ЖОЛ АПАТЫ айыппұлмен АЗАЙМАЙДЫ • немесе Қос жолақты жолдарға қашан жетеміз?

2022 жылға қарай Қаза­қстан­дағы ақы­лы авто­бан­дар бюд­жет­ке жыл сай­ын 220 мил­ли­он дол­лар неме­се 41 мил­ли­ард тең­ге кіріс әке­леді деген болжам бар. Асфальт­та­лып, бетон­далған, қалы­ң­ды­ғы 1 метр­ді құрай­тын мұн­дай жол­да саға­ты­на 120 шақы­рым жыл­дам­ды­қ­пен жүру­ге бола­ды. Және тағы сол ресми мәлі­мет­ке сенер бол­сақ, олар 25 жыл бойы күр­делі жөн­де­уді қажет етпейді.

Рас, оған дей­ін ара­да аттай сегіз жыл уақыт барын ескер­сек, біз­дер­ге әлі де апат­ты жол­дар­да қатер­ге ұшы­ра­мауды бір Құдай­дан тілеп, жүре тұруы­мы­зға тура келеді. Себебі дағ­да­ры­стар тура­лы хабар тара­ту­шы Пулит­цер орта­лы­ғы «Қаза­қстан жол­да­ры – әлем­де­гі ең қауіп­ті жол­дар» деген қор­тын­ды­ға кел­ген. Өкініш­ке орай, мұны жоққа шыға­ру қиын болып тұр.

 

Әзір­ге даму­шы елдер­де­гі­дей 1 кате­го­ри­я­лы (бір бағыт­та 2 неме­се 3 қатар болып жүру­ге мүм­кін­ді­гі бар ) жол Қаза­қстан­да сау­сақ­пен санар­лық қана. Оның бірі қазір­гі кез­де салы­нып жатқан «Батыс Еуро­па – Батыс Қытай» (БЕБҚ) күре­жо­лы. Мұнан кей­ін Аста­на – Көк­ше­тау, Алма­ты – Қап­шағай бағы­тын­дағы трассалар.

Қаза­қта «Жол аза­бын жүр­ген білер» деген сөз бар. Сара­лап қара­сақ, бүгін­де халық үшін жол аза­бы­нан бұрын, жол апа­ты­нан сақта­ну қия­мет­ке айналған.

Әлем­де­гі 192 елдің ара­сын­да жол апа­ты рей­тин­гісі бой­ын­ша Қаза­қстан «құр­мет­ті» 128-орын­да бол­са, жол сапа­сы бой­ын­ша 144 мем­ле­кет­тің ара­сын­да 117-орын­да. Біз бұл рет­те Афри­ка елдері, Иран мен Таи­ланд, Маль­ди­ва мен Маль­та елдері­мен бір қатар­да тұр­мыз. Жол­дар­дың қауіп­сізді­гін сақтай алмай оты­рған осы елдер­ге қаты­сты ортақ олқы­лы­қтар: жол сапа­сы­ның нашар­лы­ғы, жол жүру ере­же­лерінің (ЖЖЕ) сақтал­мауы, жемқор­лық екені де анықталған.

Басқа елде шару­а­мыз жоқ, бірақ алды­ңғы қатар­лы елу елге қосы­луға тиіс біздің Қаза­қстан мұн­дай жағ­дай­ға қалай жетті?

 

ҚР пре­зи­ден­ті алдын­да баян­да­ма жасаған ішкі істер мини­стрі Қал­мұ­хам­бет Қасы­мов жол үстін­де­гі адам өлі­мінің артуы­на жол­да жүру ере­же­сінің өрес­кел бұзы­луы себеп болу­да деп, нақақ теріс мәлі­мет берді.

 

Әлде дамы­ған елдер­ге қараған­да көлік саны біз­дер­де әлдеқай­да көп пе? Бірақ халқы да, көлік саны да біз­ден он есе артық Жапо­ния, Гер­ма­ния және Ұлы­бри­та­ни­яда жыл сай­ын жол бой­ын­да әр мың ада­мға шаққан­да 5–6 адам ғана қаза таба­ды екен! Біз­де бұл көр­сет­кіш… 22 адам! Ал бүгін­де Еуро­па­ның бірқа­тар елдері жол бой­ын­да адам қаза­сы­на мүл­де жол бер­ме­у­ге ұмты­лып оты­рға­нын ескер­сек, бұл әрине, жан­түр­ші­гер­лік мәлімет!

