Осыдан бір ай бұрын «Нұр Отан» партиясының саяси кеңесінде президент Нұрсұлтан Назарбаев мемлекеттік органдар тарапынан орта және шағын бизнесті (ШОБ) тексеруді тоқтату жайлы жарияланған мораторий 2015 жылы 1 қаңтарда аяқталады деп, кәсіпкерлердің есіне салған еді. Тоғыз ай бойы әбден дем алған мемлекеттік тексерушілер енді жаңа күшпен жұмыла іске кірісетін болады деп, елбасы тіпті әзілдеген де болатын.
Бұл мораторий отандық кәсіпкерлерге қаншалықты пайдалы немесе зиянды болғаны жайлы «Қаржылық тұтынушылар қоғамы» қоғамдық бірлестігі басқармасының төрағасы Айдар Әлібаев зерделей келе, елбасы мысқылдап айтқан бір ауыз сөздің астары бар екені және де сол ретсіз әзілдің, шынымен де, өмірде орын алып отырғаны жайлы қынжыла әңгімеледі. Сонымен, төрағамен болған бүгінгі әңгімемізде мораторий ШОБ өкілдеріне не берді, енді оны алып тастаған жағдайда кәсіпкерлер қандай күйде болады және тексеруші органдар тарапынан салынатын айыппұлды қаншалықты төмендетуге болатыны жайлы сөз болды.
–Айдар Байдәулетұлы, мораторий қандай жағдайда жарияланды? Сіздің ойыңызша, оның қаншалықты қажеттілігі болды?
– Бұл мораторий 2014 жылғы 2 сәуірден 31 желтоқсанға дейін жарияланған болатын. Ұмытпасам, бұл осымен төртінші мораторий. Оның себебі – кәсіпкерлерден, шағын және орта бизнес өкілдерінен, өз күнін өзі көріп жүрген адамдар тобынан түскен шағым хаттардың көптігі. Олар қолдарынан келгеннің бәрін өздері істеп отырса да, аудандық әкімдіктерден бастап, президент пен оның әкімшілігіне дейінгі барлық мемлекеттік органдардан қысым көріп келеді. Міне, осы арыз-шағымдарға одан әрі көз жұмуға болмайтын еді, сондықтан да мораторий жарияланған болатын.
Шынын айту керек, мемлекеттік органдар арасындағы барлық бақылаушы-қадағалаушы және салықтық-қазыналық жүйелер бизнестің дамуына кедергі келтіреді. Кедергі келтіріп қана қоймайды, олар дамуға жол бермейді, аяқтан шалады. Президент өзінің баяндамаларында, кезекті жолдауларында ШОБ-ке қолдау көрсету керек, Ішкі жалпы өнімніңнің 50–60 пайызын ШОБ құрайтын алдыңғы қатарлы елдердің тәжірибелерінен үлгі алу керек деп, қанша рет айтқанымен, одан түк те шығатын емес.
Мен дүниежүзілік әртүрлі рейтингтерді әдейі ақтарып көріп едім, Қазақстан жайлы мынадай қызықты көрсеткішті тауып алдым: біз бақылаушы, қадағалаушы, тексеруші және лицензия беруші органдардың саны бойынша алдыңғы қатарлы елдердің арасында екенбіз. Олардың саны бізде 60 шақты болады екен. Мұны бақылаушы-қадағалаушылардың жаппай шектен шығушылығы деп атауға болады. Мұншама бақылаушы-қадағалаушыларды асырап, күтіп-бағу мүмкін емес, әрі соншама бақылаушы-қадағалаушылардың қол астында бола тұра, бизнес жүргізу, ШОБ төңірегінде игі бастамаларға жол беру мүмкін емес. Мен тіпті ондай шектен шығушылықпен ең көп айналысатын органдарды да білемін: бірінші орында – ең көп тексеріс жасайтын санитарлық-эпидемиологиялық бақылау органдары, екінші орында – өрт қауіпсіздігі, үшінші – салық органдары.
– Дегенмен, бақылаусыз болмайды ғой…
– Жаппай тексеріссіз де болады ғой. Грузия президенті Михаил Саакашвили кезінде санитарлық-эпидемиологиялық бақылау орындары мен өрт қауіпсіздігі инспекциясын жауып тастап, оларды кішігірім зертхана ретінде ғана қалдырған еді. Бірақ оларды тексеріс жүргізу құзырынан айырған болатын.
Мысалы, санитарлық-эпидемиологиялық бақылауды қалай жүргізеді? Бір бұрыштан кішкене ғана шаң көріп қалса бітті – айыппұл дайын дей беріңіз. Сөйткен Саакашвилидің өз ойынан қорыққан жері де болды: оның ойынша, осыдан кейін барлық кафе-ресторандарды лас, кір басып, өртке шалдығып қалар ма екен деп қорыққан көрінеді. Алайда ондай қорқынышты ештеңе де болған жоқ, керісінше, бәрі де жақсы болып кетті. Ақысына ол ШОБ өкілдерінен қаншама рет алғыс алды десеңізші!
