«Общественная позиция»
(проект «DAT» № 47 (271) от 25 декабря 2014 г.
Қазақта қырық құмалақпен сөйлейтін сәуегейлер, қойдың жауырынынан күн райын жоритын жауырыншылар, аспан әлемін баққан жұлдызшылар болған. Олардың сарқыны әлі де бар. Демек, тәңіршілдіктен тараған мұндай ата-баба мұрасы күні бүгінге дейін таңсық емес. Сондай сәуегейдің бірі – танымал жұлдызшы Назарбек ҚОЖАМСЕЙІТ осыдан бірер күн бұрын 70 жасқа толды. Ақылға қонар айтары бар ағаны мерейтойымен құттықтап, жылдағы қалыптасқан дәстүр бойынша, келер жылға болжам-жоралғы айтуға шақырған едік.
– Назарбек аға, 70 жасыңыз құтты болсын! Редакция ұжымы мен қалың оқырманның атынан сізге денсаулық, отбасыңызға амандық тілейміз!
– Рахмет! Келер жылы сіздерге де табыс тілеймін!
– Сұхбатымыздың басында ең алдымен былтыр біздің газетке айтқан болжамыңыздың болғаны мен болмағанын саралап алайық…
– Ғылыми негізге, ежелгі қазақтың күн райына қатысты тәжірибесіне сүйеніп жасаған болжамымнан қателік кеткен жоқ. Аймақтардың бір-бірінен ара қашықтығы алшақ болғандықтан, ауа райындағы өзгерістердің 3–4 күндей айырмашылығы болды. Есіңізде болса, Алматы облысында мамыр айында күн қатты суытатынын ескерткенмін. Бірақ мұны шаруашылықтар елемей, төрт түлік мал шығынға ұшырады. Күз айында астықты жинау қамы ертерек қолға алынбағандықтан, солтүстік өңірдегі бидайымыз қалың қардың астында қалып, ысырап болды. Мамыр айында түрлі апат болатыны жөніндегі болжамға сәйкес, Байқоңырда зымыранның құлауы да дәл келді.
Ал Ресейдің бізбен көршілес 8 облысы менің болжамымды ескеріп, егінін ерте орып алды. Олар менің болжамымды жиі пайдаланады, табиғаттың тосын мінезіне жаз айынан қамданады. Былтыр Омбы облысынан және Орынбордан «бізге көмектесіңіз» деген хат алған едім: жасап берген болжамымның нәтижесі жүз пайыз дәл келді. Астығын ерте орып алған Кемеров облысының губернаторы Аман Төлеевтің өзі телефон соғып, рахметін айтты.
– Ендеше ендігі Қой жылы – 2015-те елді не күтіп тұр: қазақтың жанына жағар жақсылықтар бар ма? Алдымен осыны айтыңызшы!
– Алланың назары қазаққа түсіп тұр, қандай қиындық болса да, шығар жолды көрсететіне сеніңіздер. «Жақсы сөз – жарым ырыс» дегендей, төрт түліктің бірі Қой жылының жақсылығы мол болатын сияқты. Ауа райы әлем бойынша өзгеріске ұшырап жатыр: осыдан екі жыл бұрын желтоқсанның 21-інде планеталардың ұлы шеруі болып, Сатурн, Юпитер, Марс, Күн, Жер бір сызық бойына тізілген еді. Басқа жүйедегі планеталар да сап түзеп, әлем бір өрістен екінші бір өріске шықты. Содан жаңа эволюциялық кезең басталған болатын.
Ал Қой жылында жақсылыққа жаны құштар, ақжүрек, кеңпейілді азаматтардың асығы алшысынан түседі. Керісінше, пейілі тар, төңірегін ластап, үнемі жамандық ойлап жүретін бейбақтар келер жылдың үлесінен құр қалуы мүмкін. «Семіздікті қой ғана көтереді» деген сөздің мәнін де ескерген жөн…
Жылда қайталап айтамын: әлемде, оның ішінде біздің елімізде обыр (рак) дерті өршіп тұр. Осы дерт өтірікті көп айтқан адамдарға әуес екенін ескертуден жалықпаймын. Дәрі ішсе жазылмайды, ағза өтірікке үйренгендіктен, дәрігердің еміне сенбейді. Сондықтан өтірік пен өсеккке жол бермеуіміз керек.
