но­втың руын біл­мей­мін. Туған жері Ұлы­тау екен… Сірә, Бал­та­лы неме­се Баға­на­лы най­ман бол­са керек. 

Өмір ШЫНЫБЕКҰЛЫ