Ал енді Қазақстанның рейтингісіне келетін болсақ, құрылысқа рұқсат беру жағынан біз 200 елдің ішінде 145-орын алады екенбіз. Ал жаңадан салынған құрылыс объектілерін электрмен қоректендіру жағынан алғанда 86-орында екенбіз. Саналы адамның ойынша, егер де бизнесмен жоғарыда аталған ережелердің бәрін дұрыс орындап, ақшасын уақытында төлеп отыратын болса, ешқандай қиындық туындамауы керек қой. Жоқ, құрып кеткенде жылу, су және кәріз жүйесі секілді кез келген қарапайым ғана коммуникацияға қосылудың өзі үлкен бір қиямет екен. Бұлардың әрқайсысында ақшаны керегінше сорып отырған бір-бір жалмауыз бар.
Ал енді ШОБ жүргізу үшін несие алу жағынан біз 89-орындамыз. Біздің бүгінгі тақырыбымызға оның ешқандай да қатысы жоқ, дегенмен де бұл Қазақстанда бизнесті дамытуға кедергі болып отырған мәселелердің бірі. Ал халықаралық сауда қатынасының деңгейі жағынан біз тіпті 186-орында екенбіз. Міне, осындай көрсеткіштерден кейін қандай инвестиция жайлы айтуға болады? Жағдайымыз осылай болып тұрғанда, инвесторлар бізге қанша шақырсаң да келмейді ғой.
Мен жақында британдық бір кішігірім компанияның басшысымен сөйлестім. Ол біздің елде 10 жыл бойы кен өндірумен шұғылданыпты. Енді сол бизнесін жауып, өз еліне қайтпақшы екен. Менің: «Неліктен? Шынымен де, қазба байлығымыздың таусылғаны ма?» – деген сұрағыма: «Жоқ, шикізат жеткілікті. Біз сіздердің шенеуніктеріңіздің қойып отырған талаптарын орындауға қауқарсызбыз. Олар бізге жұмыс істеуге мүмкіндік берер емес», – деп жауап берді.
Бизнесмен өзінің жасаған зерттеулерімен бөлісті. Оның айтуы бойынша, әртүрлі анықтамаларды жинап өткізу мен қайта-қайта есеп беру жұмыстары өте көп уақыт пен қаржыны талап етеді екен, бұл жүйе тым шектен шығып кеткен. Негізгі жұмыспен айналысуға уақыт жетпейді. Оның компаниясы Қазақстаннан басқа тағы да 8 елде жұмыс жасайды екен. Бірақ та сол 8 елдегі есеп беру жұмыстарын бірге қосқанда, тек бір ғана Қазақстандағы есеп беру жұмыстарынан әлдеқайда аз, әрі өте жылдам екен. Оның ойынша, Қазақстандағы өнеркәсіп орындарында жұмыс істеу қызықты, бірақ келтіретін кедергілері жұмыс жүргізуге жол бермейді, сондықтан кетіп қалған дұрыс екен.
– Дегенмен де, бізде тексерістер заңға негізделіп жүргізіледі ғой. Ал заңсыз жүргізілген тексеріспен келіспеу керек…
– Біздегі заңдардың қалай жұмыс істейтінін білетін шығарсыз, оны мен сізге айтпай-ақ қояйын. Тек бір ғана мысал: 2013 жылдың 9 айында, сол кездегі Аймақтық даму министрлігінің мәліметі бойынша, ШОБ субъектілеріне 138 мың жоспарлы түрдегі тексеріс жүргізіліпті. Не үшін? Оның қажеті қанша? Соншама нені тексереді? Оның үстіне Қазақстандағы тексерістердің 50 пайызы жоспарсыз жүргізілетіні белгілі. Енді ойлай беріңіз: жоғарыда аталған көптеген бақылаушы-қадағалаушы органдардың жоспарлы түрдегі тексерісі бар, ал сонда жоспарсыз жүргізілетін тексерісі қаншама?!
Саналы түрде ойлайтын болсақ, бұл бақылаушы-қадағалаушы органдардың қызметкерлері компанияларға неге жоспарсыз бара береді? Оның жауабы оп-оңай: жұқарып қалған қалтасын қайтадан толтыру үшін ғана. Енді ойлаңызшы: тіпті неше жерден мораторий жарияланса да, ол тексерушіні қуып шығуға қандай бизнесменнің дәті барады? Ол мораторийдің өмір бақи жүрмейтіні белгілі, сондықтан да келген «қонақтың» көңілін қайтармай, ризашылықпен тыныш қана шығарып салу бизнесменнің өзіне де тыншу береді.