Мұн­дай мәлі­мет бүкіл қоғам­ды алаң­да­тып отыр. Мәсе­лен, мәжіліс депу­та­ты Тұр­сын­бек Өмір­за­қов осы рет­те «Жол қауіп­сізді­гін қам­та­ма­сыз етудің 2012–2014 жыл­дарға арналған» бағ­дар­ла­ма­сы­ның неге орын­дал­май қалға­ны тура­лы үкі­мет­ке сау­ал жол­даған екен.

Еске сала кет­сек, бұл бағ­дар­ла­ма 2008–2010, сонан кей­ін 2012–2014 жыл­дарға арналған бола­тын. Соңғы бағ­дар­ла­ма үш жыл ішін­де, яғни бір кезең­де іске асуы тиіс еді. Бағ­дар­ла­ма­ны іске асы­ру үшін рес­пуб­ли­ка­лық бюд­жет­тен 3 155,696 млн. тең­ге бөлі­нетін болған.

Бірақ депу­тат­тық сау­ал­дағы мәлі­мет­тер­ге сен­сек, жап-жақ­сы басталған бағ­дар­ла­ма аяқтал­май қалған. Айта­лық, 2012–2014 жыл­дарға арналған бағ­дар­ла­ма бой­ын­ша, басқа­сын айт­паған­да, жол бой­ын­да көмек көр­се­ту­ге тиіс пункт­тер құры­лып, апат орын алған жағ­дай­да көмек­ке келетін меди­ци­на қыз­мет­кер­лері ұтқыр әуе гос­пи­талі­мен жарақта­лып, әуе сани­тар­ла­ры үшін 14 тікұ­шақ сатып алы­на­тын болған.

Бір таңға­лар­лы­ғы – атал­мыш бағ­дар­ла­ма пре­зи­дент­тің үкі­мет­ке арнайы бер­ген тап­сыр­ма­сы бой­ын­ша, ІІМ тара­пы­нан жасалған ақпа­рат­тық тал­дау мен ұсы­ныс негізін­де жасалған екен. Бұл құжатқа ҚР үкі­меті (К.Мәсімов) 2012 жыл­дың 1 мау­сы­мын­да қол қой­ған. Ал биы­лғы жыл­дың 28 мамы­ры күн­гі №554 қау­лы бой­ын­ша, бұл бағ­дар­ла­ма күшін жой­ған болып есеп­те­леді. Осы рет­те депу­тат тара­пы­нан:               «…адам өмірінің қауіп­сізді­гі үшін мәні бар мұн­дай шара жоқ бол­са, оны жаса­уға тиіс­піз»» деген сөзі сау­ал­дан гөрі, жанай­қай­ға көбірек ұқсай­ды деу­ге болады.

Бұл аз десеңіз, іске аспай қалған бағ­дар­ла­ма­ны о баста түзу бары­сын­да ІІМ бер­ген ақпа­рат­тарға көңіл ауда­руға тура келеді. «Соңғы он жыл­да (2012 жылға дей­ін – Ред.). Қаза­қстан­ның жол­да­рын­да ЖКО-нан 32 мың­нан астам адам қай­тыс болып, 166 мың­нан астам адам жарақат алды. (Демек, 10 жыл бойы қата­ры­нан 32 000:10 = 3 200 адам қаза болып, жыл сай­ын 16 мың­нан астам жарақат алып, әртүр­лі дең­гей­де­гі мүге­дек­тік­ке ұшы­ра­ды деген сөз).

Ал ең қауіп­тісі – бұл көр­сет­кіш әлі өзгер­мей отыр.