Жол апаты мен аяқ астынан болатын тағы басқа тосын оқиғалар да жиілейді. Сақтанудың шарты – ниетіміз, пиғылымыз дұрыс болуы тиіс дер едім.
– Оқырман қауымның көңіліне қауіп төндіріп, секем алғызбай, басу сөз де айта отырсаңыз…
– Қорқытып отырған жоқпын, керісінше, алапат апат боламайтынын айтпақпын. Қатардағы табиғи құбылыстар орын алуы мүмкін. Дүние жүзінің ғалым астрологтары жер шарына үлкен ғарыштық дененің жылжып келе жатқанын айтуда. Сондықтан осы кезде жұрттың неше түрлі қаңқу сөздеріне ермей, сабыр сақтағандары жөн. Ал ғылыми пайым тұрғысынан алсақ, галактиканың тартылыс заңы бойынша, Жер планетасында өзгерістер болады. Жердің магнит өрісі тартылыс заңы бойынша солтүстіктен оңтүстікке және керісінше ауысуы ықтимал.
Алдымызда «қой үстіне бозторғай жұмыртқалайтын» заман келеді, соған адал жолмен жетуіміз керек. Мемлекет билігіндегі шенеуніктер әділетті болуы тиіс, қатыгездік жасағандар үлкен қиындыққа душар болмақ. Жасаған қателіктері үшін халықтан кешірім сұраса, Жаратушының жазасынан құтылады.
Еліміз байтақ, жеріміз кең, сондықтан бала туу мәселесі қолға алынуы керек. Өткен ғасырдағы Алаш азаматтарының орнын басатын білімді, елін сүйетін ақылды ұрпақты дүниеге әкелу үшін, ана мен балаға мемлекеттік деңгейде қамқорлық жасалуы тиіс.
– Дегенмен, қазаққа төнген қатер мен апаттар бар ма: елді қандай қауіптен сақтандырғыңыз келеді?
– Қауіп-қатерлер қазағымды айналып өтеді. Тамыз айында Жердің қозғалатыны жөнінде болжам жасадым: ауық-ауық жер сілкінісінің қайталанғанына жұрттың бәрі куә болды. Биыл да жол апаттары мен ғарыштан келетін зиянды энергиялар көбейеді. Ондай энергия көбінесе адамгершілікті ұмытқан, арамза, сұм, алаяқтар мен кісі ақысын жегендерге өте қауіпті. Сондықтан арамызда жүрген осындай адамдар қатты ойлансын, тәубаға келсін. Таза жүріп-тұратын, туған-туыстары мен бауырларына мейірімі мол, ізгі ниетті жандардың жолы қашан да ашық болады. Жер Ана мен оны басып жүрген пенделердің арасындағы байланыс табиғат құбылысына да әсер етеді. Өткен жылы бітік шыққан астықты қар астында шіріттік, Жер Ана ондай кепиетті кешіре ме? Кезінде мол астықты терең шүңқыр қазып, соған көміп сақтайтын едік қой. Қазір жеті қат жердің астын қазуға мүмкінідік бар бола тұра, халықтың несібесін ірітіп-шірітіп тастадық.
– Иә, соңғы жарты жылдың ішінде Алматының төңірегінде жер сілкінісі жиілеп кетті. Сейсмолог мамандар бұл ұсақ сілкіністердің соңы үлкен қатерге әкелуі мүмкін деген болжам айтады…
– Әлем бойынша, зілзала міне болады деп, нақты болжам жасаған ешкім жоқ. Тұспалдап, қауіптің келер аймағына болжам ғана жасалуда. Тіпті ғылымы әлдеқашан дамып кеткен Жапонияның өзі дәлме-дәл айтып бере алмай жатыр.