Міне, 1 қаңтарға дейін аз-ақ уақыт қалды. Содан кейін олар заңды түрде келіп, «тексеріс» жүргізеді. Сөйтіп, оларға тәуелді болып жүрген бизнесмендер тексерушілердің айтқандарын істеп, айдағандарына көнеді. Осылайша, ашылған заң бұзушылықтың саны мен төленген айыппұлдың көлемі тексеруші мемлекеттік органдардың жұмысының көрсеткіші ретінде алынып отырған кезде, жағдай одан сайын сиырқұйымшақтанып, төмендей береді.
– Мен шенеуніктермен сөйлескенімде, мораторий кезінде бизнесмендер өздерін еркін сезініп, бассыздыққа жол бергендерін айтты. Мысалы, туризм жөніндегі комитеттің төрағасы «Гүлнар тур» компаниясынан шу шыққан кезде Бас прокуратураның рұқсатынсыз компанияның қызметіне тексеріс жүргізе алмайтындығын, ол жердегі алаяқтық әрекеттер көзге ұрып тұрғанын ашық айтты. Сонда ол айқай-шу республика көлеміне тарап кеткеннен соң ғана оны тексеруге рұқсат етілді ғой. Алайда рұқсат бермеуге де болатын еді. Дәл осындай тиімсіз тексерулердің астарында не бар деп ойлайсыз?
– Әрине, кәсіпкерлердің бәрі бірдей сүттен ақ, судан таза деп айта алмаймын. Олар да тұтынушыларды алдайтын кез болады. Ал енді жалпы туристік бизнес жөнінде айтар болсақ, ол жерде көптеген мәселелер әлі де болса дұрыс, заңды түрде заңдастырылмаған. Мемлекет пен бизнес қашан да алаяқтық әрекеттерге жол бермей, тұтынушылардың құқығын сақтау үшін ортақ бір түсіністікке келулері тиіс. Әйтсе де мен ШОБ өкілдерінің құқығын қорғауды жақтаймын, өйткені дәл осы сектордың өкілдері қосымша құн төлеп, халықты жұмыс орындарымен қамтамасыз етіп, салық төлеп, елдің өркендеп дамуына елеулі үлестерін қосып отыр.
Ал шенеуніктер мұның бірін де жасамайды, олар бар болғаны тек тұтынушы ғана, оның үстіне үнемі жағдайды қиындатып, келеңсіздікке ұшыратады. Сондықтан да көбіне олардың айтқаны дұрыс болмай, өздері қиыншылық туындатады. Әрине, олар өздерін құдайдың құлындай сезінеді: оларсыз барлық кафе-ресторандар жабылып, барлық турфирмалар халықты алдайтын сияқты болады. Олар тіпті досына немесе көршісіне кез келген кафе-ресторанның біріне шағым хат жазғызып, ертесіне онда жоспарсыз тексеріс жүргізуден де тайынбайды. Әйтсе де мен айттым ғой: дүние жүзінде бизнестің бәрі осыншама тексерусіз-ақ тап-тамаша жүріп жатыр.
–Сіздің ойызша қалай, мораторий өзін-өзі ақтады деп ойлайсыз ба? Осы аталған 9 ай ішінде кәсіпкерлік салада сапасы жағынан, сан жағынан өзгерістер болды ма?
– Өкінішке орай, нақты цифрлар жоқ. Жалпы, мұндай шаралардың тиімді тұстары баршылық: бизнесті қорлау, қысым көрсету азаяды, жұрт бір сәт тыныш қана жұмыс істейді. Алайда мораторий – кәдімгі бір «таблетка» іспетті, ол ауруды емдемейді, тек оны уақытша ғана тоқтатады. Бірақ ол ешқандай мәселені шешпейді.
Мораторийлер косметикалық функцияларды ғана орындайды. Қазіргі таңдағы саяси жағдайды ешқандай мораторий өзгерте алмайды, ол тек белгілі бір уақыт аралығындағы көрсеткішті аз-кем етіп көрсете алады. Бірақ тексеріске тыйым салу аяқталысымен, аш шенеуніктер басқаратын бизнесті бүрістіру әрекеті жасалған жақсылықтың бәрін жоққа шығарады, оң өзгерістер кері кетеді.
– Мұндай жағдайда сіз не істер едіңіз?
– Әрине, саяси реформа қажет. Бұл жерде Американы ашудың керегі жоқ. Заңды ырықтандыру, биліктің барлық тармақтарына сайлау жүргізу, өзін-өзі басқару, парламентке, сотқа, бұқаралық ақпарат құралдарына еркіндік беріп, тәуелсіз ету.
– Ал саяси реформа – өте ұзақ, ол ертеңгі, тіпті бүрсігүнгі болатын құбылыс дегенмен келісесіз бе? Ал бүгінгі жағдайда мораторийден басқа тағы қандай шаралар ойластыруға болады?