Соңғы ақпа­рат бой­ын­ша, өткен 2013 жылы Қаза­қстан бой­ын­ша 23 359 жол-көлік апа­ты орын алып, одан 3037 адам көз жұмған, 29 872 адам жарақат­танған… 2012 жыл­мен салы­сты­рған­да (14168 ЖКА) бұл көр­сет­кіш 65 пай­ы­зға (!) артқа­ны аны­қта­лып отыр. Енді 2014 жыл­дың ЖКА қоры­тындысы қан­дай бола­ты­нын ойла­удың өзі қорқы­ны­шты болып тұр…

Демо­гра­фи­я­лық өсуі онсыз да теже­лу үстін­де­гі Қаза­қстан үшін жыл сай­ын 3 мың­нан астам адам­ның (оның негіз­гі бөлі­гі еңбек­ке жарам­ды­лар) тек қана жол апа­ты­нан қай­тыс болуы аз ба, көп пе?!

Оба­лы не керек, ІІМ өзі жасаған тал­да­уын­да ЖКО-ның жыл­дам­ды­қты арт­ты­ру мен жол ере­же­сінің өрес­кел бұзы­луы себебі­нен болу­да дей­ді. Бірақ бұл елде­гі жол құры­лы­сы­на қажет­ті қар­жы­ны Аста­на­ның құры­лы­сы жал­мап жатқа­нын жасы­ру­дың ғана ама­лы. Жоға­ры­да айтып кет­кен­дей, Қаза­қстан­да қара­ма-қар­сы бағыт­та бір­не­ше жолақты жол­дар­дың жал­пы ұзын­ды­ғы 500 шақы­рым­нан аспай­ды (толық салы­нып біт­пе­ген БЕБҚ күре­жо­лын қос­паған­да). Ал елде­гі ортақ қол­да­ны­стағы жол­дар­дың жал­пы ұзын­ды­ғы 96 мың шақы­рым. Яғни, қалған 95,5 шақы­рым жол екі бағыт бой­ын­ша бір жолақты ғана деген сөз.

Сон­да елде­гі авто­көлік жол­да­ры­ның 99,9 пай­ы­зы бір жолақты ғана бол­са, жол-көлік апа­тын қалай азай­туға бола­ды? Оның үстіне Қаза­қстан­дағы авто­көлік саны жыл сай­ын өсе түсуде.

Жуы­қта елде­гі жол­дар­дың жағ­дай­ы­на және ондағы ЖКА саны­ның артып бара жатқа­ны жөнін­де ҚР пре­зи­ден­ті алдын­да баян­да­ма жасаған ішкі істер мини­стрі Қал­мұ­хам­бет Қасы­мов жол үстін­де­гі адам өлі­мінің артуы­на жол­да жүру ере­же­сінің өрес­кел бұзы­луы себеп болу­да деп, нақақ теріс мәлі­мет бер­ді. Аны­ғын­да ЖКА-ның және одан адам өлі­мінің артуы­на бірін­ші кезек­те Қаза­қстан жол­да­ры­ның бір жолақты ғана болуы себеп­кер деу­ге мини­стр­дің дәті бар­ма­ды. Олай десе, Аста­на­ны асы­ғып-апты­ғып салып жатқан пре­зи­дент­тің шамы­на тиерін сезді. Себебі – жол құры­лы­сы ғала­мат күр­делі қар­жы­ны қажет ете­ді. Ал бүгін­де ондай қар­жы­ны Аста­на­дан басқа құры­лы­сқа бөлу – ел пре­зи­ден­тінің ашуын шақы­ра­тын жағдай.

Егер дәл осы­лай бол­ма­са, пре­зи­дент­ке жаң­сақ дерек беру арқы­лы Қасы­мов мыр­за ІІМ-нің жол-көлік сала­сын бақы­лау қыз­метіне бөлі­нетін қар­жы­ны қомақты етіп бөл­діріп алу­ды мақ­сат етті. Яғни, жол ере­же­сін сыл­тау етіп, оның сақта­луын бақы­лау шара­сын күшей­туді көз­деді. Бәл­кім, солай да болған шығар: себебі – жол­да жүру ере­же­сін бұзу жағ­дай­ы­на бай­ла­ны­сты салы­на­тын айып­тың мөл­шері есе­леп өсу­де. Бүгін­де бұл айып ел бюд­жетіне қомақты қар­жы құя­тын «эко­но­ми­ка­лық сек­торға» айналған.