Мен жер сілкінісіне қатысты ештеңе айтпау жөнінде тиісті органдардан қатаң ескерту алған едім, тек қазағымды қауіп-қатерден сақтасын деп тілеймін! Ал ұсақ сілкіністер қауіпті үлкен апаттың алдын алады, Жер Ана аздап тербеліп, сілкініс ошақтары түп-тереңге қарай жылжып, біртіндеп таралып кетеді.
– Қой жылындағы күн райына қатысты қандай болжам айтар едіңіз?
– Күннің райы 25–30, тіпті 35 градусқа дейін жететін қатты аяз солтүстікте қаңтар айының 2-сі мен 5-і аралығында болады, оның лебі Астанаға қаңтардың 5–6-да келеді. Екінші онкүндікте шығыс өңірді 32-35 грдаустық аяз қысады. Оңтүстік өңірде, Алматыда 20-23 қаңтарда күн қатты суытады. Үшінші онкүндікте солтүстікте 20–28 градус аяздың беті 23 қаңтарда қайтып, артынан айдың соңына қарай қайтадан 30–32 градус аяз тұрады. Ақпанның басында еліміздің басым бөлігінде қарлы боран басталады. Шығыс өңірде екінші онкүндікте 28–32 градус аяз айдың соңына дейін жалғасады. Наурыз айының 3–6-сында солтүстік өңірде 18–23 градус, екінші он күндікте 10–15 градус, үшінші онкүндікте 21–23 градусқа дейін күн суытады. Оңтүстікте 24–27 наурызда күн суытып, қар борайды, малдың төлдейтін кезінде осы суықтың алдын алып, қам жасалуы керек.
– Соған қарағанда, көктем кештетіп келетін сияқты ғой…
– Солай болатын түрі бар. Сәуірдің 10–12 күндері күн суытады, айдың соңына қарай солтүстік пен оңтүстік өлкеде қарай қатты дауыл тұрады. Мамырдың басында да күн салқын болады. Солтүстікте 2–5 мамыр аралығында нөсерлете жауын жауып, арты қарға айналады, оңтүстікке осы суық 6–8 мамыр күндері келеді, сондықтан жайылымға жіберген малға сақ болған жөн. Айдың ортасына қарай бірер күн жылы болады да, 15 мамырға қарай қайтадан қарлы жаңбыр жауады. Үшінші онкүндікте солтүстік өңірде күн салқындап, дауыл жел тұрады. Егін егу, дән себу науқаны осы табиғат өзгерістеріне қарай ыңғайлана жүргізілсе деймін.
Мамыр мен маусым айларында жаңбыр аз жауып, егінге керекті ылғал болмай жатса, онда арнайы құдайы тамақтар, тасаттықтар беру керек. Алдағы уақытта өңір басшылары әдейілеп мені шақырып жатса, құрғақшылық болатын елді мекендерде жаңбыр жауғызуға болады. Ең бастысы, ниет дұрыс болуы керек. Бұл – ғылыми негізде дәлелденген жайт.
– Назарбек мырза, билік сіздің жасаған болжамыңызға құлақ түретіндей ыңғай байқатпай ма?
– Біздің биліктегі шенеуніктер құлақ түрмек түгілі, міз бақпайды, менің ескертулеріме ешкім де жауап бермеді. Табиғаттың тосын өзгерісіне қатысты бірнеше рет жеделхат жолдадым, оларға сыдырма (отписка) жауап қана аламын. Әлі күнге дейін ұсынысымды президентке жеткізе алмай жүрмін. Менің ұсынысым президентке, премьер-министрге, ауыл шаруашылығы министрінің қолына жетпей жатыр ма, түсіне алмай отырмын. Мәселе қиын– қыстау кезеңге алдын ала жоспар жасап қойғанымда болып тұр. Әлем халықтары азық-түліктің тапшылығына душар болды. Бетін ары қылсын, осындай кезең болып қалса, ел тұрғындары ашаршылыққа ұшырайды. Жасым болса жетпіске келді, қартаю процесінен ешкім де құтылмаған, сондықтан білетінімді ел игілігіне жаратып кетсем деген ойым бар.