– Ойластыруға болады, әрине. Осы жылдар аралығында көптеген шараларды ойлап таптық. Алайда іс жүзінде оларды қолдана алмадық. Ол идеяларымыз қанша жерден тамаша болып шыққанымен, іс жүзінде жұмыс жасамады. Ал жемқорлықпен іріп-шіріп кеткен біздің қоғамдық жүйемізді тек саяси реформа арқылы ғана өзгертуге болады. Егер де мораторийдің мерзімін ұзартатын болсақ, оны мәңгілік етіп созуымыз керек.
– Сіз тағы да бақылау-қадағалау істеріне тыйым салу керек дейсіз ғой?
– Сізге басқаша түсіндіріп көрейін. Бүгінгі жағдайда меморгандардың бизнеске жасаған тексерісінің шығынына қарағанда, ШОБ өкілдері тарапынан болған заң бұзушылықтар мемлекетке аз шығын келтіреді. Өкінішке орай, біздің таңдауымыз қазір жақсы мен жаманның арасында емес, керісінше, жаман мен өте жаманның арасында болып отыр. «Өте жаман» деп мен бұл жерде тексерісті алып тұрмын. Ал тексеріссіз – жай ғана нашар. Егер екеуі қатар болса – әлдеқайда жаман. Алайда оны айналып өте алмаймыз, сондықтан да бизнесмендер өздерінің есеп беру жұмыстарына белгілі бір тәртіп орнатып, әбден дайындалулары қажет.
Екінші әрі өте маңызды мәселе – өз құқықтарын қорғау үшін, қоғамдық ұйымдар, азаматтық институттар арқылы жан-жақты хабардар болу керек. Ал шенеуніктермен күресу керек: Бас прокуратураға шағымдану керек, сотқа беру керек, заңды түрдегі кез келген әдісті қолдана отырып, қорғану керек. Егер де мұның бәрін қолданбаса – онда еріксіз тексерушінің бәріне ақы төлейтін болады.
– Олар мұндай шешімге барар ма екен? Бизнесмендер шенеуніктермен ұрыспай, керісінше, тіл табысуға тырысады деп едіңіз ғой.
– ШОБ жағдайы – қоғамның айнасы іспетті. Халық үндемеген сайын – оны үстінен жанши береді. Бизнесте де сол сияқты, әрине, тек сәл ғана өзгешелік бар. Жалпы, құлдық жағдай барлық салада көрініп тұрады.
– Сіздің болжамдарыңыз бойынша шағын және орта бизнестің мәселесі ұзаққа созылатын сияқты ғой?
– Ауыз толтырып айтатын бизнес бізде жоқтың қасы. Тек кішігірім қызмет көрсету жүйелері мен алып-сатарлар болмаса. Мысалы, Стамбулда, іскерлік орталықтан бірталай қашықтықта бірнеше километрге созылған жүздеген тігін цехтары, аяқ киім жасау және жөндеу орындары, ыдыс-аяқ жасайтын шеберханалар, әйгілі түрік кәмпиттерін даярлайтын кондитер цехтары бар. Бұлар негізінен отбасылық кәсіпорындар, сондықтан да ондағы жұмыскерлер бар жанын сала қызмет етеді. Оны мен өз көзіммен көрдім.
Бізде ондай ештеңе жоқ. Кафе-ресторандар, сұлулық салондары мен тренажерлық залдар бар, аптекалар мен қаптап кеткен букмекерлік кеңселер бар. Ал жұмысшылар ұстап, қандай да бір өнім шығаратын кәсіпорындар жоқтың қасы.
Президент те, үкімет те ШОБ-ті дамыту қажет дейді. Ал жастар жағы не дейді? Мемлекеттік қызметке жұмысқа тұру – олар үшін ең басты жетістік екені баршаға белгілі. Әрине, бұл, бір жағынан – үлкен мәртебе, екінші жағынан – «қосымша табыс» көзі. Оның үстіне бақылау-қадағалау органдары мен күштік құрамда қызмет ету – тіпті абыройлы қызмет болып табылады, өйткені ол жерде барлығына да зор мүмкіндік бар.
Ондай адамдар ешқашан бизнеске бармайды, ол – өте ауыр жұмыс, әрі қиыншылығы да мол. Бір жас жігіт маған: «Қазір экономика секторы мен шағын және орта бизнеске тек ақымақтар ғана барады», – деп ашық айтты. Міне, бұл тек көңілге қаяу түсіріп қана қоймайды, бұл елдің келешегі үшін өте қауіпті, әрі зиянды да.
– Әңгімеңізге рахмет!
Владимир РАДИОНОВ,
ҚазТАГ
- Орысшадан
аударған – Айман Оспан