Қысқа­сы, елде­гі жол­дар­дың жал­пақты­ғы, оның сапа­сы мен өмір­шеңді­гі әлдеқа­шан әдірам қалған. Жол­дар тар болған соң, қар­сы бағыт­тағы көлік­тер­дің соқты­ғы­суы да күн­нен-күн­ге арту­да. Ал тиісті ведом­ство бұл жағ­дай «ере­жені бұзу» сал­да­ры­нан болу­да деп, көз­жұм­бай­лы­қ­пен халы­қтың жол үстін­де қыры­луы­на түрт­кі жағ­дай туды­рып отыр.

Міне, сон­ды­қтан елде­гі жол­дар­ды екі бағыт­та қос жолақты етіп салу жөнін­де пре­зи­дент­тің алдын­да нақты ұсы­ныс айту­дың орны­на мини­стр­лік айып­пұл­ды арт­ты­ру­мен іс біт­ті деп отыр. Мәсе­лен, 2012 жылы ЖЖЕ бұзған­дарға салы­на­тын айып­пұл 59%-ға, 2013 жылы – 64%-ға, 2014 жылы – 69% ‑ға артқан. Бірақ айып­пұл­дың артуы­нан жол үстін­де­гі апат қысқарған жоқ, керісін­ше, жыл өткен сай­ын өсе түсуде.

Ал Қаза­қстан авто­мо­биль жүр­гі­зу­шілерінің тәу­ел­сіз одағы төраға­сы Эду­ард Эдо­ков бол­са, жүр­гі­зу­шілер­ге салы­на­тын айып­пұл олар­дың әле­умет­тік-тұр­мыстық аху­а­лы­на сай кел­мей­тінін айта­ды. «Қаза­қстан­дағы айып­пұл ТМД көле­мін­де­гі ең жоғарғы көр­сет­кіш», – дей­ді ол. Оның пікірін­ше, айып­пұл­ды көте­ре бер­ген­нен Қаза­қстан­да ЖКО мен апат­тан қаза бола­тын­дар­дың саны кемі­ген жоқ. Ал билік басын­дағы­лар бол­са, «айып­пұл­ды көте­ру Еуро­па­лық қалы­пқа дең­гей­ле­су» дей­ді. Ал тәу­ел­сіз одақтың төраға­сы еуро­па­лы­қтар мен қаза­қстан­ды­қтар­дың өмір сүру дең­гей­інің айыр­ма­шы­лы­ғы жер мен көк­тей екен­ді­гін айтады.

«ЖКО-ның 97,5 пай­ы­зы ЖЖЕ бұзу сал­да­ры­нан орын ала­ды» деген ресми ақпа­ратқа сүй­ен­ген біздің билік жол апа­ты­ның бар себебін жүр­гі­зу­шілер­дің мой­ны­на іле салып, жағ­дай­ды оңал­та алмай­ды. Айта­лық, Қаза­қстан­дағы жал­пы жол­дар­дың ұзын­ды­ғы 150 мың шақы­ры­мға жуық. Жоға­ры­да айтып кет­кен­дей, оның 96 мың шақы­ры­мы ортақ пай­да­ла­нуға, 44 мың шақы­рым жол – елді мекен­дер­де­гі көше желісіне жата­ды. Ал 11 мың шақы­рым жол – шару­а­шы­лы­қтар мен өндірістер­ге тиесілі.

Ал осы ортақ пай­да­ла­ну­дағы 96 мың шақы­рым­ды құрай­тын ортақ жол­дың 23 495 мың шақы­ры­мы рес­пуб­ли­ка­лық дең­гей­ге ие. Енде­ше жал­пы ұзын­ды­ғы 8,5 шақы­рым ғана бола­тын «Батыс Еуро­па – Батыс Қытай» маги­стра­лы салын­са, авто­банға қарқ бола­мыз деп қуа­нуға әлі ерте. Бұл күре­жол­дың бар-жоғы 2 мың­нан астам шақы­ры­мы ғана Қаза­қстан тер­ри­то­ри­я­сы­нан өте­ді. Демек, әр бағыт­тағы 2–3 жолақты жол­дар қаза­қстан­ды­қтар үшін алын­бас арман болып қала бермек.