– Қиын мәселе екен… Соңғы кездері жыл басында кезектен тыс президенттік сайлау болады деген сөз бар, бұл жөніндегі сіздің жорамалыңыз не айтады?
– Еліміздегі экономикалық ахуалға байланысты президенттік сайлау болатынын жоққа шығаруға болмас. Жағдайымыз жақсы болса, саяси науқан туралы мәселені айналып өтер ме едік?! Кезектен тыс сайлау өткізуге әлемді шарпып жатқан қаржылық-экономикалық дағдарыстың да қатысы бар сияқты…
– Айтпақшы, интернет әлемінде Нұрсұлтан Назарбаевтың денсаулығы жөнінде нешетүрлі алып-қашпа жоралғылар өріп жүр… Бұл орайда сіз не айта аласыз?
– Алып-қашпа, дақпырт сөзге сену қиын, осыдан екі-үш жыл бұрын да президенттің денсаулығы жөнінде естіген өсегіміз жетерлік. Тіпті «2–3 айлық өмірі қалды» дегендер де болды. Міне, күні бүгінге дейін тағынан түскен жоқ, билігін жүргізіп отыр. Тұмауратып, басы ауырып, балтыры сыздамайтын пенде болмайтыны сияқты, президент те адам ғой. Алланың берген жасын жасайды да…
– Біздің газеттің редакциясына анда-санда бас сұғатын көріпкел ағайындар Назарбаевқа келіп-кетер қатер жоқ, себебі оның маңайын магиялық қасиеті бар адамдар қорғап жүр дейді…
– Иә, Назарбаев өз төңірегіне нешетүрлі бақсы-балгерді жинап, солардың сөзіне құлақ түреді деген сөзді үнемі естіп жүремін. Солардың қатарындағы тізімде мен жоқпын. Нешетүрлі бақсы-балгерлер, гурулар, көріпкелдер бар шығар: бірақ олар келешекте не болатынын білмейді. Білгіш болса, елге келе жатқан қиындықтың алдын алып, күні бұрын айтып бермей ме? Олар күнкөрістің қамы үшін жүргендер ғой. Ал алдағы істі тек Жаратушы ғана біледі.
– Назарбек мырза, «ішің білсін…» деп, президентке қатысты сауалдардан жеңіл айналып өттіңіз. Ендеше ел-жұртты мазалаған тағы бір ой – теңгенің кезекті құнсыздануы (девальвация) қаупі болып тұр. Ресейдегі рубльдің құжыраға құлаған жағдайымен салыстырсақ, біздің төл теңгемізге де қатер төніп тұрған жоқ па?
– Ресейде дауыл тұрса, бізге лебі ғана жетеді. Аз-кем әсері болар, теңгеміздің құны – рубльдің кебін кимейді.. Ұлттық қордағы қаржының себі тиеді, біраз қиындық болғанымен, одан да қазақы қалыппен өте шығамыз. Ең мықтымын деген мемлекетке қару-жарағы мақтан емес, сондықтан ауыл шаруашылық саласына жіті мән берсек, азық-түлік қорын молайтар едік, ел тоқшылыққа кенеліп, қалтамыз теңгеге толар еді.
– Ендеше елге қандай тілек айтасыз: белді бекем буу керек пе?
– Дүние жүзі алмағайып заманды басынан өткізіп жатыр, қазақ та осы өзгерістерден тысқары қалған жоқ. Сондықтан отбасымызды, елімізді көркейтеміз десек, қандай кезең болса да, белді бекем буып жүргеніміз дұрыс. Атам қазақ «қасқыр, қасқыр деме, қасқыр құтырады» деп айтқан екен, жақсылық жасауға ұмтылуымыз керек. Экономикалық дағдарыспен бірге рухани дағдарысты да бастан кешіріп отырмыз. Қой жылында жақсылыққа бастайтын оңды өзгерістер көп болатынына кәміл сенемін, қазағым аман болсын!
– Айтқаныңыз келсін!
Бақытгүл МӘКІМБАЙ,
«D»