Енді осы Қаза­қстан жол­да­ры­ның сын көтер­мей­тінін Авто­ранс­порт және ком­му­ни­ка­ция мини­стр­лі­гі де біледі. Мини­стр­лік тіп­ті сапа­сыз жол­дар­дың «жыры» әлі 10 жылға жететінін де жасыр­май­ды. Сон­да енді 8 жыл­да Қаза­қстан жол­да­ры­ның 48 пай­ы­зы 1 және 2 кате­го­ри­я­лы жол­дарға (авто­бан­дарға) айна­ла­ды деген ақпа­рат қай­дан алы­нған? Өйт­кені рес­пуб­ли­ка­лық дең­гей­де­гі жол­дар­дың 21 пай­ы­зы сапа­сыз. Мұнан өзге жер­гілік­ті жол­дар­дың 37 пай­ы­зы сапа­сыз екені аны­қталған. Рес­пуб­ли­ка­лық маңы­зы бар 3,5 мың шақы­рым жолға шек­тен тыс ауыр­лық түсу­де… 2013 жылы құры­лы­сы аяқта­луы тиіс «Батыс Еуро­па – Батыс Қытай» жоба­сы­ның сағыз­ша созы­лып кет­кені тағы бар.

Ерте ме, кеш пе, Қаза­қстан­да тала­пқа сай маги­страль­дар салы­нар-ау, бірақ авто­көлік жүр­гі­зу­шілер­ге тағы да әми­ян­да­рын кеңірек ашу­ла­ры­на тура келеді. Себебі мем­ле­кет жол бой­ын­да орын алған қиын­ды­қтар­ды онсыз да жол қорын толы­қты­рып, салық төлеп оты­рған авто­көлік жүр­гі­зу­шілер­дің есебі­нен шеш­кісі келетін сияқты. Мәсе­лен, 200 шақы­рым­ды құрай­тын Аста­на – Шучинск трас­са­сын­да жол ақы­сы жеңіл көлік иелері үшін әр шақы­ры­мға 1 тең­ге­ден деп бел­гі­лен­ген. Яғни, бір жүріп өткен­де, 200 тең­ге тастай­сыз. Сал­мағы мен көле­міне қарай жүк көлі­гі әр шақы­рым үшін 5 тең­ге­ден төле­уі тиіс. Бұл – 1000 тең­ге деген сөз. Жол­дың әр шақы­ры­мы үшін 20 тең­ге­ден төлей­тін де баға кестесі бар.

Демек, бұл кесте­ге сай келетін жүк көлі­гінің иесі бір жүріп өткен­де, 4000 тең­ге төлей­ді деген сөз… Сөй­тіп, Астана–Шучинск авто­ба­ны күн сай­ын мил­ли­он­дап пай­да әкеліп тұр. Астана–Щучинск авто­ба­ны ақы­лы болған­нан кей­ін жылы­на 1 млрд. 400 млн. тең­ге көле­мін­де қар­жы түседі деп жос­пар­ланған. Ал авто­бан­ды күтіп-ұстау үшін жұм­са­ла­тын 1 мил­ли­ард 300 мил­ли­он тең­ге тағы да жүр­гі­зуі­шілер­дің қал­та­сы­нан түседі екен.

Енде­ше халы­қты тонау арқы­лы жол мәсе­лесін «шешу» мақ­са­тын ұстанған үкі­мет­тің не ойлаға­ны бар? Бүгін­де алы­стағы Аты­рау мен Ақта­удың автоәу­е­сқой­ла­ры үшін Аста­на­ның айшы­қты құры­лы­сы­нан бұрын тала­пқа сай жол қажет. Яғни, мем­ле­кет жол құры­лы­сы­на ішкі жал­пы өнім­нің қомақты үлесін жұм­са­уы қажет. Ең басты­сы – жол апа­ты­нан адам өлі­мінің көле­мін қысқар­та­мыз десек, бірін­ші кезек­те көп жолақты жол­дар­дың құры­лы­сын мем­ле­кет­тік бағ­дар­ла­ма дең­гей­іне көте­ру керек. Онсыз жол үстін­де­гі апат­тың санын қысқар­ту тіп­тен мүм­кін емес.

Гүл­ми­ра ТОЙБОЛДИНА,